Onze Taal. Jaargang 83

[p. 352]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Maidan

Tweemaandelijkse rubriek over namen die je tegenkomt als je door de atlas bladert.

De Maidan in Kiev, december 2013.
Foto: Petr Shelomovskiy

Er kan nauwelijks twijfel over bestaan: de Maidan in Kiev is het actueelste plein ter wereld. Al vanaf eind 2013 is het in het wereldnieuws. Het begon ermee dat Oekraïners er protesteerden tegen hun toenmalige regering, die een associatieovereenkomst tussen Oekraïne en de Europese Unie afwees. Het plein kreeg de bijnaam Euromaidan.

De Maidan is zoiets als de Dam in Amsterdam. Het is het centrale plein van de Oekraïense hoofdstad en hét symbool van de natie. De officiële Oekraïense naam is langer: Maidan Nezalezjnosti, ‘onafhankelijkheidsplein’, maar buiten Oekraïne weet niemand dat. De naam dateert uit 1991, toen Oekraïne onafhankelijk werd.

Taksimplein

Vaker nog dan de naam Maidan gebruiken we in het Nederlands de aanduiding Maidanplein. Eigenlijk is dat dubbelop: maidan betekent zelf al ‘plein’, en het Maidanplein is dus een ‘pleinplein’. Ook dat toegevoegde woord plein doet trouwens meteen aan de Dam denken: buitenlanders die naar Amsterdam komen, hebben het immers altijd over Dam Square. De behoefte van vreemdelingen om achter de naam van een voor hen buitenlands plein het eigen woord voor ‘plein’ te plakken, is kennelijk groot. In het Nederlands wordt de naam meestal als Maidan gespeld. Zelf schrijven de Oekraïners een cyrillische letter die overeenkomt met onze j, maar daar trekken we ons hier dus weinig van aan.

Maidan is niet voorbehouden aan Oekraïne; de naam komt ook in veel andere Oost-Europese landen voor, zoals Polen, Slowakije en Rusland. Vaak als naam van een plein, maar ook als plaatsnaam. Soms staat hij in het meervoud (Maidany), of in de verkleinvorm, zoals bij Maidanek, dat zoiets betekent als ‘veldje’. Maidanek is de onschuldig klinkende naam van een Duits concentratiekamp in Polen, genoemd naar een naburig dorpje.

Ook verder naar het oosten, in Azië, is de naam te vinden, al is het soms in een iets andere vorm. Neem bijvoorbeeld de Midan el Tahrir (‘bevrijdingsplein’) in Caïro, óók zo'n nationaal plein dat een paar jaar geleden dagelijks in het nieuws was. Of Taksim Meydanı, bij ons beter bekend als het Taksimplein, in de Turkse stad Istanbul. En de Iraanse hoofdstad Teheran heeft een stadswijk met de naam Chaleh Meydan.

Middelpunt

Waar komt de naam Maidan vandaan? Vast staat dat hij niet op een Oekraïens of Slavisch woord teruggaat. Wel schuift de wetenschappelijke literatuur drie andere kandidaten naar voren die het woord geleverd kunnen hebben: het Turks, het Perzisch en het Arabisch. Welke kandidaat verdient de voorkeur?

Als we kijken naar Kiev en Oekraïne, ligt het voor de hand om te denken aan een ontlening aan het Turks. Het zuidelijke deel van Oekraïne is namelijk eeuwenlang onderdeel geweest van het Ottomaanse Rijk. Kiev zelf is weliswaar nooit door de Turken veroverd, maar het is heel aannemelijk dat het Turkse woord maidan zich vanuit het zuiden naar het noordelijke deel van Oekraïne heeft verspreid.

Er is echter een belangrijke reden waarom het Turks niet zelf de taal van oorsprong kan zijn: woorden met Turkse wortels beginnen nooit met een m.

Blijven er nog twee kandidaten over. Allereerst het Perzisch. Er is geopperd dat Maidan afgeleid is van het Middelperzische woord midyân of het daarmee nauw verwante miyân; beide woorden betekenen ‘midden’ of ‘middelpunt’ - ze zijn trouwens etymologisch nauw verwant met onze woorden midden en middel. Het probleem is hier dat de betekenis ‘midden’ of ‘middelpunt’ niet perfect aansluit bij de betekenis ‘veld’ of ‘plein’.

De favoriete kandidaat is dan ook het Arabisch. Maidan kan namelijk teruggaan op een woord in het Oudsemitisch - om precies te zijn het Protosemitisch, waaruit het Arabisch voortgekomen is. Dat woord, waar de medeklinkers m-d-n in zaten, betekende ‘vlakke ruimte’, en dat sluit prima aan bij ‘plein’ of ‘veld’. Dat maidan uit het Arabisch moet komen, hoeft niet te verbazen. Dat is de taal van de Koran, en heeft, nadat de Arabieren uitgestrekte gebieden hadden veroverd, op grote schaal woorden geleverd aan andere talen.