Onze Taal. Jaargang 72

[p. 7]

Reacties

Potter-Latijn [1]: toverwoordenboek
Gert M. Knepper - classicus, Leersum

Ingmar Heytze schrijft in de novemberaflevering van zijn rubriek ‘Raptus’ over het zogenoemde Potter-Latijn: het Latijn zoals dat voorkomt in de Harry Potter-boeken. Hij geeft enkele voorbeelden uit het onlangs verschenen Groot toverwoordenboek Engels-Nederlands, maar deze behoeven een paar aanvullingen en correcties.

Foto: © 2002 Warner Bros. Publishing Rights © JK Rowling

Zo is Locomotor Mortis geen combinatie van Engels en Latijn, zoals in het toverwoordenboek staat, maar is het opgebouwd uit de drie goed-Latijnse elementen locus ‘plaats’, movere ‘bewegen’ en mors ‘dood’. Ook Petrificus Totalus heeft uiteindelijk geen Engelse maar klassieke wortels: petra is Grieks en (dichterlijk) Latijn voor ‘rots’, facere betekent ‘maken’ en totalus heeft alles te maken met het Latijnse totus ‘geheel’.

En tot slot: Heytzes vondst translatio creativum is, hoe creatief ook, een klassieke blunder; zoals Harry Potter zelf ongetwijfeld weet, moet dat zijn: translatio creativa.

Potter-Latijn [2]: dreuzel
Ite Wierenga - anglist, Groningen

In het novembernummer van Onze Taal schrijft Ingmar Heytze in zijn rubriek ‘Raptus’ over het Groot toverwoordenboek Engels-Nederlands. Hij noemt terloops ook de vertaling dreuzel voor het Engelse muggle en wijst op de associatie met sukkel en treuzel.

Maar er kan dan ook verwezen worden naar de ‘archwordsmith’ Marten Toonder, die in zijn serie over Koning Hollewijn de minister-president drs. Dreutel als ultieme droogkloot of nerd laat optreden. De boventonen in deze naam zijn ook duidelijk: keutelig, kneuterig, kreukelig, droog en humorloos.

Aan het einde van zijn stuk speculeert Heytze over een Latijnse vertaling van Rowlings werk. Hoe moet het dan met de Latijnse vaktaal in dat werk? Een Nijmeegse hoogleraar heeft een Bommel-verhaal in het Latijn vertaald, en hij gaf de onnavolgbare germanismen van Prlwytzkofski weer in het Grieks. Dat lijkt me ook hier de beste oplossing.

Font [1]: betekenisverandering
Paul A. Elias - Fountain Hills, Verenigde Staten

Frank Jansen en Jet Mok schrijven in hun artikel ‘Wat doet de letter met de lezer?’ (Onze Taal november): ‘Een font is een set letters van een bepaald type.’ Dat is niet altijd zo geweest.

In de tijd dat letters van metaal gegoten werden en dan samengesteld werden voor het drukken, was een font (dat van het Franse fondre ‘gieten’ komt) nog de combinatie van lettertype en -grootte, maar in het huidige computertijdperk worden ook alléén lettertypen, zoals Arial en Times New Roman, ‘fonts’ genoemd.

Font [2]: computerhandschrift
Jan Surtel - Oosterbeek

In het novembernummer van Onze Taal schrijven Frank Jansen en Jet Mok over de gevoelens die bepaalde lettertypes oproepen. Om het persoonlijke karakter van een handgeschreven briefje te combineren met het gemak van de computer, heb ik een jaar of twee geleden een font laten maken van mijn eigen handschrift. Eerst moest ik stevig oefenen in het met de hand schrijven, zodat mijn handschrift weer werd zoals het jaren geleden, voor het computertijdperk, was. Daarna moest ik enkele standaardzinnen overschrijven, en het computerprogramma van een vriend van me zorgde ervoor dat ik voortaan in mijn eigen handschrift kan tikken. Ik gebruik het font bij sinterklaasgedichten, brieven aan de kinderen en andere persoonlijke teksten.

Goeiemorgent
L.Th.B. Hertog - 's Gravenwezel, België

Nicoline van der Sijs geeft in de oktoberaflevering van ‘Etymologica’ voorbeelden van wat blijkbaar een ‘paragogische t’ wordt genoemd: een t die vroeger toegevoegd werd aan woorden als ieman, rijs en andere woorden die op een n of s eindigden. Er zijn echter ook moderne voorbeelden. In Breda is het heel gewoon om ‘misschient’ te zeggen, en in mijn woonplaats wordt men steevast begroet met ‘goeiemorgent’. Of erbij dit laatste woord sprake is van paragoge of simpelweg van analogie met ochtend en avond weet ik niet.

Zowel... als...
Dr. J. de Rooij-Nijmegen

In de taaltest van het novembernummer merkt de Taaladviesdienst de volgende zin als fout aan: ‘Zowel de F-16-piloot als de generaal-majoor

[p. 8]

werden beschoten.’ Dit vanwege het meervoudige werden. Ik meen de redenering die hierachter zit wel te begrijpen: de zowel ...als ...-constructie is te herschrijven als: ‘De piloot werd beschoten, net zo goed als de generaal.’ De enkelvoudige persoonsvorm is dus zeker goed Nederlands, maar daarmee is het meervoud nog niet per se fout. Het heeft zelfs de voorkeur, zo schrijft de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) in de tweede druk, die zich hierbij baseert op onderzoek in het corpus van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie in Leiden. Ik weet dit zo goed omdat ik dat onderzoek zelf gedaan heb.

Als de Taaladviesdienst bij zowel... als... alleen een enkelvoudige persoonsvorm goedkeurt, is dit een oordeel dat mijns inziens op ‘grammaire raisonnée’ berust en niet op het werkelijke taalgebruik. Dat vind ik jammer.

Naschrift Taaladviesdienst

De ANS is vooral een beschrijvend naslagwerk. Het schrijft bijvoorbeeld ook dat na een vergrotende trap de voegwoorden dan en als ‘worden (...) gebruikt’. Niet dat ze mógen of kúnnen worden gebruikt (of juist niet), maar dat ze wórden gebruikt. In de ANS komen vrijwel nooit termen als goed of fout voor, maar wel (niet voor iedereen) aanvaardbaar, twijfelachtig, uitgesloten en dergelijke.

Taaladviseurs wordt in tal van kwesties echter om een voorkeur gevraagd, en daarbij moeten ze een afweging maken tussen ‘beredeneerde grammatica’ en het werkelijke taalgebruik. De Taaladviesdienst houdt de taaladviesboeken zo veel mogelijk in het oog als het gaat om de vraag wat verzorgd taalgebruik is. Zolang die boeken een (al dan niet beredeneerde) voorkeur hebben voor een enkelvoudige persoonsvorm bij de constructie zowel... als..., nemen wij die graag over.

Kortswijl
S. Kroneman-Postuma - Zeist

Waarom kijkt Hans Heestermans in de aflevering van ‘Vergeten woorden’ over kortswijl (novembernummer Onze Taal) alleen naar het Duits en niet naar het Fries, de tweede taal van ons land? Mijn moeder, geboren in 1906, gebruikte in haar dagelijkse taal het woord koartswilich. Een woordenboek uit 1956 geeft als vertaling ‘grappig’, ‘geestig’, ‘luchthartig’, ‘kort aangebonden’ en ‘prikkelbaar’. Volgens de Fryske Akademy wordt het woord nog steeds gebruikt maar klinkt het inmiddels wel wat ouderwets.

Langwilich, wat het Friese equivalent van het Duitse langweilig zou moeten zijn, komt overigens niet voor.

Kiyu
Ad van der Nat - Eindhoven

De Taaladviesdienst geeft in de taaltest van het novembernummer ‘judograad’ als betekenis van het woord kiyu, maar volgens mij is dit antwoord niet compleet. Judo is maar een vorm van budo; budo omvat alle van oorsprong Japanse vechtsporten, waaronder karate-do, kendo, iaido, jodo en dus ook judo.

In al deze sporten kan een kiyugraad (ikzelf zou ‘kyo’ schrijven) worden behaald. De echte betekenis van kiyu is dus ‘budograad’.

Staken in het Russisch
W. Engelen - Heerlen

Bij zijn artikel over de herkomst van de woorden staken en (werk)staking (Onze Taal november) geeft Sjaak van der Velden een interessant overzicht van buitenlandse equivalenten van die aanduidingen. Hij vermeldt daarin ook enkele talen die het Engelse strike als leenwoord hebben opgenomen, waaronder het Russisch: stajka. Dit woord bestaat wel in het Russisch, maar dan in een heel andere betekenis: als verkleinwoord van staja (‘zwerm, vlucht, troep’). De juiste vertaling van staking is zabastovka (waarin het Italiaanse basta is terug te vinden) of statsjka, dat is afgeleid van het werkwoord statj (‘gaan staan, stilstaan’).

Verdwenen zinsdelen
H. van Reede-van Marie - Hilversum

In het novembernummer schrijft Peter-Arno Coppen over de verdwijning en de opmars van het wederkerend voornaamwoord zich. Mij is opgevallen dat ook andere zinsdelen zo nu en dan verdwijnen. Het meewerkend voorwerp bijvoorbeeld, zo blijkt uit het kaartje dat ABN AMRO in alle pakketjes overschrijfformulieren heeft opgenomen:

Het nieuwe krijgen
Lau Kanen - Veldhoven

Jammer voor Joop van der Horst, maar de jaren negentig hebben het werkwoord krijgen volgens mij geen nieuwe functie als hulpwerkwoord gegeven, zoals hij in het juninummer van Onze Taal beweert. Hij illustreert zijn stelling met de volgende zinnen uit Onze Taal:

-	[zo moeilijk] dat ik dit type fout bijna niet uitgelegd krijg (1993).
-	die krijgt toch geen zinnig mens ooit geleerd (1996).
-	De lezer vraagt zich af hoe hij dit eiwit zo snel geklopt krijgt (1996).

Het bijzondere van deze zinnen is volgens Van der Horst dat als je naar de betekenis kijkt, het onderwerp in de hoofd- en bijzin gelijk is. Dus in de eerste zin is de ‘ik’ zowel onderwerp van ‘krijg’ als degene die iets wil uitleggen. Dat in tegenstelling tot zinnen met het ‘oude krijgen’, zoals ‘Ik krijg iets toegestuurd.’ Hierin is ‘ik’ het onderwerp van de zin, maar dat ‘toesturen’ wordt door iemand anders gedaan.

De - zegge en schrijve - drie zinnen die Van der Horst in de oude jaar-

[p. 9]

gangen van Onze Taal vond als bewijs voor krijgen als nieuw hulpwerkwoord zijn niet alleen gering in aantal maar ze zijn evenmin nieuw. Ook in de jaren zestig kreeg de leerling zijn les niet geleerd, de spreker zijn betoog niet afgerond en de schilder het hout niet dekkend geverfd. De achtste druk van Van Dale, uit 1961, vermeldt al: ‘ik kan het niet gedaan krijgen’, met als uitleg ‘ik kan er niet in slagen het te doen’. Hierin wordt krijgen ook al als een soort hulpwerkwoord gebruikt. En iets recentere voorbeelden, maar nog altijd zo'n tien jaar voor die van Van der Horst, vond ik in de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), uit 1984:

Hij denkt dat hij zijn appels wel verkocht krijgt.
Ik geloof dat ik die auto niet meer gerepareerd krijg.

Naschrift Joop van der Horst

Iets (niet) gedaan krijgen kan niet alleen uitgelegd worden als ‘ik kan er niet in slagen het te doen’, zoals Van Dale schrijft, maar ook als ‘ik kan er niet in slagen dat iets/iemand het doet’. Juist door die dubbelzinnigheid zal dat zinnetje wellicht een sleutelrol gespeeld hebben bij de vorming van het nieuwe krijgen. Of men anno 1961 ook al sprak van ‘iets geleerd krijgen’, enz. is voorlopig een onbewezen stelling. Uit de ANS van 1984 moge blijken dat het nieuwe krijgen zijn debuut niet in Onze Taal beleefd heeft. Maar dat heeft dan ook niemand ooit verondersteld. Zeker is dat het nieuwe krijgen er in 1984 al was. Dat er in Onze Taal maar drie voorbeelden van te vinden zijn, pleit eerder voor dan tegen mijn vermoeden dat het iets betrekkelijk jongs is.

Meervoud van Franse woorden op x
H.W. Boogert-Goes

De Taaladviesdienst gaat in de oktoberaflevering van de rubriek ‘Vraag en antwoord’ in op het meervoud van grand prix. Dat meervoud luidt grands prix, omdat volgens de Taaladviesdienst ‘een Frans woord dat op een x eindigt geen meervouds-s krijgt’. Met die laatste stelling ben ik het - en de naslagwerken met mij - niet eens. Zo heeft bordeaux wel degelijk bordeauxs als meervoud, en deux-chevaux wordt in het meervoud deux-chevauxs.

Naschrift Taaladviesdienst

In ‘Vraag en antwoord’ staat: ‘Een Frans woord dat op een x eindigt, krijgt geen meervouds-s: vandaar prix.’ We bedoelden daarmee dat zo'n woord in het Fráns geen meervouds-s krijgt, zoals blijkt uit de voorgaande zin, waarin al ‘in het Frans’ staat.

Verder heeft de heer Boogert gelijk: een (los) Frans leenwoord krijgt - in het Nederlands - wél een meervouds-s: bordeauxs, rouxs, vieuxs, etc. De ‘regel’ uit ons advies geldt alleen voor geleende woordgróépen. In de praktijk bestaat er wat de Nederlandse meervoudsvorming betreft verschil tussen ‘losse’ leenwoorden en geleende woordgroepen die in de taal van herkomst als vaste combinatie gelden. ‘Losse’ leenwoorden - zoals bordeaux en deux-chevaux - zijn zodanig ingeburgerd dat ze als Nederlands woord gezien worden en een Nederlandse uitgang krijgen. Zo schrijven we ook cadeaus en baby's, terwijl het Franse respectievelijk Engelse meervoud cadeaux en babies luidt. Woordgroepen uit een andere taal, zoals grand prix en petit restaurant, worden vaak nog als zodanig niet-Nederlands aangevoeld dat ze verbogen worden zoals in de taal van herkomst.

Leesbevordering niet stopzetten
Kees Broekhof - Oegstgeest

Frank Jansen poneert in de novemberaflevering van ‘Hom of kuit’ de stelling dat de subsidiëring van leesbevordering moet worden stopgezet. Jansen stelt dat mensen ‘zweckrational’ kiezen voor het lezen van een boek, en dat ze De oesters van Nam Kee van Kees van Beijnum lezen omdat ze ‘van binnenuit’ willen weten ‘hoe het voelt om op te groeien in Amsterdam-Slotermeer’. Ik denk echter dat dat zelden opgaat voor het lezen van fictie. Het is nogal bespottelijk om te veronderstellen dat iemand bijvoorbeeld De neus van Gogol zou lezen om ‘van binnenuit’ te weten te komen hoe het is om opeens geen neus meer te hebben. Over Jansens aansluitende verwarde betoog over papieren Katja's en gooi-en-smijtwerk in films wil ik alleen zeggen dat leesbevorderingsprogramma's tegenwoordig zowel boeken als films omvatten.

Verder vraagt Jansen zich af of we kunnen ‘bevorderen dat mensen behoefte krijgen aan rustig nadenken’. Ik denk dat dat inderdaad mogelijk is, maar het is geen doel van leesbevordering. Daaraan wordt de subsidie dus zeker niet uitgegeven.

Leesbevordering is gericht op het stimuleren van lezen, met name door kinderen die van huis uit weinig ‘leescultuur’ meekrijgen. Uit onderzoek blijkt dat voorlezen aan jonge kinderen en het zelf lezen door oudere kinderen en jongeren van groot belang is voor de taalontwikkeling. In veel gezinnen is (voor)lezen echter geen vanzelfsprekende zaak en daarom moet dit bewust worden aangeleerd. Om dat systematisch aan te pakken is subsidie van de overheid onontbeerlijk.

Taal in beeld

Foto: J. de Roos uit Westzaan; deze lezer ontvangt een boekenbon van €25,-.