Onze Taal. Jaargang 73

[p. 136]

Woordenboek van de poëzie
Ossekerelingsgewijze
Guus Middag

Het is een wonderlijk woord om te zien, lekker lang, en het ligt metrisch mooi in de mond, maar niemand zal weten wat ermee bedoeld wordt: ossekerelingsgewijze. Iets met een os en een kerel, of een ossenkerel? En een wijze? Of iets op de wijze van een ossekereling? Een ossekereling is vast de naam van een lid van de vrijgezellencarnavalsvereniging in Ossendam. Het woord is in geen van de woordenboeken, naslagwerken en zoekmachines te vinden. De boerenbond kent het niet, de koepel van carnavalsverenigingen ook niet, en het genootschap voor dierenartsenijkunde evenmin. Het komt in het Nederlands maar één keer voor: in de tweede regel van het gedicht ‘Argivische inscriptie’ van Ida Gerhardt, in 1968 in een tijdschrift verschenen, in 1983 in de bundel De zomen van het licht opgenomen onder de nieuwe titel ‘Het ploegschrift’:

Boustrofedon, of, in de woorden van dichteres Ida Gerhardt, ‘ploegschrift’.

Boustrophèdon is het schrift;
ossekerelingsgewijze
in de zwarte steen gegrift,
als de voren van een span
ploegende ossen, die een man
maant met donkere roep te

maken

de ommezwaai, als zij geraken
zwoegende aan de akkerrand:
oerschrift, eeuwen eender

ploegschrift.

Boustrophèdon, welke hand
heeft de tekenen ingedreven,
donker opgaand, stremmend

even

en verlangzaamd aan de rand?

Bij eerste lezing zal het gedicht nog niet meteen duidelijk zijn, en het woord ‘ossekerelingsgewijze’ ook niet, maar gelukkig voorzag Gerhardt haar gedicht van een aantekening: ‘Boustrophèdon (“als de ploegossen kerend”) is de naam van een zeer vroeg Grieks schrift. De regels gaan heen en weer - zoals de ploeger met zijn span - van links naar rechts, en daarna van rechts naar links.’ Het oog van Gerhardt moet zijn gevallen op een oude inscriptie, in een zwarte steen, in dit oude heen en weer gaande schrift. Zelf spreekt zij van ‘ploegschrift’. De letterlijke vertaling van ‘boustrophèdon’ is, zo zegt zij in haar aantekening, ‘als de ploegossen kerend’, maar in haar gedicht verbijzondert zij dat tot ‘ossekerelingsgewijze’. Dat is een nieuwvorming, maar zo ziet het er niet uit, door de ouderwetse uitgang -gewijze, de oude vorm -kerelings- en de historisch aandoende extra lettergreep achter os-.

Imitatie

Opmerkelijk is ook dat het woord in zijn geheel een versregel vult: acht lettergrepen, twintig lettertekens, geen spaties. Daarin lijkt het wel enigszins op het schrift dat het beschrijft: dat bestaat voor de leek ook niet uit woorden, maar uit losse, op zichzelf staande lettertekens waarin de lezer zelf nog structuur moet aanbrengen. Veel verder kan de imitatie, in westerse drukletters, van het oeroude Griekse ploegschrift ook weer niet gaan: het boustrofedon loopt letter voor letter van links naar rechts, en dan letter voor letter terug van rechts naar links, maar het wonderlijke is dat in de terugschrijvende regels alle asymmetrische letters ook nog eens gespiegeld geschreven (of gebeiteld) zijn.

Wie wil, kan in de vorm van Gerhardts gedicht nog wel enigszins de bewegingen van een span ploegende ossen terugvinden: twee lange doorlopende zinnen, in elkaar overlopende versregels, geen witregels, het woord ‘ommezwaai’ precies in het midden. Van een afstandje bekeken zou je kunnen zeggen dat het wel wat heeft van een mooi geploegd akkertje tekst, dat op zijn beurt weer lijkt op een letter voor letter met de beitel in steen gedreven inscriptie. Drie beeldspraken lopen hier in elkaar over: schrijven met de pen is als beitelen in steen is als het ploegen van een akker.

Koppig werk

Er is de classica Gerhardt in haar poëzie altijd veel aan gelegen geweest om het ambachtelijke en het zware lichamelijke en het zwoegende aspect van het dichten extra nadruk te geven. ‘Labor improbus’ is het volgens haar, ‘koppig werk’, gezegd in navolging van Vergilius, ook van boerenafkomst en ook dichter, in zijn Georgica (‘Het boerenbedrijf’), door Gerhardt met veel liefde vertaald. Met deze achtergrond is beter het enthousiasme te verklaren dat zij hier voor deze oude en omslachtige manier van schrijven tentoonspreidt. In de beweging en de benaming is voor haar gevoel nog iets oers, en oerouds, bewaard gebleven. Schrijven is ploegen, dichten is zwoegen, verzen maken is ploeteren, regel voor regel, vore voor vore, achter de pen aan en maar in het spoor van de pen blijven sjokken en schoffelen, wending na wending, rijm na rijm. Alleen zo kan er aan oude aarde nieuw leven worden ontlokt, alleen zo kan oude taal worden omgeploegd tot nieuwe poëzie. Dit samenhangende geheel van bewegingen en betekenissen moet de dichteres hebben aange-

[p. 137]

sproken en haar hebben verleid om extra haar best te doen op een eigen woordvertalingsgewijze vondst in haar eigen neo-Argivische Nederlands, om daarmee het haar zo aansprekende ploegschriftbeeld nog meer eigen te maken. Daarom koos zij niet voor ‘op de wijze van het keren van de ossen’, ‘zoals de ossen zich wenden’, ‘gelijk de akkerbochten van de ploeg’ of het zakelijke ‘ploegschrift’, maar voor de bijzondere nieuwvorming ‘ossekerelingsgewijze’.

Dramatische lading

Na die vondst, in de tweede regel, is het gedicht eigenlijk ook alweer afgelopen. Of, anders gezegd, de vondst is zo te zien de enige aanleiding voor het gedicht geweest. Daarna gebeurt er inhoudelijk niets bijzonders meer. We krijgen uitgelegd wat er zo merkwaardig is aan deze oude schriftsoort, de dichteres wijst op de ouderdom ervan en bevestigt nog eens de overeenkomst tussen ossendrijver en letterschrijver, en eindigt dan met een wat obligate vraag naar de identiteit van de maker van de inscriptie op die zwarte steen. Welke hand heeft de tekenen ingedreven? Het nuchtere antwoord zal moeten zijn: de hand van een of andere Griek uit de zesde of zevende eeuw voor Christus, met een schrijfbeiteltje erin. De vraag, en daarmee het gehele gedicht, krijgt alleen een dramatische lading als we ons voorstellen dat de dichteres hier een verwante geest herkent, een tweelingbroer of -zus, met een vergelijkbare manier van schrijven, over vele eeuwen heen teruggevonden. Een verwante hand. In dat geval zou het antwoord op de vraag in de laatste regels moeten luiden, op licht verbijsterde toon uitgesproken: het lijkt wel mijn eigen hand.

Noteren wij daarom in het Woordenboek van de poëzie: ‘ossekerelingsgewijze, zoals ossen voor de ploeg over een akker gaan, ploeggangsgewijs, vergelijkenderwijs gezegd van een of ander oud Grieks slingerschrift (door Ida Gerhardt, in de tweede regel van haar gedicht “Het ploegschrift”, aldaar met de onuitgesproken suggestie: zoals ik het als dichteres zwoegende en ploeterende met mijn vulpen over het papier eigenlijk ook al mijn hele leven doe).’