Onze Taal. Jaargang 79

[p. 1]

[Nummer 1]

[p. 4]

Sven Kramer op het Europees kampioenschap in 2009.
Foto: © Klaas Jan van der Weij / Hollandse Hoogte

‘Een mooie opening’
Schaatstaal op tv

Kees Sluys

Of de olympische winterspelen in Vancouver in februari voor de Nederlandse schaatsers veel goud zullen opleveren, is nog de vraag. Aan onze schaatscommentatoren zal het niet liggen. Hun seizoensopening was zonder meer veelbelovend.

Wie half november de speciale uitzending van Holland Sport rond Ard Schenk heeft bekeken (ter gelegenheid van zijn vijfenzestigste verjaardag verscheen een prachtige biografie), zag daarin ook fraaie opnamen van het legendarische voor-het-eerst-onder-de-twee-minuten-duel dat de blonde god op de 1500 meter uitvocht met Kees Verkerk. Die race uit 1971 is nog steeds een mijlpaal in de schaatshistorie. De supertijden van 1.58,7 en 1.58,9 werden gerealiseerd op het supergladde, razendsnelle ‘olie-ijs’ van Davos.

Olie-ijs. Met zijn tegenhanger ‘fondantijs’ is het typisch een begrip uit het pre-schaatshal-tijdperk. Net zoals de ‘sneeuwrand’ die binnen- en buitenbaan scheidde. De lichte touché in de laatste buitenbocht die Verkerk zich permitteerde - heel mooi te zien op de beelden - was wellicht de oorzaak van diens nipte, anno 2009 nog steeds betreurde verlies.

De sneeuwrand is al langgeleden vervangen door de ‘kille plastic blokjes die ongelukken veroorzaken bij schaatsers die erop stappen’, zoals schaatskenner en -publicist Max Dohle noteerde in zijn boek Over één nacht ijs. Een schaatsalfabet (2004). Blokjes die worden geplaatst door de zogeheten ‘blokjeslegger’, een anonieme functionaris die soms even één of twee seconden, in gebukte houding en niet zelden blokjes rápend, op de achtergrond in beeld komt. Dat gebeurt meestal nadat alle ritten van een afstand zijn verreden, op het moment dat Mart Smeets dan wel Dione de Graaff met hun gasten beginnen aan de tv-analyse. Want behalve de tv-commentatoren, die tijdens de wedstrijden te horen zijn, zijn er ook de analisten, die na afloop de races nog eens uitvoerig doornemen.

■ Versleten formuleringen

In Dohles vaak frivole taalgebruik is de blokjeslegger ‘de putjesschepper van de ijsvloer’. Van de heren commentatoren zal deze onopvallende dienaar bij de Grote Schaatsevenementen nimmer aandacht krijgen. Het gaat hun puur om de races. En passant wisselt men allerlei wetenswaardigheden uit over rijders, rijdsters en coaches, over procedures die de vaderlandse afvaardiging naar de olympische winterspelen in goede banen moeten leiden en, mocht er aanleiding toe zijn, over de kwaliteit van de ijsvloer.

Daartoe heeft men een zeer specifiek vocabulaire ontwikkeld, dat zich kenmerkt door een ware vracht aan schaatsclichés. In zijn schaatsalfabet legde Dohle onder de c van clichés een indrukwekkende hoeveelheid van die versleten formuleringen vast. Ik doe een bescheiden greep:

-	De opening is goed.
-	Hij rijdt een vlak schema.
-	Wat is die 6.28,00 waard?
-	Die snelle opening kan hem weleens de kop kosten.
-	Kan ze nog versnellen?
-	Kijken waar het schip strandt.

[p. 5]

-	Dit is optisch gezien een andere rit.
-	Laten we niet te vroeg juichen.
-	Nou kan hij mooi naar hem toe rijden.
-	Even het handje erbij.
-	Het is goed, maar is het goed genoeg?
-	Technisch ziet het er goed uit.
-	Meteen goed vertrokken.
-	We pakken het schema van... erbij.
-	Hij heeft het voordeel van de kruising.
-	Hij heeft de lat te hoog gelegd.

Moeiteloos associeert de liefhebber dit soort taal met de stemmen van tv-schaatscommentatoren Herbert Dijkstra en Frank Snoeks. Maar hoe is het vijf jaar na Dohles boeiende inventarisatie met de schaatstaal van de heren commentatoren gesteld? Hoe karakteristiek zijn de bijdragen van Martin Hersman, die een seizoen of vijf geleden ook achter de commentaarmicrofoon plaatsnam? Worden de aloude clichés nog veelvuldig gebruikt? Komen er nieuwe uitdrukkingen en begrippen in omloop?

In het weekend van de nationale afstandskampioenschappen, die van 30 oktober tot en met 1 november 2009 werden gehouden, heb ik mijn oor eens goed te luisteren gelegd. Ik volg het commentaar in min of meer chronologische volgorde, signaleer gebruikte clichés uit Dohles boek, maar ook nieuwe uitdrukkingen, die niet in Dohles lijst voorkomen.

■ Slecht ritme

Toch spijtig dat olie-ijs een woord uit vervlogen tijden is geworden. Het alternatief is wel erg mager. ‘Moeten we concluderen dat het heel snel ijs is?’, vroeg Herbert Dijkstra aan collega Martin Hersman na de eerste rit op de 500 meter van de vrouwen. Dat was inderdaad het geval.

Voordat de echte kanonnen aan de start kwamen, stond de beste tijd op 40,05. ‘Daar ligt de lat’, aldus Dijkstra (al wat oudere uitdrukking). Een slechte eerste 100 meter van een der deelneemsters, veroorzaakt door een misslag, inspireerde hem tot de vaststelling dat de bewuste rijdster zich had ‘verslikt’ (nieuw).

‘Technisch schortte er wel wat aan de rit van Van Riessen’, merkte hij even later op (oud), terwijl een andere schaatsster volgens collega Hersman kampte met een ‘slecht ritme in de laatste binnenbocht’ (nieuw).

Tussen de racebedrijven door mocht technisch directeur Arie Koops van de KNSB met het oog op de definitieve selectie voor de spelen in Vancouver aan een van Studio Sport's razende reporters uitleggen wat ook alweer het verschil is tussen een ‘skate-off’ en het nieuwerwetse begrip ‘re-skate’. Welnu. Een ‘re-skate’ is een herkansing op de wedstrijddag zelf, buiten de officiële wedstrijd om, vast te stellen door bepaalde officials die doorgaans als ‘de wijze mannen’ worden aangeduid.

Ook enigszins buiten de orde, maar typerend voor Dijkstra's zucht om wetenswaardigheden rond te strooien, was diens ontdekking inzake sprintster Thijsje Oenema. Tot een paar maal toe benadrukte hij dat ‘Thijsje’ als ‘Tiesje’ diende te worden uitgesproken. Hij kreeg geen gehoor van zijn collega's, die onverstoorbaar doorgingen met ‘Thijsje’. (De vraag luidt nu: gaat ‘Tiesje’ desondanks wellicht toch school maken?)

■ Doorversnellen

‘De bocht is geen probleem’, constateerde Hersman al tijdens een van de eerste ritten voor de mannen op de 500 meter. Dat was een understatement. Hersman wilde er juist mee aangeven dat de desbetreffende rijder een uitstekende bocht had ‘gelopen’ (ook zoiets: je scháátst geen bocht, maar je lóópt hem) en kreeg enthousiast bijval van Frank Snoeks, die inmiddels op de plek van Dijkstra was aangeschoven: ‘Een skeeleraar! Een skeeleraar!’ (nieuw). Ja, het veld wordt steeds meer bevolkt door rijders afkomstig uit de skeelersport, die zich zo behendig over het ijs bewegen. Zij kunnen, in de woorden van Hersman, ‘het beste doorversnellen’ (nieuw) - een term waarbij de doorsneekijker zich steeds weer afvraagt wat het verschil is met gewoon ‘versnellen’.

Toch gaat het met bepaalde schaatsers soms, aldus dezelfde commentator, ‘een beetje te gehaast’ (nieuw). Het neemt niet weg dat een schaatser profijt kan hebben van zijn tegenstander door (dit is weer typisch Snoeks) ‘aan de trekhaak’ (oudere uitdrukking) te worden meegesleept.

Mark Ooijevaar had maar ‘weinig ijs nodig’, want die ‘prikt heel smal’.

Ook de matadoren van het ijs zelf drukken zich soms wonderlijk uit. Zo was de latere 500-meterkampioen Jan Smeekens bij zijn tweede, tegenvallende rit naar eigen zeggen weliswaar ‘goed weg’ (oud), maar ‘daarna liep het helemaal naar achteren’ (nieuw). Op de keper beschouwd is dit natuurlijk wartaal. Terwijl ‘het naar achteren liep’ ging Smeekens immers echt nog wel met iets van 50 kilometer per uur vooruit. Niettemin begrijpt de belangstellende leek ongeveer wat hij bedoelt.

■ Technisch harken

Iedere afstand schept zijn eigen idioom. ‘Het hele lichaam schudt’, kreeg Tim Roelofsen te horen toen hij een tijdje aan zijn 5000 meter bezig was (nieuw). Dat betekende vanzelfsprekend niet veel goeds. Bij sommige rijders is het ‘na 3000 meter op, en dan is het overleven naar de finish’ (nieuw). Arjen van der Kieft betoonde zich met drie rondjes van 30,2 achter elkaar ‘een sluipmoordenaar’ (nieuw). Jammer genoeg begon hij op zeker moment ‘technisch te harken’ (nieuw).

Geen schaatstaal, wel treffend in zijn bondigheid, was Hersmans verzuchting dat Wouter Olde Heuvel tot nu toe een ‘mankementenseizoen’ had gehad. Evenmin schaatsspecifiek maar fraai was de uitsmijter van Dijkstra die we nooit eerder bij welk sportevenement dan ook hebben gehoord. Jeugdig talent Jan Blokhuijsen haalde vele seconden van zijn pr (persoonlijk record) op de 5000 meter af, waarop de verslaggever juichte: ‘Er komt in ieder geval een klaterend pr voor Blokhuijsen’ (nieuw); ‘je vraagt je af: waar haalt hij het vandaan?’ (oud); ‘inderdaad, als je zo kunt rijden, dan heb je toch macht over je race’ (nieuw).

Dat andere talent, Koen Verweij, kwam daarentegen ‘stuiterend over de finish’ (nieuw). Hij bewoog zich vooral in de beginfase met grote, brede slagen voort, waarvoor hij ‘het hele tv-beeld gebruikt’ (nieuw). Mark Ooijevaar had maar ‘weinig ijs nodig’ (oud), want die ‘prikt heel smal’ (nieuw).

Stayer Bob de Jong, tegen zijn gewoonte in al vroeg in vorm, kon na een goed begin volgens Hersman ‘vlak naar huis rijden’ (nieuw). Heerlijk is dat voor een schaatser. Een mindere god, wiens naam me is ontschoten, had zich na wat zwakke ronden ‘bijtijds opgeraapt’, aldus Snoeks (nieuw). Gelukkig maar, anders was hij vast en zeker ‘in de gevarenzone gekomen’ (nieuw).

En toen ‘kwam de dweil’ (oud).

[p. 6]

Frank Snoeks: ‘Kijk eens, op de bagagedrager.’

Martin Hersman: ‘Hij stapt van zijn benen af.’

Herbert Dijkstra: ‘Een klaterend pr voor Blokhuijsen.’
Foto's: Sander Stoepker / NOS

■ Goed gedrag

‘Internationaal is de 1500 meter opgeschoven naar een sprintafstand’, sprak Herbert Dijkstra gedecideerd bij aanvang van de ‘metrische mijl’ (oud). Was u, kijker, ook eventjes in verwarring toen u Hersman na een valse start bij de 1500 meter vrouwen hoorde roepen: ‘En nú doorrijden!’ Doorrijden? Was de commentator gek geworden? Integendeel. Met deze uitroep drukte hij de rijdsters op het hart om alsjeblieft alle tijd te nemen voor de nieuwe start. Energiebesparing!

Wie mocht denken dat de ‘lange, brede klappen’, zoals Theo Koomen ze al bezong in de tijd van Ard en Keessie, verdwenen waren, heeft het mis. Bij de mannen van de 1500 meter kwamen ze af en toe weer langs. De iets minder getalenteerden op de mijl, die erin slaagden een pr van onder de 1.50 te realiseren, werden door Snoeks ditmaal beloond met ‘een bewijs van goed gedrag’ (nieuw). Niemand anders die zoiets spontaan uit zijn mond krijgt.

Hersmaniaans is dan weer het ‘beetje bijversnellen’ (nieuw) voor de kruising. Zodat je je tegenstander ‘op de kruising kunt opvreten’ (nieuw).

Andere kenmerkende techniekquote van Hersman: ‘Dat ritme in de bocht is ook niet goed. Hij stapt van zijn benen af.’ (nieuw). Zou sprinter Simon Kuipers, want hij was het lijdend voorwerp, zelf begrijpen wat de commentator hier bedoelt? Mijn vermoeden: te snel van het ene op het andere been gaan staan. Minder uitleg - je ziet het voor je - behoeft de door Hersman gesignaleerde ‘paniekerige slag van Wennemars’.

Snoeks, die eerder in dit stuk al een rijder ‘aan de trekhaak’ had zitten, zag op de 5000 meter een schaatser nog comfortabeler door zijn tegenstander worden meegevoerd: ‘Kijk eens... op de bagagedrager’ (nieuw). Minder florissant verging het Sven Kramer. ‘Nee,’ liet Snoeks lichtelijk teleurgesteld weten, ‘de 5000 meter van Kramer was niet een echte Kramer’ (nieuw).

■ Handje erbij

Men ziet: de creativiteit van de heren commentatoren is na al die jaren nog allerminst opgedroogd. In de samenvattingen van de wereldbekerwedstrijden in Berlijn een week later noteerde ik nog een paar vondsten. Zo begon Jan Smeekens op de 500 meter bij monde van Snoeks met een ‘doordeweekse opening’ (nieuw). Ook was daar weer eens het ‘vingertje omhoog, dat is vaak een slecht teken’ (oud). Zeker, want daar ‘laat’ een rijder ‘iets liggen’ (oud). Origineel was weer wel hoe Dijkstra op de 500 meter iemand haar tegenstandster zag ‘inrekenen’.

Bij de wereldbekerwedstrijden in Heerenveen de week daarop werd de tegenstandster van Annette Gerritsen op de 500 meter in Snoeks' woorden ‘weggeblazen’ (nieuw). En de race van Jenny Wolf, die weliswaar een 37'er reed, ging toch gepaard met ‘mankementen’ (gaat Hersman nu al school maken?).

Er werd inderdaad met enige regelmaat ‘bepaald niet vlekkeloos’ gereden (oud), Renate Groenewold was ‘niet in staat om door te versnellen’, en Moniek Kleinsman slaagde er wel degelijk in ‘een vlak schema te rijden’ (oud). Overigens, voor wie nog niet op de hoogte was en met dank aan Herbert Dijkstra: ‘Jan Smeekens wordt wel de Sallandse Japanner genoemd’ (nieuw).

Remco Olde Heuvel werd op de 1500 meter gemaand om ‘door te trappen’ (nieuw) en op zeker moment - u raadt wie dit zei - lag ‘de lat op 1.45’ (oud).

‘O, handje erbij!’, riep Hersman verschrikt bij een 500-meterrit (oud). En over Davis en Groothuis, na een matige opening van beider kant: ‘Dit zijn rondjesrijders’ (nieuw).

De Fransman Contin, zo viel Hersman ook nog op, ‘heeft de neiging om van zijn afzet te vallen’ (nieuw). Begrijpt u wat hij bedoelt? Ik denk dat Contin zijn afzet niet echt afmaakt.

Davis ‘beet zich weer eens stuk’ (oud), de ‘lat lag nu op 6.23’ (oud) en ‘Fabris reed nog een beetje met de handrem erop’ (oud).

Het mooiste hebben we vanzelfsprekend voor het laatst bewaard. Na een prima 1500-meterrace van Ireen Wüst, waaruit bleek dat ze weer aardig op de weg terug is, oordeelde wie anders dan Frank Snoeks: ‘Het is te vroeg voor een bos rozen, maar een bosje tulpen kan’ (nieuw).

Conclusie: de seizoensopening 2009-2010 van onze schaatscommentatoren was zonder meer spectaculair en belooft nog veel goeds voor de rest van het seizoen. En zo'n makkelijk baantje is het niet. ‘Ga er maar aan staan’, om met ex-schaatscommentator Heinze Bakker te spreken. Of zoals Bart Veldkamp ooit opmerkte: ‘Ik geef het je te doen om vijf uur schaatsen vol te lullen.’