Onze Taal. Jaargang 77

[p. 142]

Van ukkepuk tot Artis de Partis
Het geheim van de ‘p-wissel’
Pierre Vinken

Hoe ontstaan woorden als snoezepoes en koosnaampjes als Lotje-Potje? Waarom verdubbelen we die woorden, en vervangen we de eerste letters ervan? En is er een naam voor dat verschijnsel? Een Onze Taal-lezer vroeg het zich af, een taalkundige geeft uitleg.

Zo nu en dan, in een opwelling van vaderliefde, verdubbel ik de naam van mijn kind, waarbij ik die de tweede keer begin met een p. Zo noem ik mijn dochter Lotje wel Lotje-Potje, en mijn andere dochter Lisa: Lisa-Pisa. Soms gebruik ik het woordje de ertussen: Lisa-de-Pisa. Dit verschijnsel, dat ik voorlopig ‘p-wissel’ noem, zit ook in het kinderliedje ‘Hansje Pansje kevertje’. Zo'n wissel bij namen van kinderen, maar dan met een andere letter, hoorde ik ook in de Verenigde Staten: Charlie-Warlie, en in Duitsland: Ilse-Bilse. In een Duits kinderliedje hebben de twee ‘wisselnamen’ betrekking op twee personen: ‘Himpelchen und Pimpelchen stiegen auf einen Berg’.

Artis de Partis, de populaire mascotte van dierentuin Artis.
Foto: Artis

Het verschijnsel komt ook voor bij andere woorden dan eigennamen, al dan niet met streepjes of spaties ertussen, zoals in snoezepoes, in ukkepuk, in ietsjepietsje, in hocus pocus, in de naam Humpty Dumpty (het eiermannetje uit een bekend Engels kinderrijmpje), en in Engelstalige combinaties als hanky-panky (‘bedotterij’; ook wel hokey-pokey), herky-jerky (‘hortend en stotend’), holymoly (gebruikt om verbazing uit te drukken), okey-dokey (‘okidoki’), piggy-wiggy (‘varkentje’), Skinny Minny (‘dun meisje’) en super-duper (‘erg super’). En dan is er nog de mascotte van de Amsterdamse dierentuin Artis: Artis de Partis.

Ik vraag mij af of dit verschijnsel ooit is beschreven. En misschien bestaat er wel een naam voor?

Naschrift Laura van Eerten - fonoloog

Het verschijnsel waarbij een woord of lettergreep in zijn geheel of gedeeltelijk herhaald wordt, heet ‘reduplicatie’. Reduplicatie komt voor bij diverse woordsoorten en kan verschillende vormen aannemen: exacte herhaling van het woord (zoals bij tamtam), verandering van de beginklank (hocus pocus), toevoeging van een beginklank (ietsjepietsje) of wisseling van de klinker (dingdong).

In veel talen wordt reduplicatie gebruikt als woordvormingsprocedé. De herhaling dient meestal om de betekenis van een woord te nuanceren. In het Afrikaans vinden we voorbeelden als gou (‘snel’) en gou-gou (‘erg snel’), in het Maleis murid (‘leerling’) en murid-murid (‘leerlingen’), in het Indonesisch buku (‘boek’ of ‘boeken’) en buku buku (‘boeken, met verschillende titels’), en in de indianentaal Sahaptin pshwa (‘kei’) en pshwapshwa (‘kiezel’).

In het Nederlands komen dit soort volledige woordherhalingen veel minder voor. De reduplicaties zijn vaak ontleend uit andere talen; denk aan het van oorsprong Engelse woord bushbush ‘rimboe’, het Franse bonbon (letterlijk ‘lekkerlekker’) en het Engelse tumtum (van tummy ‘maag’). Veel ervan zijn puur klanknabootsend: poehpoeh, tamtam (uit het Hindi, naar de klank van een slaginstrument), toitoi (gaat via een lange weg terug op het geluid van kloppen op hout, uit het Jiddisch). In spreektaal wordt volledige woordherhaling soms nog weleens toegepast: onder studenten wordt de term thuisthuis bijvoorbeeld gebruikt om duidelijk te maken dat ze het over het ouderlijk huis hebben, en niet over hun studentenkamer.

De vorm van reduplicatie waarbij in het herhaalde woord een beginklank wordt toegevoegd (ukkepuk) of veranderd (hocus pocus), komen we vaker tegen in het Nederlands. Battus (pseudoniem van Hugo Brandt Cortius) beschrijft deze vorm van reduplicatie in zijn boek Opperlandse taal- en letterkunde. Ook hij laat zien dat veel voorbeelden ontleend zijn aan andere talen (het Italiaanse tuttifrutti, het Engelse okidoki). En hij wijst net als de heer Vinken op de toevoeging van het woordje de tussen de rijmende lettergrepen zoals in hoteldebotel of hieperdepiep.

Elvis the Pelvis (Elvis Presley; pelvis is ‘bekken’) in 1956 in Tupelo.

Deze toevoeging heeft vermoedelijk een ritmische en articulatorische functie: de eenvoudigste vorm van een lettergreep bestaat uit een medeklinker gevolgd door een klinker (baba). In hieperdepiep is de afwisseling van medeklinkers en klinkers regelmatiger dan bijvoorbeeld in hiephiep. De r in hieper wordt nauwelijks uitgesproken of hij klinkt als een Gooise r, en vormt daardoor geen lastige overgang naar de volgende lettergreep de. De regelmatige afwisseling van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen in hieperdepiep

[p. 143]

zorgt er ook voor dat de uitspraak van dat woord beter loopt dan die van hiep-hiep. Soms is het toevoegen van een stomme e al voldoende zoals in ukkepuk. We kunnen dat makkelijker uitspreken dan ukpuk of ukdepuk.

Battus signaleert daarnaast een merkwaardige voorkeur voor reduplicatie van woorden die met een h beginnen die in de verdubbeling vervangen wordt door een b of p (honnepon, haaibaai). Waarom het verschijnsel vooral voorkomt bij woorden met een h is niet helemaal duidelijk. Het zou met de lettergreepstructuur te maken kunnen hebben: een h is in principe niet meer dan een hoorbaar uitademen. Wanneer de h vervangen wordt door een duidelijke medeklinker als de b in haaibaai, voldoet de herhaling beter aan de eisen van een basale lettergreep.

Maar waarom er in honnepon en haaibaai voor de p en b is gekozen en niet voor klanken als de s of r (honneson, haairaai), is gemakkelijker te verklaren. Als we zelf spontaan onzinlettergrepen of onzinwoorden maken, kiezen we de makkelijkste weg [zie ook het artikel ‘Tralala en tidelipom’ van Laura van Eerten in het vorige nummer van Onze Taal - red.]. We gebruiken de grondvorm van een lettergreep (medeklinker gevolgd door een klinker) en vullen die in met eenvoudig uit te spreken klanken. Klanken als de b en de p behoren tot de makkelijkste medeklinkers om te maken omdat we alleen beide lippen op elkaar hoeven te duwen. Bij de uitspraak van de s of de r zijn veel meer spieren betrokken.

De verandering van de eerste medeklinker in een p of b komt ook terug in spontane reduplicatie van persoonsnamen als Lisa (de) Pisa of Lotje (de) Potje. De gedeeltelijke herhaling drukt affectie uit en nuanceert in feite de naam; het wordt een koosnaam. Vaak wordt het gebruikt om specifiek kinderen aan te spreken. Herhaling van woorden of lettergrepen roept namelijk associatie op met kindertaal: mama, papa, dada.

In zo'n spontane reduplicatie hoeft het tweede deel niet per se een bestaand woord te zijn, maar het is mooi als het een extra zinvolle betekenis oplevert. Elvis the Pelvis is hier het bekendste voorbeeld van; pelvis betekent ‘bekken’ in het Engels, en verwijst naar de manier waarop Elvis Presley op het podium danste: met uitdagend swingende heupen.

Met dank aan de leden van de discussiegroep de Navorser, die mij aan voorbeelden hielpen - met name Hans van den Broek en Ad van Oosten.