Onze Taal. Jaargang 70

[p. 178]

Van Aardenburg tot Zwijndrecht [1]
Uitdrukkingen met een woordspeling op een plaatsnaam

Ewoud Sanders

Van iemand die niet erg slim is, kun je zeggen dat hij van Domburg komt. Niet omdat de inwoners van die Zeeuwse stad werkelijk dommer zijn of waren dan de gemiddelde Nederlander, maar vanwege het woordspel met dom. Ewoud Sanders legde een verzameling aan van dit type geografische uitdrukkingen, die in twee delen in Onze Taal zal verschijnen.

Het Nederlands telt honderden, zo niet duizenden uitdrukkingen waarin een plaatsnaam voorkomt. Denk bijvoorbeeld aan kijken of je het in Keulen hoort donderen en zo oud als de weg naar Kralingen (of: naar Rome). Meestal zijn dergelijke uitdrukkingen voortgekomen uit een bepaalde historische omstandigheid: ooit was er iets of iemand waardoor de plaats zich zó onderscheidde dat die een gevleugeld woord opleverde.

Hij is van Wijshagen

Een relatief kleine groep geografische uitdrukkingen is volgens een heel ander principe gevormd. Van een domkop kun je zeggen ‘Hij is [of: komt] van Domburg’, niet omdat de inwoners van die stad werkelijk dommer zijn of waren dan de gemiddelde Nederlander, maar vanwege het woordspel met dom. Anders gezegd: het tálige element in de plaatsnaam was doorslaggevend voor het ontstaan van de uitdrukking. Het gaat daarbij meestal om een zogenoemde volksetymologische interpretatie. Dom in Domburg wordt hier opgevat in de betekenis ‘niet slim’, hoewel het etymologisch gezien om een heel ander woord gaat.

Doorgaans speelt alleen het eerste deel van de plaatsnaam een rol, maar soms wordt ook het tweede deel erbij betrokken, zoals bij Grootebroek, Houthem, Kortrijk, Landuit, Roermond en Montfort. Er kan ook sprake zijn van een associatie, zoals bij Het is feest in Roodkerk voor ‘zij is ongesteld’. Soms is de woordspeling flauw en erg voor de hand liggend, soms is zij behoorlijk subtiel. Wie begrijpt bijvoorbeeld meteen waarom in joodse kringen een niet-jood een ‘Hilversummer’ wordt genoemd? Ook ironie kan een rol spelen: van een dom iemand kun je zeggen: ‘Hij is van Wijshagen.’

Boertig spel

Dit enigszins boertige spel met plaatsnamen wordt al zeker vijfhonderd jaar gespeeld. Het oudste voorbeeld, van Zottegem zijn (of: komen) voor ‘(een beetje) gek zijn’, is in 1500 opgetekend. Ik ben ze gaan verzamelen en inmiddels telt het totale overzicht 105 geografische uitdrukkingen, waarvan 54 met een Nederlandse plaatsnaam en 40 met een Belgische. Voorzover bekend zijn er in Nederland elf uitdrukkingen met namen van buitenlandse landen of steden, zoals Hij is van Kleef (‘hij is gierig’) en Duren is een schone stad (‘volhouden is een goede zaak’), maar die buitenlandse komen wellicht een andere keer ter sprake.

Een belangrijke bron was het zesdelige standaardwerk Nederlandsche volkshumor op stad en dorp, land en volk (1929-1937) van de Vlaamse folklorist Jozef Cornelissen, maar ook in het Woordenboek der Nederlandsche Taal, in diverse (oude) taaltijdschriften en in spreek- en dialectwoordenboeken was het een en ander te vinden.

Oproep

De bedoeling is de verzameling zo compleet mogelijk te krijgen. Dat kan alleen met uw hulp. De vraag is dus of u aanvullingen en correcties wilt zenden naar [e-mail] of naar de redactie van Onze Taal, Raamweg 1a, 2596 HL Den Haag. Geef bij aanvullingen s.v.p. aan waar, wanneer en in welke omstandigheden u de uitdrukking hebt leren kennen. Voorwaarde is dat de uitdrukking een woordspeling bevat op een bestáánde plaatsnaam (dus geen fictieve).

Het jaartal achter de uitdrukking geeft de vroegste vindplaats aan. Herhaling van sommige zinswendingen was onvermijdelijk. Om ruimte te besparen is zuinig omgesprongen met verwijzingen.

Wegens de omvang zal dit artikel in twee afleveringen worden geplaatst. In het volgende nummer van Onze Taal vindt u de tweede helft.

‘Hij is van Bierbeek’
Foto: Gemeente Bierbeek

[p. 179]

Aardenburg

Hij is naar Aardenburg (1892) = ‘hij is dood en begraven’. Naar Aardenburg in Zeeland, met een woordspeling op aarde. Vergelijk Blijenbeek, Kuilenburg, Lovendegem, Pittem, Putte, Rotterdam en Zandwerven.

Asse, Assen

Asse ligt bij Brussel (1908). Gezegd tegen iemand die (plat) [as] in plaats van [als] zegt. Naar Asse in Vlaams-Brabant. Elders zei men: ‘Assen ligt in Drente’ (1858). Er bestaan tientallen uitdrukkingen om iemand er schertsend op te wijzen dat hij als uitspreekt als [as], zoals As is verbrande turf en As de as breekt, dan valt de kar. Vergelijk Menen, Neede, Wier en Wouw.

Bellegem

Spreken als de klokken van Bellegem (1892) = ‘(te) luid praten’. Naar Bellegem in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op bellen ‘luiden’.

Bierbeek

Hij is van Bierbeek (1929) = ‘hij is dronken’. Naar Bierbeek in Vlaams-Brabant. Vergelijk Zwijndrecht.

Bilderdam

Een Bilderdamse kermis houden (1858) = ‘een pak voor de billen geven’. Naar Bilderdam in Zuid-Holland. Vergelijk Munsterbilzen.

Birdaard

Hij is uit Birdaard (1901). Wordt gezegd van iemand met een kalm, bedaard karakter. Naar Birdaard in Friesland, met een woordspeling op bedaard, dat in het Fries net zo wordt uitgesproken als de plaatsnaam. Men zei ook: ‘Hij is van Kollum en Birdaard’ voor ‘hij is een langzame werker’, naar Kollum in Friesland, dat in het Fries eender wordt uitgesproken als kalm (dus: ‘hij is kalm en bedaard’). Van een opvallend evenwichtig iemand zei men: ‘Zijn vader komt van Kollum en zijn moeder van Birdaard.’

Blaasveld

Hij komt van Blaasveld (1931) = ‘hij is een bluffer, een blaaskaak’. Naar Blaasveld in de provincie Antwerpen, zinspelend op (op)blazen.

Blankenberge

Hij geraakt te Blankenberge (1898) = ‘hij wordt kaal’. Naar Blankenberge in West-Vlaanderen, met een woordspeling op blank ‘kaal’.

Blijenbeek

Blijenbeek gaat voorop (1892). Gezegd tijdens de begrafenis van iemand wiens dood welkom was. Naar Bleijenbeek in (Nederlands) Limburg, met een woordspeling op blij. Men zei ook, om hetzelfde uit te drukken: ‘Iemand op Blijberg [of: Blij(d)egem, Blijenberg] begraven.’ En: ‘Hij zal niet op de Treurenberg begraven worden’ (‘om zijn dood zal niemand rouwen’). Het gaat hier om fictieve plaatsnamen.

Bokhoven

Hij doet als de Maas bij Bokhoven (1899) = ‘hij gaat voorbij zonder te groeten’. Naar Bokhoven in Noord-Brabant, dat aan de Maas ligt, met een woordspeling op bokkig ‘ongemanierd’. De uitdrukking werd ook gebruikt in de betekenis ‘voorbijgaan zonder notitie van iets of iemand te nemen’. De Zuid-Nederlandse tegenhanger is voorbijgaan (of: passeren) gelijk de Schelde voor Antwerpen.

Bottelare

Hij komt van Bottelare (1894) = ‘hij is een botterik’. Naar Bottelare in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op bot ‘ongemanierd’. Werd ook gebruikt in de betekenis ‘hij weet van niets’. ‘Wanneer de Vlaamsche boerenknechts 's middags aan tafel zitten,’ schreef Jozef Cornelissen in 1929 ter toelichting, ‘drinken zij allen uit één glas; wie laatst drinkt, moet voor den volgende inschenken. Doet hij dit niet, dan zondigt hij tegen alle regelen der goede manieren en van hem wordt in dat geval gezegd dat hij van Bottelare is.’

Bovekerke

Naar Bovekerke gaan (1929) = ‘gaan slapen’. Naar Bovekerke in West-Vlaanderen, met een woordspeling op boven (waar het bed stond? naar hoger sferen?).

Boxmeer

Hij gaat naar Boxmeer (1916) = ‘hij trekt zijn beurs’. Naar Boxmeer in Noord-Brabant, met een woordspeling op boks, een verouderd woord voor de wijde broek die vooral door zeelui werd gedragen. Het idee was dus: ‘hij tast in zijn boks, naar zijn buidel’.

Buiksloot

Naar Buiksloot varen (ca. 1785) = ‘geslachtsgemeenschap hebben’. Naar Buiksloot, indertijd een zelfstandig dorp in Waterland (Noord-Holland), inmiddels een deel van Amsterdam, zinspelend op buik ‘onderbuik’. Ko Cassandra (1802-1868) gebruikte de plaatsnaam in een gedicht getiteld ‘Onschuldig tijdverdrijf’:

‘Wel, man! wat deedt gij toch op

't Water bij Kato?’

‘Gij bleeft zo lang bij haar; - ge weet, ik

kén je, Koo!’

‘Mijn goede griet’, sprak Koo, ‘uw kom-

mer zij niet groot;

We keken naar een' mast, die heenvoer

naar Buiksloot!’

Een vergelijkbare woordspeling is te vinden in buiksloterhammetje voor ‘vagina’, met daarin de naam Buiksloterham, oorspronkelijk een dorpje ten noorden van Amsterdam, dat inmiddels door de stad is opgeslokt. Men zei ook ‘naar Stootwijk rijden’ voor ‘geslachtsgemeenschap hebben’. Stootwijk is een fictieve plaatsnaam.

Deerlijk

Hij komt van Deerlijk (1892) = ‘hij ziet er ziekelijk, bleek en mager uit’. Naar Deerlijk in West-Vlaanderen, met een woordspeling op deerlijk ‘jammerlijk, bedroevend, pijnlijk’.

Domburg

Hij is (of komt) van Domburg (zeventiende eeuw) = ‘hij is dom’. Naar Domburg in Zeeland. Toespelingen op de zogenaamde domheid van de Domburgers zijn al te vinden in de zeventiende eeuw. De Duitsers kennen een vergelijkbare uitdrukking met Domnau in Oost-Pruisen (nu Domnovo in Rusland), naast het fictieve Dummsdorf. De Fransen zeggen: ‘Tu as fait ton cours à Asnières’ (‘je hebt je opleiding genoten in Asnières’), naar Asnières bij Parijs, met een toespeling op âne ‘ezel’. Vergelijk Goudriaan, Leermens, Maldeghem, Scherpenisse, Vosmeer, Wijshagen en Zottegem.

‘Hij is van Domburg’

Drouwen

Hij is van Drouwen (1870) = ‘hij is een draler, een talmer, hij stelt altijd alles uit’. Naar Drouwen in Drente, met een woordspeling op het inmiddels verouderde werkwoord drouwen ‘van plan zijn, voornemens zijn’.

Gauw

Gauw ligt dicht bij Sneek (1831). ‘Een boertend antwoord aan hen, die door hun gaauw, gaauw! tot voortvarendheid aansporen’, aldus P.J. Harrebomée in 1858. Naar Gauw in Friesland, met een woordspeling op gauw ‘snel’.

Goudriaan

Hij is van Goudriaan (1561) = ‘hij is langzaam van begrip’. Naar Goudriaan in Zuid-Holland, met een (ironische) woordspeling op gauw. Aangetroffen in de verbasterde vorm Gauweriaan. ‘Elke plaats is een Gauweriaan voor hem’, aldus een negentiende-eeuws spreekwoordenboek, ‘die niet vlug van bevatting en onervaren in het vinden der juiste middelen is.’

Grimberg

Van Grimberg(en) komen (1561) = ‘humeurig zijn’. In de negentiende eeuw kende Nederland nog twee plaatsjes met de naam Grimberg (plus een Grimhuizen en een Grimmestein), maar inmiddels zijn die opgegaan in andere gemeenten. Het ene Grimberg lag in Overijssel, het andere in Gelderland. De uitdrukking van Grimberg(en) komen is al in de zestiende eeuw opgetekend (‘Grimt niet, soo ghy van Grimbergen niet zijt’). Carolus Tuinman vermeldde in 1726 Hij ziet er uit alsof hij van Grimberg was. In Duitsland bestaat nog wel een plaats die Grimberg heet (bij Keulen), en bij Brussel ligt Grimbergen. De oorspronkelijke betekenis is ‘grindberg’.

Grootebroek

Hij komt van Grootebroek (1925) = ‘hij is een opschepper’. Naar Grootebroek in Noord-Holland, met een woordspeling op groot +

[p. 180]

broek. Een uitgebreide variant is Hij komt van Grootebroek, maar Lutjebroek [‘kleine broek’] komt eerst.

Halen

Hij is van Halen (1870) = ‘hij is een bedelaar, een schooier’. Naar Halen in (Belgisch) Limburg, zinspelend op halen ‘pakken’.

Hardenberg

Zij zijn van Hardenberg (1896) = ‘het zijn slechte betalers’. Naar Hardenberg in Overijssel, met een woordspeling op hard ‘onvermurwbaar’. Men zei ook ‘Hij is zo hard als een spijker’ voor ‘hij bezit niets, hij betaalt niet’.

Harderwijk

Hij is van Harderwijk (1879) = ‘hij is arm’. Naar Harderwijk in Gelderland, zinspelend op een hard leven.

Helmond

Hij komt van Helmond (1877) = ‘hij maakt veel lawaai, hij praat veel en luid’. Naar Helmond in Noord-Brabant, met een woordspeling op hel + mond. Vergelijk Roermond.

Hilversummer

Hij is een Hilversummer (ca. 1950) = ‘hij is een niet-jood’. Naar Hilversum, dat in het Gooi ligt, met een woordspeling op het Jiddische goj ‘niet-jood’. De uitdrukking is uiteraard opgetekend in joodse kring.

Houthem

Hij komt van Houthem (1892) = ‘hij is gierig’. Naar Houthem in West-Vlaanderen of Houthem in (Nederlands) Limburg. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal kiest voor Nederland, maar de uitdrukking is in Vlaanderen voor het eerst opgetekend. Met een woordspeling op houd + hem.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Jousumburen

Hij is niet van Jousumburen (1896) = ‘hij is niet goedgeefs’. Naar Jousumburen (Jousenbuorren) in Friesland, met een woordspeling op het Friese jou(st) ‘geef(t)’. Jousumburen wordt hier dus geïnterpreteerd als ‘geefbuurt, geversbuurt’. Vergelijkbare uitdrukkingen zijn gevormd met de plaatsen Jousterbuorren en Jousmaburen. Het Woordenboek der Friese Taal vermeldt als uitbreidingen De boerin is niet van Jousumburen maar van Knijphuisterburen en Hij is niet van Jousumburen, maar echt van De Knipe. Knijphuisterburen is een fictieve plaatsnaam, De Knipe bestaat echt (zie aldaar).

Keiem

Van Keiem zijn (1931) = ‘koppig zijn’. Naar Keiem in West-Vlaanderen, met een woordspeling op keikop, Vlaams voor ‘iemand die zeer koppig is, die van geen toegeven wil weten’.

Knipe, De

Van De Knipe zijn (1903) = ‘gierig zijn’. Naar De Knipe (De Knijp) in Friesland, met een woordspeling op knijperig, een dialectwoord voor ‘krenterig, karig, gierig’. Men zei ook ‘Hij is niet van Jousumburen, maar echt van De Knipe.’ Een vergelijkbare uitdrukking is: Hij komt uit Knijphuizen (of: Kniephuizen). Dit lijkt een fictieve plaatsnaam, maar mogelijk speelt er een associatie mee met de Oost-Friese heerlijkheid Kniphausen. Vergelijk Jousumburen.

Kortenaken

Te Kortenaken uitkomen (1890) = ‘tekortkomen.’ Naar Kortenaken in Vlaams-Brabant, met een woordspeling op (te)kort.

Kortrijk

Het zijn heren van Kortrijk (1642) = ‘het zijn rijken van korte duur’. Naar Kortrijk in Wallonië. Woordspelingen met Kortrijk duiken vanaf het midden van de zeventiende eeuw in de literatuur op. Carolus Tuinman schreef in 1727: ‘Overdaad en verquisting maakt heeren van Kortryk, en doet ras met de noorder zon verhuizen: maar spaarzaamheid is een groote rente.’

Kortrijk wordt soms in één adem genoemd met Duren, naar Düren in Noordrijn-Westfalen, met een woordspeling op duren ‘het verlopen van zekere tijd’. Zo schreven Wolff en Deken in 1793: ‘Duuren is een schoone stad, doch Kortrijk ligt er digte bij, plagt mijn moeder te zeggen.’

Kuilenburg

Hij is naar Kuilenburg (1925) = ‘hij is dood en begraven’. Naar Culemborg in Gelderland, vroeger Kuilenburg geheten. Met een woordspeling op kuil. Tijdens de Republiek was Kuilenburg een vrijplaats voor onder anderen bankroetiers. Vandaar dat de plaats ook voorkomt in de uitdrukking Kuilenburg is zijn voorland, ‘hij gaat achteruit in zaken’.

Laken, Lakerveld

Naar Laken gaan (1929) = ‘naar bed gaan’. Naar Laken, inmiddels een deel van Brussel, met een woordspeling op (bed)laken. Men zei ook ‘naar Laken-kermis gaan’. Van recente datum is: naar Lakerveld gaan (naar Lakerveld in Zuid-Holland). Vergelijkbaar is naar Betje van Veeren in de Lange Lakenstraat gaan.

Landuit

Heer van Landuit (1894) = ‘arme drommel, iemand zonder land’. Naar Landuit in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op land + uit.

Langdorp, Langeberg, Lankom

Er zijn veel manieren om te zeggen dat iets maar niet vordert of dat de voltooiing van een werkje of de betaling van een rekening te lang op zich laat wachten. In drie van die uitdrukkingen komt een plaatsnaam voor. Het gaat om van Langdorp komen (1937), naar Langdorp in Vlaams-Brabant, van Langeberg komen (1899), naar Langeberg in (Nederlands) Limburg, en van Lankom komen (1937), naar Lankom in de provincie Antwerpen. Lang- wordt hier steeds geassocieerd met lang(zaam).

Latem

Van Latem zijn (1929) = ‘altijd te laat zijn’. Naar Sinte-Maria-Latem of het nabijgelegen Sint-Martens-Latem, beide in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op laat.

Lauwe

Drie keer Lauwe is nog niet warm (1929). Naar Lauwe in West-Vlaanderen, met een toespeling op lauw ‘tussen heet en koud’. ‘Woordspeling op den naam der Gemeente, waardoor men den aard der Lauwenaars wil kenmerken’, aldus Jozef Cornelissen.

Ledegem

Naar Ledegem gaan (1892) = ‘gaan slapen’. Naar Ledegem in West-Vlaanderen, dat in de plaatselijke dialecten werd uitgesproken als [leêgem] of [liggem], met een woordspeling op liggen. In de buurt van Ledegem ligt Rollegem. Vandaar dat men ook zei: ‘Ik ga naar Liggem en trek Rollegem [= “mijn deken”] over mij heen.’ Ook zijn opgetekend naar Leêgem, onder Rollegem en tussen Leêgem en Rollegem, beide voor ‘in bed’.

Leermens

Hij is om Leermens gekomen (1887) = (schertsend) ‘hij weet wat er in de wereld te koop is’. Naar Leermens in Groningen, met een woordspeling op leren + mens. Rondom Leermens loopt een weg. Wie die afloopt, ziet heel wat van de wereld - dat is het idee. K. ter Laan vermeldde in 1929 de uitbreiding: Hij is om Leermens gekomen, met het ene been in het asgat en met het andere aan het hek vast voor ‘hij heeft door schade en schande geleerd’. Het asgat was een kuil achter de boerderij waar men de as in wierp.

Lekkerkerk

Van Lekkerkerk zijn (1916) = ‘kieskeurig zijn’. Naar Lekkerkerk in Zuid-Holland.

Wordt vervolgd. Met dank aan Jaap Engelsman, Anne Dykstra en Rob Tempelaars.