Onze Taal. Jaargang 73

Bij wijze van zeggen
Catch 22
Riemer Reinsma

Catch 22 is een gangbare uitdrukking, ook in het Nederlands. De grote Van Dale omschrijft: ‘iets in de (m.n. militaire) samenleving dat volkomen idioot, maar wel volgens de voorschriften is’. In werkelijkheid ligt het nog iets genuanceerder. Catch 22 is het verschijnsel dat een feit A alleen mogelijk is als er aan een voorwaarde B voldaan wordt, maar... aan voorwaarde B kan alleen worden voldaan als feit A zich voordoet. Een vicieuze cirkel dus. In de Volkskrant stond onlangs een treffend voorbeeld: ‘Auto's en innovatie, altijd lastig. Wie iets nieuws aan een auto wil toevoegen, moet aantonen dat het veilig is, maar juist omdat het nieuw is, zijn er geen methoden om aan te tonen dát het veilig is. Voilà de Catch-22 van het automobielwezen.’

Catch-22 is in 1970 verfilmd, met in de hoofdrol Alan Arkin (rechts).

De uitdrukking is ontleend aan de titel van een in 1961 verschenen roman van de Amerikaanse schrijver Joseph Heller: Catch-22. Het verhaal speelt in de Tweede Wereldoorlog en gaat over een fictieve Amerikaanse luchtmachtbasis in de Middellandse Zee, Pianosa geheten. Op die basis gelden allerlei regels, waarvan sommige de naam catch dragen. De verschillende ‘catchen’ worden van elkaar onderscheiden door een getal. Een sterk voorbeeld van catch nummer 22 is te vinden in hoofdstuk 5, waarin de hoofdpersoon, de piloot Yossarian, de militaire arts Doc Daneeka vraagt hem gek te verklaren en af te keuren voor de dienst. Maar dat is niet zo eenvoudig, zoals blijkt uit de volgende dialoog (ik citeer uit de vertaling die in 1995 verscheen bij uitgeverij Anthos) tussen Yossarian en Doc Daneeka. Het fragment begint met een vraag van Yossarian:

‘Bedoel je dat ze daartegen een maatregel hebben getroffen, een of andere catch?’
‘Natuurlijk is er een catch’, antwoordde Doc Daneeka. ‘Catch-22. Iemand die geen gevechtsmissies meer wil vliegen, is zo gek nog niet.’
Er was maar één catch en dat was catch-22: iemand die, geconfronteerd met reële en onmiddellijke gevaren, een bezorgdheid over zijn eigen veiligheid aan de dag legde, bewees daarmee dat hij geestelijk normaal was.

Bij Joseph Heller betekende de term catch kennelijk zoiets als ‘voorschrift’ of ‘bepaling’. Dat was een eigen bedenksel van de schrijver, want in Engelse woordenboeken is deze betekenis niet te vinden. Wel iets wat een beetje in de buurt komt, namelijk: een verborgen element in een voorstel, plan en dergelijke, dat bedoeld is ten nadele van de andere partij - dus iets wat we in het Nederlands een ‘addertje onder het gras’ zouden noemen.

Voor de Nederlandse vertalers vormde dit catch ook een lastig probleem. J.F. Kliphuis bedacht voor zijn in 1978 bij Luitingh verschenen vertaling als equivalent het Nederlandse woord paragraaf. Bij hem luidde de titel dan ook Catch-22 (paragraaf 22), maar in de nieuwe Anthos-vertaling uit 1995 heeft de (naamloze) vertaler het Engelse woord gewoon laten staan. Toch was er best iets te zeggen geweest voor paragraaf; ook Van Dale gebruikt dat woord in zijn omschrijving van de uitdrukking catch 22. Misschien heeft men bij Anthos het Engelse woord laten staan omdat dat nu eenmaal ook in het Nederlands ingeburgerd is, getuige dus onder meer diezelfde Van Dale.