Onze Taal. Jaargang 70

[p. 192]

Woordenboek van de poëzie
Bereshit

Guus Middag

Hoe is het volgens de bijbel allemaal ooit ook alweer begonnen? Met een heel grote tuin, een park met een soort kinderboerderij erin, en de eerste twee mensen die daar in hun blootje vrij mochten rondlopen. Maar met welk woord? Een sprookje begint met er was eens, maar hoe begint het sprookje van de schepping van het paradijs? Was het niet zo dat er eerst, in den beginne, het Woord was - ‘en het Woord was bij God, en het Woord was God. Dit was in den beginne bij God’? Jawel, maar dat is het begin van het evangelie van Johannes, in het Nieuwe Testament. Wat was er in den beginne in het Oude Testament, en welk woord was er toen?

Zó begint het eerste hoofdstuk van het eerste bijbelboek, Genesis, in de Statenvertaling uit 1637: ‘In den beginne schiep Godt den hemel, ende de aerde.’ En in de voorlopige Nieuwe Bijbelvertaling uit 2000: ‘In het begin schiep God de hemel en de aarde.’ In het Nederlands is in dus het begin van de bijbel. Wat zou er in de oorspronkelijke tekst staan? Rob Schouten wijdde er een gedicht aan (in zijn bundel Infauste dienstprognose, 2000):

Gods eerste woordje bij het scheppen,
in medias res mag je wel zeggen,
alles nog in de zandbak en met beesten,
zich van geen enkel kwaad bewust
en zonder babylonische verwarring.

Maar na de nodige volksverhuizing,
klankverschuiving en gezichtspuntwisseling
sta je nog steeds te kijken van
direct zo'n treffende trouvaille,
want inderdaad: bereshit.

In de eerste helft zien we een vrije interpretatie van het scheppingsverhaal. De zandbak lijkt een toespeling op de tijd waarin de aarde nog woest en ledig was (Genesis 1:2). Met de beesten is verwezen naar de komst van de grote zeedieren en alle krioelende levende wezens en alle gevleugeld gevogelte (op de vierde scheppingsdag, Gen. 1:21-22) en van het wild gedierte, het vee en het kruipend gedierte (op de vijfde scheppingsdag, Gen. 1:24-25). Ze waren zich, zo zegt Schouten, van geen enkel kwaad bewust, dus het gaat hier vermoedelijk nog over de tijd van voor de zondeval toen de slang nog niet sprekend was ingevoerd (Gen. 1-2). En voorzover er al gesproken werd, verstond alles en iedereen elkaar. De mens was nog niet zo eigenwijs geweest om in Babel een hoge toren te willen bouwen - een streven dat de Schepper indertijd bestrafte met de Babylonische spraakverwarring (Gen. 11:1-9).

De beginwoorden en de titel van het boek Genesis in de joodse bijbel luiden, in getranscribeerde vorm, beresjiet of bereshit.
Uit: Nederlandsche vertaling van den Pentateuch, benevens eene Nederlandsche verklarende vertaling van Rashie's Pentateuch-commentaar door A.S. Onderwijzer, 1895. Heruitg. Amsterdam,. Nederlands-Israëlietisch Kerkgenootschap, 1975

Paradijselijke zandbak

Zo ziet Schouten het begin van de wereld: als een gelukkige speelplaats, een paradijselijke zandbak, met een Schepper in de rol van onschuldig spelend kind, met speelgoedbeesten en schepjes, zijn eerste woordjes brabbelend. Zoals bekend heeft het paradijs niet al te lang mogen duren. Na de eerste twee hoofdstukken diende zich de zondeval al aan, spoedig gevolgd door de Babylonische spraakverwarring en daarna ‘de nodige volksverhuizing, klankverschuiving en gezichtspuntwisseling’, om het in navolging van de dichter maar even kort samen te vatten. Voor de huidige toestand in de wereld heeft Schouten geen ander woord tot zijn beschikking dan het maar al te duidelijke neologisme bereshit, een zelfverzonnen tweetalig compositum.

Shit is Engels voor ‘schijt, stront, drek’. Het wordt in het Nederlands vooral gebruikt als uitroep bij afkeer of ergernis, of als afkorting van bullshit, met als betekenis ‘onzin, kletskoek, rotzooi’. Beide gevallen zijn opgenomen in Van Dale. Met het Engelse woord is en passant het post-Babylonische karakter van het gedicht nog versterkt: we vinden hier Nederlands, Engels, Frans (‘trouvaille’) en Latijn (‘in medias res’) door elkaar.

Bere- is een versterkend voorvoegsel, dat oorspronkelijk nog wel verwezen zal hebben naar het grote en krachtige dier in kwestie (beresterk, ‘zo sterk als een beer’), maar allengs via woorden als beregoed (‘zo goed als een beer, heel erg goed’) en beregezellig (‘heel erg gezellig’) als betekenis heeft gekregen: ‘erg, heel erg, bijzonder’. Bereshit is dus ‘heel erge shit’ of, zoals men in zulke gevallen ook wel hoort, ‘dikke shit’. Daarnaast kan bere- ook begrepen worden als afgeleid van de stofnaam beer (‘menselijke uitwerpselen; gier’) of van het werkwoord beren (volkstaal voor ‘ontlasting

[p. 193]

hebben’). In dat geval krijgt bereshit iets pleonastisch: ontlasting ten gevolge van het zich ontlasten, poepdrol, drukbolus.

Puinhoop

In de ogen van Schouten is het voormalige paradijs nu veranderd in een puinhoop. Er is, om in de beeldspraak van het vers te blijven, gescheten in de schone zandbak van weleer. Maar in werkelijkheid was er iets anders aan de hand. Gods eerste woord bij het scheppen had al die tijd niets met ontlasting of bruine beren van doen. Bereshit is Oudhebreeuws voor ‘in den beginne’. Theologisch en etymologisch is het misschien niet helemaal te verdedigen, maar voor een woordgevoelige dichter als Schouten lijkt het louter op grond van de woordkeus wel alsof de Schepper indertijd bij het begin (bereshit) voorzien moet hebben dat het later met de wereld op een grote rotzooi (bere-shit) zou uitdraaien. Het is mooi dat het woord waar het allemaal mee begon hier voor het eerst opduikt helemaal aan het eind van de laatste regel: ook daaruit zou je kunnen aflezen dat in de ogen van de dichter de schepping inmiddels op haar kop is gezet.

Noteren wij in het woordenboek van de poëzie: ‘bereshit [letterlijk “in den beginne” (Hebr.), maar ook, bijna drieduizend jaar later, “poep van een beer” (Ned.-Eng.)] heel erg shit, zwaar klote, gezegd van de wereld heden ten dage in het algemeen, inz. in de slotregel van een gedicht van Rob Schouten (in de titel van het gedicht en in de inhoudsopgave van de bundel ten onrechte gespeld als “berenshit”, volgens de dichter in een interview “een fnuikende zetfout”, ontstaan door toedoen van “een uitzendknurft bij de uitgeverij die heeft gemeend de nieuwe spelling te moeten toepassen”, niettemin toch maar opgevat als “een vingerwijzing dat ik zulke gedichten niet meer moet schrijven”).’