Onze Taal. Jaargang 83

[p. 251]

‘Afrikaans is nie so maklik nie’
Enkele misverstanden over het Afrikaans
Carel Jansen - Hoogleraar communicatie- en informatiewetenschappen aan de rijksuniversiteit Groningen, en bijzonder hoogleraar aan het departement Afrikaans en Nederlands van de Universiteit Stellenbosch in Zuid-Afrika

Het Afrikaans, toch familie van het Nederlands, geldt als lastig. En het heeft niet overal een even beste reputatie. Is dat terecht?

Veel sprekers van het Nederlands zijn zich ervan bewust dat er zo'n tienduizend kilometer van Nederland en Vlaanderen een taal wordt gesproken die verwant is aan die van hen. Maar over het Afrikaans - want dát, en niet Zuid-Afrikaans is de naam van die taal - blijken nogal wat misverstanden te bestaan. Hieronder bespreek ik er twee.

Wennen

‘Die Afrikaanse Taalmonument’. Opgericht in 1975, het jaar waarin het Afrikaans vijftig jaar erkend was als taal.
Foto: Niels Dinnesen

Het eerste misverstand is dat Afrikaans en Nederlands zó ver uit elkaar zijn gegroeid dat wij het Afrikaans niet meer goed kunnen verstaan, en teksten in het Afrikaans niet meer vlot kunnen lezen. Maar wie begint aan een in het Afrikaans geschreven boek, merkt dat dit in de praktijk reuze meevalt. Je moet alleen even wennen aan enkele verschillen met het Nederlands. Zo wordt de ij-klank in het Afrikaans geschreven als y (wijn is wyn) en au als ou (auditie is oudiside), wordt onze sch- uitgesproken en gespeld als sk- (schoen is skoen) en wordt ons -isch geschreven als -ies (elektrisch is elektries). Verder wordt -ch geschreven als -g (toch is tog), ontbreken de tussen-n en de slot-n in het Afrikaans meestal (vrugtesap, vrugtebome), en wordt de -g- tussen klinkers weggelaten (vroeger is vroeër). Een korte gewenningsperiode en af en toe een blik in een (online)woordenboek volstaan daarna om met gemak en plezier Afrikaanstalige teksten te lezen.

Ter illustratie een paar zinnetjes uit Kobra, de meest recente thriller (Afrikaans: ‘rilier’) van de ook bij ons tegenwoordig zeer populaire (Afrikaans: ‘baie gewilde’) Deon Meyer:

Die sagte reën is 'n fluistering op die dak. Griessel en Liebenberg deursoek die groot gastehuis van hoek tot kant. Griessel is in Morris se slaapkamer besig om alles weer noukeurig na te gaan toe Fillander en Ndabeni terugkom van die plaaswerker-ondervraging. Hulle kom staan in die deur, hul koppe en skouers blinknat.

Het tweede misverstand dan. Veel Nederlanders menen dat het Afrikaans de moedertaal van alle 4,5 miljoen blanken in Zuid-Afrika is, en dat het alleen blanke Zuid-Afrikanen zijn die het Afrikaans als moedertaal hebben. Beide veronderstellingen zijn onjuist. Recente regeringscijfers laten zien dat Afrikaans de moedertaal is van bijna zeven miljoen van de in totaal 51 miljoen Zuid-Afrikanen. Van die zeven miljoen zijn er minder dan drie miljoen blank (de overige ruim anderhalf miljoen blanken zijn overwegend Engelstalig). De andere Afrikaanssprekenden zijn voor het overgrote deel ‘bruinmense’. Met die term wordt in het huidige Zuid-Afrika verwezen naar de etnische groep met zowel blanke als zwarte voorouders die al eeuwenlang het Afrikaans als moedertaal heeft, en die in de apartheidsperiode als niet-blank in politiek, sociaal en economisch opzicht ter zijde werd geschoven. Wie - met enig recht - stelt dat het Afrikaans in die periode de taal van de onderdrukker was, zou daar dus meteen aan moeten toevoegen dat het ook de taal was van veel van de onderdrukten.

Gelijkwaardig

Het is bij dit alles misschien goed te beseffen dat een taal nooit de misdragingen kunnen worden aangewreven van de politieke leiders die zich van die taal bedienen of bediend hebben. Zoals oud-president Mbeki het uitdrukte toen hij in 2004 een eredoctoraat kreeg van de Universiteit Stellenbosch: met de afschaffing van de apartheid is het Afrikaans bevrijd uit zijn enge nationalistische keurslijf. Volgens de grondwet van 1994 heeft het Afrikaans nu formeel een positie die gelijkwaardig is aan die van de andere tien officiële talen in Zuid-Afrika.

Over de feitelijke status van het Afrikaans op dit moment, en ook over het ontstaan, de verdere ontwikkeling en de kenmerken van ‘hierdie pragtige niggie van ons eie taal’ bestaan onder Nederlandstaligen ook nogal wat misvattingen. Maar dat is stof voor een volgend artikel. Wie intussen meer over - en ook ín - het Afrikaans wil lezen, kan terecht in twee recente boeken: So kry ons Afrikaans van Christo van Rensburg (2012) en Kontemporêre Afrikaanse taalkunde, samengesteld door Wannie Carstens en Nerina Bosman (2014).

Dit is een sterk verkorte versie van de lezing die Carel Jansen op 3 juni jl. hield tijdens de jaarvergadering van Onze Taal.