Onze Taal. Jaargang 73

[p. 100]

Woordenboek van de poëzie
Veluwhart
Guus Middag

In 1933 schreef Gerrit Achterberg het gedicht ‘Hulshorst’. Het speelt zich af op de Veluwe, rondom het kleine station van Hulshorst, aan de spoorlijn tussen Harderwijk en Nunspeet. ‘Hulshorst, als vergeten ijzer / is uw naam’, zo begint Achterberg. ‘Binnen de dennen / en de bittere coniferen, / roest uw station.’ Daarmee is de toon gezet: hier hangt de sfeer van verlatenheid en achterstallig onderhoud, treurigheid, een stille plaats op de Veluwe. Het is de plek ‘waar de spoortrein naar het noorden / met een godverlaten knars / stilhoudt, niemand uitlaat / niemand inlaat.’ Of de dichter dat vanuit de trein of op het perron waarnam, is moeilijk te zeggen. In ieder geval luisterde hij, enkele minuten lang, tijdens deze stille zinloze tussenstop, en hij hoorde niets anders dan een ‘weinig waaien’. In de bezonkenheid van dat moment kwam op die weinige wind ‘een oeroude legende / uit uw bossen’ aanwaaien, en die verhaalde al allitererend van een ‘barse bende / rovers, rans en ruw / uit het witte veluwhart.’ Einde van het gedicht. Op Hulshorst CS leek dan misschien niets te beleven, wie goed luisterde, kon er de wind oude en ruige roversverhalen horen vertellen, met een bronstige ondertoon (want ‘rans’ is ‘bronst bij de vos’, volgens Van Dale).

Het station van Hulshorst (inmiddels opgeheven).
Foto: Jos Pé

Volgens Achterberg kwamen die verhalen dus ‘uit het witte veluwhart’. Opmerkelijk: zonder hoofdletter, en zonder e tussen ‘veluw’ en ‘hart’. Als Achterberg had willen zeggen dat deze roverslegenden uit het oude, witte, want door witte zandverstuivingen gevormde hart van de Veluwe waren komen aanwaaien, dan had hij het woord eenvoudigweg van een hoofdletter en een e kunnen voorzien. Door dat niet te doen, wekt hij toch de indruk dat hij met zijn ‘veluwhart’ nog iets anders heeft bedoeld, maar wat? ‘Veluw’ klinkt hier als een stofnaam, maar welke stof?

Vaal

Herman Gorter gebruikte veluw ook ooit, in een tweeregelig gedicht dat verscheen in zijn bundel Verzen (1890):

Gij zijt een schemerwitte lelie-

meid,

gij zijt een wijde vlinderveluw-

heid.

Dat ‘veluw’ uit ‘vlinderveluwheid’ is volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal hetzelfde als valuw, dat ‘vaal’ betekent. Maar dat lijkt hier toch wel wat te wringen. Zou de verliefde Gorter zijn meisje werkelijk willen prijzen om haar vlinderváálheid?

Gorter-deskundige Enno Endt wees er in zijn toelichting bij dit gedicht op dat ‘veluw’ ook geassocieerd zou kunnen worden met iets zachts, vanwege de overeenkomst met woorden als velvet en velours. Het valt niet te bewijzen, maar met ‘gij zijt een wijde vlinderveluwheid’ zou Gorter dan zoiets hebben willen zeggen als: u bent een en al vlinderachtigheid en fluweelzachtheid, dus zeg maar vlinderfluweelheid.

Wilde Achterberg met zijn ‘veluwhart’ misschien iets vergelijkbaars uitdrukken? Het ligt niet direct voor de hand, maar misschien heeft hij bij het zachte, door de wind geplooide zand van de Veluwse zandverstuivingen wel aan fluweel moeten denken.

Backwoods

Hoe zou een vertaler dit probleem oplossen? Bij Robert Wolfgang Schnell en Jaap Walvis kwam de roversbende in de slotregel aanwaaien ‘aus dem weiszen Herzen von Veluwe’. Ook vreemd, want in het Duits bestaat het woord Veluwe niet. Als ‘Veluwe’ hier als geografische aanduiding was opgevat, dan had er eigenlijk achter ‘Herzen’ moeten staan: ‘der Veluwe’. Nu lijkt ‘Veluwe’ eerder als stofnaam opgevat te zijn, maar dan had er op ‘Herzen’ moeten volgen: ‘aus Veluwe’. De merkwaardigheid van het Nederlands van Achterberg is in het Duits dus bewaard gebleven.

In de Engelse vertaling van Michael O'Loughlin is de naam Veluwe helemaal verdwenen. Daar komen de barse roversbenden (‘grim bands of brigands’) niet van de Veluwe, maar ‘out of the white backwoods heart’. De ‘backwoods’ (letterlijk de achterwouden, de achterafbossen) zijn de binnenlanden. De Engelse vertaler had goed gezien dat Achterberg wel van de Veluwe weg wilde, in alle opzichten. Hij nam een beslissing die Achterberg alleen maar half had durven nemen: hij liet aan het slot de geografische verwijzing vallen. Wat is het wezen van de Veluwe? Dennen, coniferen, roest, godverlaten, bossen, leeg, bars. In elke regel van Achterbergs gedicht viel te lezen wat Michael O'Loughlin er blijkens zijn vertaling van de slotregel in las: de Veluwe is Achteraffië.

Noteren wij in het Woordenboek van de poëzie: ‘veluwhart: (letterlijk “achterafboshart”), binnenlandhart, achterlandcentrum, open plek in achterafgelegen binnenlandse bossen, meest witzandig, van waaruit oeroude legenden in alle windrichtingen kunnen waaien, vooral in Midden-Gelderland omstreeks 1933.’