Onze Taal. Jaargang 81

[p. 16]

Wat zegt een naam?
Het verband tussen naam en levensloop
Rik Peters

Bob de Bouwer, Guus Geluk: kinderboeken en stripverhalen staan vol met eigennamen die iets zeggen over het personage. Maar ook in het echte leven komen zulke gevallen voor. Sterker nog: de naam die ouders hun kinderen geven, blijkt gedeeltelijk hun toekomst te bepalen. Ligt het aloude cliché ‘Nomen est omen’ dan toch dichter bij de waarheid dan we zouden denken?

‘Wat zegt een naam? Dat wat wij een roos noemen, zou met elke andere naam even heerlijk ruiken.’ Dat schreef William Shakespeare eeuwen geleden, maar misschien heeft de grote dichter zich toch een beetje vergist. Want volgens sommige wetenschappers zijn namen wel degelijk van belang. ‘Aptoniemen’ heten ze, de namen die aansluiten bij het beroep van de drager van die naam, en ze komen geregeld voor. Denk alleen maar aan Shakespeares voornaam- en vakgenoot William Wordsworth of, tegenwoordig, royalty-reporter Peter van der Vorst. Volgens onderzoekers zijn zulke sprekende namen geen incidenten, maar een structurele eigenaardigheid. Een beroemd statistisch gegeven is bijvoorbeeld dat er in Amerika opvallend veel tandartsen de naam Dennis hebben, wat lijkt op het Engelse woord voor die baan: dentist. Een wetenschappelijke telling uit 2002 liet zien dat in de Verenigde Staten 482 tandartsen Dennis heetten, tegenover 257 met de naam Walter. Daarmee is die eerste naam volgens de onderzoekers ‘oververtegenwoordigd’.

Maar meestal werkt die naamdictatuur iets subtieler. Zo ontdekten psychologen van de Universiteit Gent in 2008 dat mensen verrassend vaak werken bij bedrijven waarvan de naam dezelfde beginletter heeft als de eigen naam. Identieke initialen komen twaalf procent vaker voor dan droge kansberekening voorspelt. Vergelijkbare Amerikaanse rekensommen uit 2002 tonen aan dat mensen statistisch gezien vaker verhuizen naar een plaats waarvan de naam lijkt op de eigen naam: vrouwen 18 procent vaker dan kansberekening voorspelt, mannen 4 procent vaker. Ook straten met die eigenschap krijgen de voorkeur. En het is zelfs zo dat er bovengemiddeld veel huwelijken plaatsvinden tussen koppels met dezelfde voor- of achternaam. Echt uit naam der liefde dus.

Vrouwen die de achternaam van hun man overnamen, verdienen 861,21 euro per maand minder.

■ Impliciet

Dat zijn leuke feitjes om op feestjes te vertellen, maar wat zit erachter? De Nederlandse sociaal psycholoog Raymond Smeets weet het: ‘impliciet egotisme’. ‘De meeste mensen hebben een goed gevoel over zichzelf en daarom vinden ze objecten aantrekkelijk die verbonden zijn met henzelf’, legt hij uit. ‘Onze namen zijn stimuli die sterk verbonden zijn met het zelf en daarom zijn de letters die onze naam vormen (onze naamletters) zeer representatief voor onze identiteit.’ Impliciet egotisme betekent dat positieve gevoelens over onszelf onbewust doorwerken in alles wat met onszelf te maken heeft. Onze naamletters, bijvoorbeeld.

Dat klinkt een beetje vergezocht. Maar Smeets' navorsingen maken het geloofwaardig. De psycholoog rekende in zijn proefschrift uit 2009 namelijk uit dat mensen hun eigen naamletters bovengemiddeld vaak gebruiken in geschreven teksten. Dat geldt voor samenvattingen van wetenschappelijke onderzoeksartikelen, maar ook voor simpele schrijfsels over trivialiteiten. Frappant: in formele stukken gebruiken mensen de achternaamletters vaker, bij informele geschriften juist de voornaamletters. Nog frappanter: mensen gebruiken letters uit de eigen naam vooral in positieve termen, en vermijden ze in woorden met negatieve betekenissen. Dat zijn fraai gesmede argumenten, maar dat viel te verwachten bij een onderzoeker met zo'n achternaam.

■ Beletsel

Behalve dat roepnamen de opvattingen van de dragers ervan sturen, hebben ze ook nog eens invloed op andermans ideeën. Zodra mensen een naam horen, vormen ze daar immers een beeld bij. En dat is niet altijd een mooi beeld. Amerikaanse economen ontdekten bijvoorbeeld dat scholieren met ‘zwart klinkende’ namen slechter scoren bij wiskundetoetsen. Leraren schatten die leerlingen lager in, dagen hen daardoor minder uit, en zorgen er zo onbewust voor dat de rekenresultaten ook werkelijk tegenvallen. De gevolgen van zo'n naambeoordeling zijn groot, ontdekten economen van de Universiteit van Shippensburg in 2009: mensen met een populaire naam komen vaker in de hoogste salarisschalen terecht, mensen met een impopulaire naam vaker in de gevangenis.

Vooral vrouwen hebben te lijden onder inschattingen op naambasis. Een al te damesachtige naam kan een beletsel vormen bij het solliciteren naar goede banen. De econoom Bentley Coffey vatte dit verschijnsel in de zogeheten Portia-hypothese: vrouwen met masculiene namen zijn succesvoller in de advocatuur dan geslachtsgenoten met feminiene namen. Die stelling is vernoemd naar Portia, het personage uit De koopman van Venetië van de al eer-

[p. 17]

der aangehaalde Shakespeare. In een dappere wanhoopspoging om serieus genomen te worden door de rechter, valt zij terug op een travestie-verkleedpartij.

Illustratie: Erik Kriek

■ Gentleman Margaret Brent

Coffey zocht de namen van alle rechters in Amerika op, en bekeek vervolgens hoe ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’ deze namen zijn. Dat deed hij door eenvoudigweg te tellen hoeveel mannen en hoeveel vrouwen in het hele land die naam dragen. De resultaten daarvan bevestigden zijn hypothese: hoe mannelijker de naam, hoe groter de kans op rechterschap. Gezien de geschiedenis van de rechtspraak is dat een gevoelige conclusie. ‘Eeuwenlang kon een vrouw alleen incognito advocaat worden, omdat de rechtbank het exclusieve domein van mannen was’, zegt Coffey. ‘Een opmerkelijke uitzondering hierop is Miss Margaret Brent, die rond 1640 van Lord Baltimore toestemming kreeg als vrouw advocaat te worden. Niettemin werd ze nog steeds aangesproken als “Gentleman Margaret Brent” tijdens haar enkele tientallen optredens in de Maryland Colonial Court.’

Bij áchternamen van gehuwde vrouwen zit het tegenwoordig net andersom. Althans, als je kijkt naar experimenteel onderzoek van de Universiteit van Tilburg uit 2008. Dat wees uit dat gehuwde dames die de naam van hun echtgenoot overnemen, ingeschat worden als afhankelijker, minder ambitieus en minder intelligent dan zij die hun meisjesnaam behouden. Bovendien bleek dat vrouwen met meisjesnamen sneller aangenomen worden in nieuwe banen, én meer betaald krijgen. Het salarisverschil in vergelijking met vrouwen die de achternaam van hun man overnamen, is volgens de onderzoekers maar liefst 861,21 euro per maand. Volgens de wetenschappers weerspiegelen die inschattingen de resultaten van sociologisch onderzoek: vrouwen die een achternaam overnemen, zijn meestal ouder en lager opgeleid, werken minder uren en verdienen minder.

■ Sceptisch

Dat naamgeving grote gevolgen heeft, wordt door veel psychologen inmiddels als feit aangenomen. Er is veel onderzoek naar gedaan en het komt voor in officiële studieboeken. Maar helemaal onomstreden is het niet, want de kritiek neemt toe. Zo besloot psycholoog Uri Simonsohn van de Universiteit van Pennsylvania afgelopen zomer om zelf eens sceptisch een stapel naamonderzoeken over te doen. Zijn conclusie: de bevindingen kloppen, maar de verklaringen zitten er volledig naast. Iemands naam beïnvloedt zijn leefomstandigheden niet, zegt Simonsohn, maar iemands leefomstandigheden bepalen juist de naam.

Neem het ‘Dennis the dentist’-voorbeeld. De vinders van dit feit stellen trots dat er meer tandartsen zijn die Dennis heten dan tandartsen die Walter heten. Dat klopt, zegt Simonsohn, maar er zijn ook meer advocaten die Dennis heten dan Walter. De roepnaam Dennis is simpelweg veel populairder dan de roepnaam Walter en dáárom is hij oververtegenwoordigd, ook bij tandartsen. Hetzelfde geldt voor gelijknamige huwelijkssetjes: dat heeft niets te maken met naamletterliefde, maar alles met het feit dat sommige namen in bepaalde gebieden gewoon vaker voorkomen. En ja, dan is de kans natuurlijk groter dat een echtgenoot ook een naamgenoot is.

Om vergelijkbare redenen is het niet zo dat steden en straten mensen met gelijke namen aantrekken, maar juist dat steden en straten genoemd worden naar de inwoners en stichters ervan. Met andere woorden: naar namen die in de omgeving vaak voorkomen. Simonsohn onderbouwt die stelling met het gegeven dat de naam George inderdaad vaker voorkomt in de Amerikaanse staat Georgia, maar ook in buurstaten Tennessee en Noord- en Zuid-Carolina. De naamonderzoekers stuiten op omgekeerde causaliteit, zegt Simonsohn, en de uitleg staat dus compleet op zijn kop. Je gaat niet ergens wonen omdat die plek jouw naam heeft, maar jij hebt die naam omdat je op een bepaalde plek woont.

■ Kleine keuzen

Toch wil zelfs Simonsohn niet álles ontkennen. ‘Mijn werk kijkt opnieuw naar het bewijs dat leek aan te tonen dat impliciet egotisme van invloed kan zijn op huwelijks-, beroeps- en verhuisbeslissingen. De conclusie is dat al het bestaande bewijs “onecht” lijkt te zijn’, zegt hij. Maar dat betekent niet dat naaminvloed helemaal niet bestaat. Simonsohn gelooft in impliciet egotisme, maar denkt dat het alleen een rol speelt bij alledaagse beslissingen en niet bij levensveranderende keuzes. Een naam heeft meer invloed dan Shakespeare dacht, maar het cliché ‘Nomen est omen’ is ook een tikkeltje grootspraak; wie een ouderwetse liefdesbrief schrijft, gebruikt daarin misschien wat vaak zijn eigen naamletters, maar heeft degene aan wie de brief gericht is toch echt om heel andere redenen gekozen.