Tabu. Jaargang 36

[p. 85]

Niet voor commentaar bereikbaar
Jack Hoeksema

Onze taal verandert voortdurend, soms met een schok, soms meer geleidelijk. We voelen een schok als we iets nieuws waarnemen, iets wat er nog niet eerder was, een nieuw woord bijvoorbeeld, of een nieuwe constructie. Een schok blijft echter uit als een patroon geleidelijk telkens iets populairder wordt, of juist langzaam maar zeker verdwijnt uit het taalgebruik. Ook voor het getrainde oog van de taalkundige zijn dergelijke veranderingen vaak maar moeilijk waar te nemen. Gelukkig is er tegenwoordig een hulpmiddel voorhanden dat het mogelijk maakt om ook kleine veranderingen waar te nemen: de computer. Met behulp van een computer en een computerleesbaar corpus valt er heel wat te vinden van de voortdurende flux die ons tot voor kort grotendeels ontging. In dit artikel geef ik daarvan een voorbeeld, met behulp van de krantenbestanden van LexisNexis. De bestanden kunnen doorzocht worden op diverse manieren. Zo kun je alle voorkomens van een woord of reeks van woorden binnen een bepaalde periode, bijvoorbeeld 1-1-1992 t.m. 31-12-1992, opvragen. De krantenbestanden zijn zeer groot, ettelijke honderden miljoenen woorden, en toch snel te doorzoeken. Ik heb dat eens gedaan voor een uitdrukking die bijzonder frequent is in kranten, maar daarbuiten amper gebruikt: voor commentaar bereikbaar. Deze uitdrukking wordt vrijwel uitsluitend gebruikt in combinatie met negatie, zoals enkele willekeurig gekozen voorbeelden uit LexisNexis laten zien:

(1)	a.	De man is zelf niet voor commentaar bereikbaar.
	b.	Bij Burlington Resources waren geen vertegenwoordigers bereikbaar voor commentaar.
	c.	Vermeulen noch de commissarissen waren voor commentaar bereikbaar.
	d.	Bij TomTom was vandaag niemand bereikbaar voor commentaar op de aanbeveling
	e.	Verdonk was vanmorgen onbereikbaar voor commentaar.

Het maakt daarbij niet uit welke vorm de negatie aanneemt (niet, niemand, geen, noch, on-). De verplichte aanwezigheid van negatie wijst overigens niet op negatief-polaire status omdat er een simpele pragmatische verklaring voor is: dat iemand voor commentaar bereikbaar was is het vermelden in de krant niet waard.

Nu zijn er twee volgordemogelijkheden bij deze uitdrukking: voor commentaar bereikbaar en bereikbaar voor commentaar. Was er vroeger een voorkeur voor de eerste volgorde, tegenwoordig geniet de tweede de voorkeur. In de LexisNexis bestanden kan de opkomst van bereikbaar voor commentaar goed worden gevolgd.

[p. 86]

In Tabel 1 hieronder geef ik de LexisNexis scores per jaar voor een viertal opties: niet voor commentaar bereikbaar (afgekort als: vcb), niet bereikbaar voor commentaar (bvc), voor commentaar onbereikbaar (vco), en onbereikbaar voor commentaar (ovc). Het betreft voorkomens uit de kranten Algemeen Dagblad, het Financieele Dagblad, NRC-Handelsblad, Trouw, en de Volkskrant. (De gegevens voor 2007 zijn overigens niet helemaal volledig, maar lopen tot begin december van 2007 omdat het jaar bij het schrijven van deze tekst nog niet afgelopen was.)

Tabel 1: niet voor commentaar bereikbaar in 4 varianten
jaar	vcb	bvc	vco	ovc
1990	27	34	-	9
1991	37	44	1	27
1992	100	104	2	21
1993	123	121	1	19
1994	102	154	4	40
1995	140	206	8	34
1996	138	227	12	48
1997	104	208	9	38
1998	87	219	4	33
1999	81	229	3	37
2000	92	232	4	40
2001	90	221	4	42
2002	73	233	0	35
2003	54	189	2	30
2004	62	212	2	30
2005	52	256	2	35
2006	59	251	4	35
2007	37	218	1	37

Omdat het percentage vormen met on- relatief laag is en blijft (het fluctueert rond de 12% met enkele uitschieters naar boven en beneden), ligt het voor de hand om eerst eens te kijken naar de vormen met niet en die om te zetten in percentages. (Zie Tabel 2 hieronder.) We zien dan een duidelijke tendens naar plaatsing van de prepositiegroep voor commentaar achter bereikbaar. Wanneer we er ons verder rekenschap van geven dat de gegevens voor 1990 en 1991 wat minder betrouwbaar zijn omdat LexisNexis niet voor alle genoemde kranten materiaal heeft uit die jaren, kunnen we verder de aanvankelijke lichte daling in het percentage van de nu favoriete volgorde afdoen als het vermoedelijke gevolg van een te klein sample.

[p. 87]

Tabel 2: Percentages
jaar	%vcb	%bvc
1990	44	56
1991	46	54
1992	49	51
1993	50	50
1994	40	60
1995	40	60
1996	38	62
1997	33	67
1998	28	72
1999	26	74
2000	28	72
2001	29	71
2002	24	76
2003	22	78
2004	23	77
2005	17	83
2006	19	81
2007	15	85

Het krantenmateriaal laat dus een snelle stijging zien die bijna van jaar tot jaar te volgen is in de percentages. Dat laat de vraag nog onbeantwoord om wat voor verandering het precies gaat. Hebben we te maken met een basisvolgorde A+PP die via scrambling PP+A kan worden, dan zou er sprake kunnen zijn van een algemener veranderingsproces waarbij scrambling geleidelijk aan afneemt in frequentie. Gaan we ervan uit dat de basisvolgorde PP+A is, dan zou er ook gedacht kunnen worden aan toename van extrapositie vanuit het middenveld naar een postverbale positie. Deze laatste hypothese valt het beste te testen in bijzinnen als Het ANP meldt dat er gisteravond niemand bereikbaar was voor commentaar, waarin de PP volgt op het werkwoord, maar helaas staan bijna alle voorkomens van bereikbaar voor commentaar in hoofdzinnen. Het is zelfs nog denkbaar dat beide hypothesen correct blijken te zijn, omdat de PP voor commentaar in principe vijf posities kan innemen: de eerste zinsplek, links van negatie in het middenveld, rechts van negatie maar links van bereikbaar in het middenveld, rechts van bereikbaar in het middenveld, en in extrapositie (zie de voorbeelden in (2) hieronder). Er kan dan zowel sprake zijn van een afname van voorkomens ter linkerzijde van bereikbaar, als van een toename van voorkomens in extrapositie.

[p. 88]

(2)	a.	Voor commentaar was gisteravond niemand beschikbaar.
	b.	Gisteravond was voor commentaar niemand beschikbaar.
	c.	Gisteravond was niemand voor commentaar beschikbaar.
	d.	Gisteravond zou er niemand beschikbaar voor commentaar zijn.
	e.	Gisteravond zou er niemand beschikbaar zijn voor commentaar.

Voor een afname van scrambling pleit het feit dat ook elders een afname van scrambling geconstateerd is (cf. Hoeksema 2002), al moet hier onmiddellijk aan worden toegevoegd dat de gegevens in dat artikel geen betrekking hadden op lexicaal geselecteerde complement-PPs, maar op predikaten en bijwoordelijke bepalingen. Nadere studie zal dus nodig zijn om de aard van de verandering vast te stellen, maar het lijkt op voorhand onwaarschijnlijk dat het een verandering is die uitsluitend de combinatie voor commentaar bereikbaar betreft.

Bibliografie

Hoeksema, Jack 2003

‘In het minst: eigenschappen en ontwikkeling van een negatiefpolaire uitdrukking en de neergang van focus scrambling,’ in: Tabu, 33-1/2, 27-50.