Onze Taal. Jaargang 73

[p. 208]

Woordenboek van de poëzie
Zeeajuin
Guus Middag

Hoe voorkomt u dat uw schaap schurft krijgt? Altijd even Vergilius raadplegen. Die wist al dat een schaap met schurft ‘een kwaad ding’ is, en dat een dier het zomaar kan oplopen. Het kan al gebeuren ‘wanneer hij nat is / en koud tot op het bot, of door en door bevroren / en ruig van vorst’, zo legt hij uit in zijn leerdicht Georgica, in het Nederlands vertaald door Ida Gerhardt, onder de titel Het boerenbedrijf. Het derde boek daarvan is gewijd aan het vee.

Schurft kan een schaap ook krijgen ‘als men hem na 't scheren vuil laat / en hij dan 't zweterig lijf aan scherpe stekels ophaalt.’ Vergilius adviseert daarom het schaap na het scheren in te smeren met een zelfgemaakte zalf. De basis daarvan is een mengsel van zachte was en pek, waar zuivere zwavel doorheen is geroerd, plus zilverglid en bitter olieschuim. Wat zilverglid en olieschuim precies is, weet ik niet, en ook niet waar je het kunt kopen, maar het is er vast goed voor en het zijn mooie woorden.

S. Vestdijk in 1925

Door de aldus verkregen basiszalf menge men dan nog ‘zeeajuin, scherp nieskruid en donker bitumen’. Ook mooie woorden. Ook zonder vermelding van de dichtstbijzijnde verkoopadressen. Dus ook bestemd voor de goede verstaander. In een noot vermeldt Ida Gerhardt dat bitumen aardpek is, alsof daarmee de hele schurftzalfbereidingspassage wel voldoende opgehelderd is en iedereen nu zelf aan de slag kan. Maar wat is aardpek nu weer? En nieskruid? En zeeajuin?

Er zit een mooi contra-alfabet in dat zeeajuin: het begint met de z van zee, en het eindigt met de a van ajuin. Het woord moet, met al die verschillende klinkers, de dubbelgeschreven e en de tweeklank ui, heel geschikt zijn voor allerlei idiote Opperlandse letterlijsten. Vergelijk aloë, zee-egel en pijpetui. Met die françoise uitgang op -uin kan het woord ook in allerlei plezierpoëzie gaan meedoen. Vergelijk Henk Spaan: ‘En / juin / worden / alle / Fransen / bruin.’ (En het antwoord van Lévi Weemoedt: ‘In / december / eten / ze / nog / Camember.’)

Unio

En wat was ajuin ook alweer? Was dat niet die koele kristalsoort, of gladde puimsteenachtige steen, waarmee de man na het scheren de licht geïrriteerde gezichtshuid dept en koelt en kalmeert, vooral vroeger veel gebruikt? Daarom natuurlijk ook zo geschikt als ingrediënt voor de schurftwerende schapenaftershave. Of was ik nu in de war met aluin? Was ajuin dan niet die harde, meestal blauwgrijze steensoort waar men ook wel tempelzuilen van maakte? Zoiets als travertijn? Of was ik nu in de war met arduin? Dan was ajuin zeker de mandragorawortel in de vorm van een kleine, verschrompelde mensengestalte, volgens het volksgeloof onder een galg opgeschoten uit het zaad van een gehangene, met grote geheimzinnige toverkracht, dus heel bruikbaar als bestanddeel van een medicinale schapenschurftzalf. Of was ik nu in de war met alruin?

Ajuin is, zo leert Van Dale, een gewestelijk woord voor ui. Vooral in het zuiden van Nederland en in Vlaanderen gebruikt, en daar even normaal als de siepel in 't oost'n. Vergelijk de ajuin met de Franse oignon en de Engelse onion, nazaatwoorden van de Latijnse unio. En zou dan de zeeajuin een in zee groeiende ui zijn? De naslagwerken melden dat de zeeajuin inderdaad een soort van ui is, maar hij groeit niet in, maar aan zee, vooral in Zuid-Europa en vooral aan de kusten van de Middellandse Zee.

Alchemist

Ook in Arabië moet deze zeekustui, en deszelfs medicinale werking, bekend zijn geweest. In zijn gedicht ‘Arabische bezwering’ (1931) laat S. Vestdijk een oosters alchemist heel aandachtig de ui ontleden. ‘Zeer omzichtig pluist hij zee-ajuin / tot pulver’, zo begint het gedicht. Vermoedelijk is de ui in kwestie gedroogd geweest, want anders is het moeilijk om deeltjes ervan tot pulver (poeder) te pluizen. Onze scheikundige schuift het zeeajuinpulver vervolgens ‘bevend door de / monding der karaf, waarin het water / wacht.’ En dan neemt hij ‘de haren van een ruin, / eenjarig en betooverd, prevelt woorden / en davert met-zijn staf.’ Wat zou dit geheime toverbrouwsel onder invloed van toverspreuken en stafgestamp gaan opleveren? Goud? Een of ander elixer? Onsterfelijkheidsdrank?

We krijgen het niet meteen te horen. Onze aandacht wordt door de dichter weggeleid naar een geest (een djinn) die zich achter de rug van de oude alchemist aan het materialiseren is. Ik weet te weinig van alchemie om te kunnen beoordelen of dit een onbedoeld gevolg van de ajuinbrouwerij is, of een onafhankelijke actie van de geest zelf. En ik weet te weinig van de Vestdijkiaanse stilistiek om zeker te weten wat er precies gebeurt als de geest vervolgens ‘onzichtbaar over 's meesters schouder / een vreemd verijdeld goud uit het bestel steelt.’ Ik denk dat hij zonder dat de magister het merkt een begin van goudvorming uit diens karaffen en retorten wegneemt. De oude man ziet alleen de weerspiegeling van zijn eigen gezicht in het glas van de karaf. Hij doet een stap terug, ‘schikt uit den lichtkring weg’, en wendt zich peinzend weer ‘naar oudere tractaten’.

Dichterlijke wending

Daarmee is dit gedicht afgelopen. Een vreemd en grillig geval: het lijkt wel een oosters sprookje, en een fantasie over de wondere wereld van de alchemisterij, maar meteen ook een parodie erop. Als ik het goed begrijp, lijkt het goudmaken hier te lukken, maar heeft de verstrooide uitvinder het zelf niet door, en ook niet dat zijn zelfgebrouwen goud voor zijn neus gestolen wordt door een of andere tovergeest.

[p. 209]

Waarom schrijft een beginnende dichter zoiets? Toevallig weten we het antwoord. In een gesprek met G.H. 's-Gravesande in april 1933 zei Vestdijk over dit gedicht: ‘Curieus is, dat een vers als “Arabische bezwering” van het woord “zeeajuin” uit geschreven is. Ik vond dat zoo'n mooi woord en daaruit is het gedicht ontstaan.’ En vele jaren later, in januari 1962, in een gesprek met Nol Gregoor, over de omstandigheid ‘dat je als het ware verleid wordt tot het schrijven van een gedicht, doordat je een bepaalde, laten we zeggen dichterlijke wending plotseling invalt, ook al is het maar toevallig. (...) Ik herinner me dat [dat woord] mij te binnen schoot, toen wist ik helemaal niet hoe dat gedicht verder zou worden, en dat is dan die “Arabische bezwering” geworden. (...) Ja, het was een woord, “zeeajuin”, ja, ja, precies. Dat vond ik zo'n mooi woord.’

Noteren wij daarom in het Woordenboek van de poëzie: ‘zee-ajuin, benaming voor zeker aan de mediterrane kust groeiend gewas met een grote eivormige bolwortel waaruit een lange stengel en lancetvormige bladeren groeien, o.a. aangewend bij de schapenschurftbestrijding en de alchemistische goudbereiding (aldaar vooralsnog met onzichtbaar succes); ook door beginnende dichters gebruikt als gangmaakwoord voor gedichten met nog onbekende inhoud, vooral omstreeks 1930.’