Onze Taal. Jaargang 81

[p. 276]

Aldus de mensen, incluis mij
Hoe woorden opeens voorzetsels worden
Joop van der Horst

Geen journalist die nu nog iets schrijft als: ‘aldus sprak de premier’. Dat wordt tegenwoordig al snel: ‘aldus de premier’. Het woord aldus is bezig aan een taalkundige metamorfose, net als incluis.

Wie in de grote Van Dale op zoek gaat naar het woord incluis, komt daar in een ferme ruzie terecht. De voorbeeldzin is: ‘Jullie zijn allemaal schoften, jij, je broertje en je hele familie incluis.’ Het klinkt als een citaat, maar ik zou niet weten waaruit. Een klein beetje vreemd vind ik die zin wel, want ik zou verwacht hebben: ‘je hele familie, jij en je broertje incluis’. Misschien is dat echter te subtiel in een situatie waarin men elkaar eens goed de waarheid zegt. Andere, en mijns inziens betere voorbeelden liggen voor het oprapen (alle zinnen in dit artikel komen uit de praktijk - tijdschriften, kranten, websites, enzovoort -, maar sommige zijn licht aangepast omwille van de duidelijkheid):

-	Brusselse liberalen, de VVD incluis, pleiten voor meer bemoeienis EU.
-	De huid'ge tachtigers in Huize Avondrood, / De dementerenden incluis, díé kun je nog / Samen laten zingen: van ‘De Zilvervloot’.

Of incluis vaak gebruikt wordt bij hooglopende ruzies, betwijfel ik trouwens ook. Het lijkt me net een beetje een te geleerd woord om je lekker mee uit te leven. In ieder geval is het in schrijftaal heel gewoon. En volgens Van Dale en de bekende etymologe Nicoline van der Sijs is dat al sinds de zestiende eeuw zo. De betekenis is ‘meegerekend, ingesloten’. Het moet ontleend zijn aan het Frans (inclus), en dat gaat verder terug op het Latijn (inclusus).

Illustratie: Matthijs Sluiter

■ Incluis de zijwieltjes

Het woord incluis is dus bepaald geen nieuwkomer in onze taal. Maar na eeuwen van trouwe dienst vertoont het de laatste tijd wel een opmerkelijk nieuw gedrag, overigens zonder meteen zijn oude gewoontes overboord te zetten. Het is alsof het woord naast zijn gewone werk nu ook een tweede functie vervult. In die tweede rol zien we incluis aan het werk in zinnen als:

-	Maar dan wordt vergeten dat die (even rampzalige) politiek jarenlang gedekt is geweest door het parlement, incluis de PvdA.
-	Elf gladde deuren incluis deurposten
-	Nieuw Fietsje incluis de zijwieltjes!

[p. 277]

Het verschil lijkt klein, maar het is veelzeggend. Traditioneel stond incluis achter hetgeen ‘meegerekend’ of ‘ingesloten’ was, en dat is zoals Van Dale denkt dat de mensen ruzie maken: ‘en je hele familie incluis’. In moderne ruzies zegt men misschien eerder: ‘incluis je hele familie’.

Op internet zijn intussen een massa voorbeelden te vinden van het ‘voorgeplaatste’ incluis. Zó veel zelfs dat ik niet zou durven zeggen wat vandaag de dag het meest gebruikt wordt: ervóór of eráchter. Ik heb niet de indruk dat men de vóór-plaatsing als een fout ervaart. Het lijkt me dus een van die kleine veranderingen die onopgemerkt binnensluipen.

Maar het gaat om meer dan enkel de positie. Met zijn veranderende positie gaat incluis zich ook als een andere woordsoort gedragen. Anders gezegd: het oude bijwoord begint met zijn nieuwe plaats in de zin trekken te vertonen van een voorzetsel. Dat is te zien in zinnen als:

-	Al zijn vijanden worden in de verdoemenis geworpen en alle uitverkorenen (incluis hem) worden opgenomen in de eeuwige heerlijkheid.
-	Spakenburg ging vabanque spelen, aanvoerder Van de Haar nam het voortouw en stuwde zijn ploeg, incluis hem zelf, naar voren.
-	Dit werd Bambi, die weg moest omdat ze iedereen eraf gooide incluis mij.
-	(...) vertrokken, zonder 16 passagiers mee te nemen incluis ons, die verbouwereerd en perplex stonden.
-	De druk die je in zo'n functie op je schouders wordt gelegd is van een orde waarvan iedere reageerder incluis jou en mezelf het zeven kleuren dun in de broek zou laten lopen.

Dat incluis hem, incluis ons en incluis jou is typisch voorzetselgedrag. Vergelijk met hem, voor ons en zonder jou. Traditioneel gedroeg incluis zich niet zo, blijkens:

-	Hij was ook aan het verliezen omdat het Amerikaanse team, hij incluis, gewoon zwakker speelde dan het Europese.
-	De hele westerse wereld, onze politieke leiders en dus wij incluis, zijn medeschuldig aan de inval in Irak.
-	Elk mens, jij incluis, heeft rechten en plichten.

■ Nieuwe toepassingen

Het nieuwe gebruik van incluis, meer als voorzetsel dan als bijwoord, is niet helemaal uitzonderlijk. Zulke dingen komen vaker voor. In feite is de stap die incluis nu zet, onderdeel van een groter verhaal. Dat grote verhaal zou je kunnen noemen: het succesverhaal van de voorzetsels. Want als er één woordsoort is die het de voorbije millennia goed deed, dan zijn het wel de voorzetsels.

Tweeduizend jaar geleden, bijvoorbeeld in het Latijn, waren de voorzetsels nog een klein groepje, en je kon er eigenlijk maar weinig mee doen. In taalkundige termen: je kon er een bijwoordelijke bepaling mee maken: in de tuin, na de pauze. Dat soort dingen. Verder niets.

In het vroege Middelnederlands kwamen er nieuwe toepassingen bij, zoals een man met een baard en het huis op de hoek. In grammatica's heet zoiets een ‘attributieve nabepaling’. En meteen ook combinaties als waarin, daarop, ervan en hierdoor (‘voornaamwoordelijke bijwoorden’). In de volgende eeuwen kwamen er nog meer toepassingen, zoals de vaste verbinding met een werkwoord (kijken naar, wachten op) of met een bijvoeglijk of zelfstandig naamwoord (bang voor, dol op, de behoefte aan, het verbod op). In recenter tijd verschenen de ‘bananenzinnen’ (‘Bananen ben ik niet dol op’, ‘Die man heb ik nog les van gehad’) en de ‘prepositio peterburgensis’ (de ex ván; dit is geen misdaad, maar wel een aanzet tót; genoemd naar de ontdekker ervan: de taalpublicist Peter Burger). Kortom, de gebruiksmogelijkheden van voorzetsels zijn door de eeuwen heen sterk vergroot. Van een marginaal soort woorden zijn ze geworden tot onmisbare bouwstenen van vrijwel iedere zin.

Tegelijk met de veel ruimere toepassing werden voorzetsels natuurlijk ook frequenter gebruikt, en bijna als vanzelf kwamen er ook steeds meer nieuwe voorzetsels bij. Tot de alleroudste groep behoren in, op, bij, door en over, maar van eeuw tot eeuw werd hun aantal uitgebreid. Niet zo heel oud zijn bijvoorbeeld tijdens, gedurende, via en per. In de loop van de twintigste eeuw was richting een nieuwkomer (een uitspraak richting kiezers, maar ook al: richting mij).

En nu gaat dus ook incluis die kant op. En het is op dit moment niet de enige die klopt aan de deur. Ook aldus maakt zich namelijk op om als voorzetsel te gaan dienen.

De stap die ‘incluis’ en ‘aldus’ nu zetten, is onderdeel van een groter verhaal: het succesverhaal van de voorzetsels.

■ Journalistiek taalgebruik

De voorgeschiedenis van aldus is overigens helemaal anders dan die van incluis. Het is geen leenwoord, maar al sinds mensenheugenis onderdeel van onze taal. Althans de twee stukken apart: al en dus. Maar al minstens achthonderd jaar zijn die twee te combineren, samen met de betekenis van ‘zo’. Bijvoorbeeld in de aldus ontstane situatie. Van meet af aan werd het veel gebruikt in situaties als ‘Hij sprak aldus: (...)’, of ‘(...), aldus antwoordde ze’. Tegenwoordig is dit gebruik een beetje ouderwets aan het worden, en zeker in gesproken Nederlands zal bijna niemand meer zeggen: ‘aldus sprak mijn vader.’

In journalistiek taalgebruik is het nu heel gewoon om juist dat sprak, of antwoordde of vroeg achterwege te laten:

-	Maar het had wel wat voorwaardelijker gekund, aldus de ex-premier in een radio-interview.
-	Die is inmiddels na een intern onderzoek dichtgezet, aldus een woordvoerster van de school.

Kijk, dat begint al een beetje op een voorzetsel te lijken. Nu niet door een veranderde positie (zoals bij incluis), maar door het achterwege laten van een werkwoord.

En ook in andere opzichten begint aldus inderdaad een beetje voorzetselachtig te doen. Combinaties als aldus hem en aldus mij zijn namelijk niet zeldzaam meer. Kijk maar op Google. Dat lijkt ondubbelzinnig te wijzen op een verschuiving in de richting van het ‘voorzetselschap’. Het gaat zelfs nog verder. Af en toe kom je ook al zinnen tegen als:

Aldus tijdschrift Elsevier ligt Haasnoots kracht er vooral in dat hij niet te veel uitlegt, maar met zijn woorden een wereld vooral suggereert.

Persoonlijk ben ik nog niet zo ver; en ik weet niet of ik dit ooit gewoon ga vinden. Voorlopig zou ik het in ieder geval

[p. 278]

zelf niet zo doen. Maar de taal heeft geen boodschap aan achterblijvers. En dat is maar goed ook. Minstens een deel van mijn taalgenoten vindt de nieuwe manier van zeggen blijkbaar al doodnormaal. De vernieuwing staat dus onmiskenbaar voor de deur.

Incluis: officieel nog alleen een bijwoord (‘bw.’), maar in de praktijk steeds vaker een voorzetsel.
In: Van Dale groot woordenboek van de Nederlandse taal, 14e dr., 2005

■ Blijvertje

Bereiken aldus en incluis daarmee de status van voorzetsel? Zijn het nu echte voorzetsels geworden, of staat dat binnenkort te gebeuren?

Zo zwart-wit is de vraag niet te beantwoorden. De tendens is duidelijk. Maar ten eerste weet je niet of zoiets ook doorzet. De taalgeschiedenis staat bol van de tijdelijke tendensen die na verloop van tijd weer uitdoofden. Aan de andere kant zijn veel andere woorden incluis en aldus voorgegaan, dus deze vernieuwing zou toch weleens een blijvertje kunnen zijn.

Belangrijker is de volgende overweging. Ook al begint dit tweetal zich inderdaad een beetje te gedragen als een voorzetsel, het echte werk van in en op en voor en onder kunnen ze nog niet aan. Ik denk dat dat komt doordat ze voorlopig nog te veel betekenis hebben. Een volbloed voorzetsel heeft namelijk een nogal beperkte betekenis, en daarmee samenhangend kan het als het ware onopvallend zijn werk doen, ook met onbeklemtoonde voornaamwoorden: in 'm, voor je, onder me. Hier zien we ineens iets wat incluis en aldus beslist niet kunnen: incluis me of aldus je, dat gaat niet. Ze laten zich, ook bij de vernieuwers, enkel combineren met de volle vormen: incluis mij, aldus jou.

Misschien is dat een kwestie van tijd. Misschien zegt men over een poos ook aldus je en incluis me. Maar ik heb mijn twijfels. Andere tamelijk jonge ‘voorzetselachtigen’, zoals via en per en gedurende en richting, hebben deze mogelijkheid namelijk ook nog niet ontwikkeld, terwijl ze toch al een poosje meedraaien. Maar ik geef toe dat de toekomst ongewis is.

Waardoor we per saldo voorlopig twee soorten voorzetsels hebben. In de eerste plaats de volbloed voorzetsels zoals in, op, voor en onder, met volledige bevoegdheid; en daarnaast de groep met beperkte inzetbaarheid vanwege hun onvolledige set voorzetsel-eigenschappen, zoals via, per, gedurende en richting. En sinds kort, of anders weldra, behoren ook incluis en aldus tot die tweede groep. ■

Al in 1859

Tot voor kort stond incluis altijd achter het woord waar het bij hoort: ‘Elk mens, jij incluis, heeft rechten en plichten.’ Maar tegenwoordig staat het er ook vaak vóór: ‘Elk mens, incluis jij’.

Een heel vroeg voorbeeld van zo'n ‘vooropgeplaatst’ incluis is uit 1859, toen in De Gids te lezen stond: ‘alle andere meesters, incluis schoolmeesters’.