Onze Taal. Jaargang 83

[p. 58]

Peter-Arno Coppen
Met z'n allen in de ballenbak
Over Heb je nou je zin! en andere hedendaagse taalboeken

Eind vorig jaar verscheen het opmerkelijke taalboek Heb je nou je zin! van Marc van Oostendorp, waarin hij ‘de zin’ van alle kanten analyseert. Hoe pakt hij dat aan? En wat zegt dat over de manier waarop we tegenwoordig lezen?

Illustratie: Frank Dam

In 1978 antwoordde mijn eerste taalkundedocent Maarten Klein op een vraag van een student naar een goed scriptieonderwerp: ‘Het doet er niet zoveel toe welk onderwerp je kiest. Als je je maar voldoende in een willekeurig onderwerp verdiept, kom je op den duur alles tegen wat de taalkunde leuk en interessant maakt.’ Tot nu toe heb ik deze uitspraak alleen maar bevestigd gezien. Het is waar: kies een willekeurige taalkwestie, duik erin en je komt iets tegen over de klankvorm, de zinsvorm, de betekenis, hoe mensen taal leren, hoe mensen denken over taal, hoe talen veranderen of elkaar beïnvloeden, je kunt het zo gek niet bedenken of je stuit erop. En vaak nog snel ook.

Dat moet het principe zijn waar alle succesvolle taalboeken op gebaseerd zijn. Als we ons even beperken tot de bestsellers van de afgelopen halve eeuw in het Nederlandse taalgebied, dan hebben we het over de Turbotaal-boeken van Jan Kuitenbrouwer, de bundels van Paulien Cornelisse (Taal is zeg maar echt mijn ding en En dan nog iets), en de Schrijfwijzer van Jan Renkema. Wat is de overeenkomst tussen die drie? Dat is dat je ze niet van begin tot eind hoeft uit te lezen. Je kunt ze op een willekeurige plaats openslaan en beginnen.

Bij de bundels van Kuitenbrouwer en Cornelisse is dat helemaal duidelijk: daar kun je zelfs de stukjes eruit scheuren, ze in een andere volgorde terug-

[p. 59]

plakken en het resultaat is net zo leuk. Maar ook de Schrijfwijzer is niet bedoeld om als een lopend verhaal uit te lezen. Het is meer een opzoekboek. Aan de andere kant is het ook weer geen woordenboek of encyclopedie, waar de artikelen in alfabetische volgorde staan. Er is wel iets van een thematische clustering, maar onderwerpen als meervoud, verwijzing of bepaling komen op verschillende plaatsen in het boek aan de orde. In welk onderwerp je je ook verdiept, de kans is groot dat je er hier een van tegenkomt.

Als lezer heb je het gevoel dat je in een achtbaan in razende vaart langs de hele taalkunde geslingerd wordt.

Vooraan beginnen

Het boek Heb je nou je zin! van Mare van Oostendorp, dat eind vorig jaar verscheen en al eerder in Onze Taal gesignaleerd is, lijkt ook volgens deze succesformule te zijn opgebouwd. Als je de inhoudsopgave doorbladert, zie je een ogenschijnlijk onsamenhangende serie van zinnen waarvan je soms het idee hebt dat er iets mee is, maar wát precies, dat wordt niet meteen duidelijk. Wat zou er staan in het hoofdstuk met de titel ‘Ik geef jou’? Of ‘Gaat die Tinus plotseling dat die mierenneukers aan d'r neuzen hangen’? Er lijkt geen noodzakelijke volgorde om de stukken te lezen.

En inderdaad, wie het boek op een willekeurige plaats openslaat, kan vrijwel probleemloos beginnen te lezen, en gefascineerd raken door een wonderlijk verschijnsel dat Van Oostendorp bespreekt, zoals de vraag waarom schrifttekens over de hele wereld zo op elkaar lijken. Toch blijkt dan dat het volgende stukje hier min of meer bij aansluit (het gaat over net zo'n universeel gegeven: de rare zinsbouw meisje vis vangen, die je weleens bij indianen in stripverhalen ziet), en het stukje daarna borduurt daar weer op voort (in bijna alle talen gaat het onderwerp vooraf aan het lijdend voorwerp). Is het dan toch de bedoeling dat we vooraan beginnen?

Ik heb dat in de afgelopen dagen gedaan. Ik ben op de eerste bladzijde begonnen, en ik heb het boek in één ruk uitgelezen. En nu ben ik uitgeput. Het boek begon met de vraag wat een zin is, en voor ik er erg in had ging het over de werking van onze hersenen, kwam Multatuli even langs en vertelde de taalkundige Paul Grice me dat ik mijn vrouw geslagen zou hebben als iemand me vroeg wanneer ik daar eindelijk eens mee ophield. En toen had ik nog maar twaalf pagina's gelezen.

Opschieten

Van Oostendorp is een gids die van opschieten houdt. Hij grijpt je bij de kraag, drukt je met de neus op een taalobservatie (als je zegt ‘Ik open de vergadering’, dan is daarmee de vergadering geopend, maar bij ‘Ik ben een beetje misselijk’ constateer je dat je dat al bent), hij legt snel uit wat er aan de hand is, en meteen sleurt hij je weer mee naar een andere bezienswaardigheid in de taal (hoe computers op basis van statistiek toch net kunnen doen alsof ze taal begrijpen, en is dat eigenlijk dan niet zo?). Als lezer heb je het gevoel dat je in een achtbaan in razende vaart langs de hele taalkunde geslingerd wordt, en aan het einde overheerst vooral de indruk dat de taalkunde een heel rijk vak is waarin alles met alles samenhangt. Er is maar één manier om dit boek van begin tot eind te lezen: je moetje eraan overgeven.

In de inleiding (getiteld ‘De aarde is een bol’) zegt Van Oostendorp dat in zijn boek de zin als een cadeautje zal worden uitgepakt, en dat zal zeker met het oog op de tijd waarin het werk verscheen (Sinterklaas, Kerstmis) een handige metafoor zijn. Maar wie als lezer verwacht dat de zin dan aan het einde als een glanzend uitgepakte surprise op tafel ligt, komt een beetje bedrogen uit. De uitgepakte zin wordt al op pagina 9 verklapt (in elke zin zit een kerngedachte: een gezegde met een onderwerp), en in de rest van het boek wordt voor een belangrijk deel de verpakking besproken (zie het kader). Het werkelijke inzicht is daardoor niet wát er uiteindelijk uitgepakt is, maar hóé het precies ingepakt zat.

Heb je nou je zin!

De inpakvergelijking (‘de zin is een cadeautje dat we gaan uitpakken’) die Marc van Oostendorp gebruikt in de inleiding van zijn boek, is niet alleen van toepassing op hoe het boek opgebouwd is. Hij wil er ook mee zeggen hoe een zin in elkaar zit. Dat is misschien nog wel het best te illustreren met de titelzin, ‘Heb je nou je zin!’

De kern van deze zin is de betekenisrelatie tussen de woorden je, hebben en zin. In al die woorden zitten zelf al verschillende betekenissen (zin als ‘betekenis’ of ‘iets wat je wilt’ of ‘een opeenvolging van woorden’ en hebben als ‘bezitten’ of ‘behept zijn met’, en er is nog veel meer mogelijk), maar de essentie van de zin is ‘Je hebt je zin.’

Maar elke zin is verpakt. Zo is deze zin voorzien van een vraagvorm, waardoor het woord heb vooraan staat. Toch heeft de zin niet meteen de betekenis van een vraag, want er zit nóg een verpakkingslaagje omheen, aangegeven door het uitroepteken: het is ook een uitroep, waarmee de spreker een emotie aangeeft. Wat dat voor een emotie is, staat met het woordje nou op de verpakking geschreven: het gaat om een soort afkeuring. Nu blijkt dat je, om die zin te begrijpen, eigenlijk een hele context nodig hebt, dus dat is ook weer een verpakkingslaagje: blijkbaar heeft de toegesprokene een beetje zitten drammen, en de spreker heeft tegen zijn zin iets moeten doen, en nou zitten we, dankzij dat onwenselijke gezeur, met de gebakken peren.

Op deze manier zit volgens Van Oostendorp elke zin, zowel door de taalvormen als door de context, ingepakt in verschillende laagjes. De taalkunde bestudeert niet alleen die zin, maar ook en vooral die verpakking.

Uithoeken

De structuur van Van Oostendorps boek sluit daarmee aan bij de uitspraak van Maarten Klein die ik aan het begin aanhaalde: er zijn ontelbaar veel zinnen, en welke zin je ook als startpunt neemt voor een taalkundige beschouwing, van het een komt het ander en voor je het weet heb je verschillende uithoeken van de taalkunde bezocht. Soms is het de

[p. 60]

klankvorm van de zin die je op het spoor zet (‘Ik ben geboren uit zonnegloren’), dan weer is het de betekenis die in de ene taal net even anders is dan in de andere (‘Fritz ist nicht nur Vierter geworden,...’ en ‘Kees is niet slechts vierde geworden,...’), of het is iets watje niet kunt zeggen terwijl het toch hetzelfde lijkt als iets anders watje wél kunt zeggen (wel ‘De gestorven soldaten liggen in het gras’, maar niet ‘De gedanste soldaten liggen in het gras’).

Netwerken

Misschien is dit wel de manier waarop de tegenwoordige mens graag informatie verzamelt. In Taal op drift, een klassiek lees-van-begin-tot-eind-boek dat ook in 2013 verscheen, laat auteur Joop van der Horst zien dat dit verschijnsel op allerlei niveaus in de taal en de samenleving kan worden gesignaleerd. We bevinden ons in een tijd waarin afzonderlijke individuen en onderwerpen, en ook volgorde en hiërarchische organisatie, minder belangrijk zijn geworden, maar relaties en netwerken des te meer. We lezen kranten al lang niet meer van begin tot eind uit, het nieuws plukken we liever in brokjes vanuit verschillende bronnen en we leggen zelf onze relaties (een aantal jaren geleden werd dit nog de ‘snackcultuur’ genoemd). Ook in de (‘postmoderne’) literatuur zie je dat romans vaak niet meer een verhaal in chronologische volgorde vertellen: je krijgt losse episodes die kriskras door de tijd heen springen, en waaruit jij als lezer iets (de ‘leeservaring’) moet construeren.

Van der Horst stelt bijvoorbeeld vast dat in de taal vormkwesties (zoals naamvallen) op hun retour zijn, en in een weer vrijer wordende woordvolgorde vaste verbindingen (zoals afscheid nemen) steeds belangrijker worden. In de wetenschap is het statistisch onderzoek van grote hoeveelheden gegevens sterk in opkomst, naast het experimentele onderzoek naar hoe dingen uit elkaar volgen.

Net als de taalboeken van Kuitenbrouwer en Cornelisse sluit dus ook het taalboek van Van Oostendorp qua opzet aan bij deze trend: ze spelen in op de manier waarop we tegenwoordig onze informatie verzamelen: we staan aan de rand van een grote ballenbak bij de Ikea, we knijpen onze neus dicht, en we springen er het liefst middenin. Soms zien we dan dat er twee ballen dezelfde kleur hebben, soms dat er twee of meer ballen met een stukje kauwgum aan elkaar plakken. Bij Van Oostendorp zitten alle ballen met kauwgum aan elkaar, zodat je als lezer meer moeite moet doen om eruit te komen. Maar die inspanning is wél de moeite waard.

Zie ook de lezersaaanbieding op blz. 68.