Onze Taal. Jaargang 62

(1993)– [tijdschrift] Onze Taal– rechtenstatus

[Nummer 12]

Mensentaal als computertaal

Gerard Kempen - hoogleraar sociaal-wetenschappelijke informatica, RU Leiden

Ruim een kwartmillennium geleden voltooide Jonathan Swift zijn Gulliver's Travels. In het derde deel doet de hoofdpersoon het zwevende eiland Laputa aan en bezoekt hij onder meer de Academie in de hoofdstad Lagado. De geleerden die lid zijn van de Taalkundige Onderzoekschool van deze Academie (de ‘School of Languages’) zoeken naar middelen om twee nadelen van gesproken taal te verhelpen, te weten de schade die het spreken toebrengt aan de longen, en het euvel van breedsprakigheid. Men heeft een radicale oplossing uitgedacht voor beide problemen tegelijk: algehele afschaffing van woorden. Woorden zijn immers niet meer dan namen voor dingen. In plaats van te praten over dingen, kan men zijn gedachten even goed uitdrukken via de dingen zelf. Gulliver is meermalen getuige van stilzwijgende conversaties tussen wijze mannen. De zaken die aan de orde zijn, hebben ze om zich heen uitgestald. Wie van veel dingen verstand heeft, huurt speciale bedienden die de gespreksstof van hun meester in grote zakken op hun rug meedragen en die deze op verzoek in- en uitpakken. De Academie heeft een belangrijk bijkomend voordeel van deze communicatievorm ontdekt: hij zou kunnen dienen als universele taal die verstaan wordt in de meeste beschaafde naties. Daar kent men immers ongeveer dezelfde goederen en gebruiksvoorwerpen. Helaas, zo verneemt Gulliver, heeft de Academie het niet klaargespeeld om deze wijze van spreken op het hele eiland ingevoerd te krijgen. Analfabeten en andere lieden uit het gewone volk hebben ‘gedreigd in opstand te komen als ze niet meer met hun tongen zouden mogen spreken, net als hun voorouders’ (P. Turners heruitgave van Gulliver's Travels, 1971, p. 185).

● Computeranalfabeten

Het communicatieproject van de Laputiaanse Academie is een voorafschaduwing van hedendaags onderzoek naar optimale samenwerking tussen mens en computer. Informatietechnologen hebben geoordeeld dat gewone (natuurlijke) talen als Nederlands, Engels of Swahili ongeschikt zijn als communicatievorm tussen mens en computer. In plaats daarvan moet de computergebruiker voorwerpen manipuleren (met de muis) die in een etalage (‘window’) op het computerscherm staan uitgestald. Wie bijvoorbeeld een tekst wil laten afdrukken, mag niet zeggen of typen: ‘Stuur deze brief naar de printer’ of ‘Maak hier even een kopietje van’, maar moet de brief met behulp van de muis verslepen naar een op het scherm afgebeeld kopieerapparaat. Dankzij de grote vorderingen van de informatietechnologie wegen de dingen waarover wordt gesproken minder zwaar dan op Laputa. De moderne wetenschaps- of zakenman hoeft geen bedienden in dienst te nemen om al zijn gespreksvoorwerpen mee te sjouwen. Zijn ‘personal assistant’ is een draagbare microcomputer die vele virtuele voorwerpen (‘icons’) kan opslaan, etaleren en manipuleren.

Ondanks dit voordeel klinken steeds luidere protesten tegen het verbod om natuurlijke taal te bezigen in de omgang met computers. Computeranalfabeten willen tegen hun pc ‘met hun tong’ kunnen praten, net zoals hun voorouders tegen het personeel. Informatici hebben een compromis bedacht in de vorm van speciale commando- of zoektalen zoals DOS, UNIX of SQL. De zinnen (‘statements’) uit zulke talen zijn dankzij hun eenvoudiger vorm voor de computer gemakkelijker te herkennen en niet zo meerduidig als zinnen uit natuurlijke talen. De gebruiker kan profiteren van compacte afkortingen die overbodig tikwerk voorkomen. Ook de Laputiaanse Academieleden hebben zich beziggehouden met stroomlijning van de alledaagse omgangstaal. En ook zij zochten de oplossing in vereenvoudiging van de zinsbouw (één woordsoort, zelfstandige naamwoorden, is genoeg) en in beknoptheid (maak meerlettergrepige woorden éénlettergrepig). Kennelijk was dit project evenwel geen succes, want Gulliver doet het af in drie regels. Computeranalfabeten hebben een hekel aan geformaliseerde commandotalen omdat ze de grammaticaregels voor de ‘statements’ en de betekenis van de afkortingen voortdurend vergeten.

● Wijzen en uitbeelden

De drie communicatievormen waarmee de Laputiaanse taalkundigen hebben geëxperimenteerd, staan tegenwoordig te boek als natuurlijke taal, formele taal en directe manipulatie. De moderne informatietechnologie heeft geen andere vormen van communicatie met computers weten te bedenken dan deze drie typen. Overigens reken ik menusystemen tot directe manipulatie: wie een menu oproept en daaruit een item kiest, manipuleert naambordjes door middel van aanwijsgebaren (met de muis).

De moraal van Gullivers verhaal, de onuitroeibaarheid van natuurlijke taal, blijkt ook te gelden voor communicatie tussen mens en computer. Beginnende gebruikers van een computersysteem zijn onzeker, onhandig en ongeduldig. Het liefst willen ze

het apparaat aan het werk zetten zonder de handleiding te raadplegen. Laat staan dat ze eerst een hele computertaal moeten leren. Natuurlijke taal kan dan in een behoefte voorzien. Dit is immers de communicatievorm die ze in de omgang met andere mensen bijna onophoudelijk hanteren en waarmee ze in hoge mate vertrouwd zijn.

Wel moet hieraan onmiddellijk worden toegevoegd dat mensen zich in hun onderlinge communicatie niet beperken tot talige middelen. Als de omstandigheden dat toelaten, zullen ze graag niet-talige middelen te baat nemen, zoals het wijzen naar objecten die aan de orde zijn, of het uitbeelden van handelingen. Zulke ‘deiktische’ en ‘iconische’ middelen zijn niet louter versieringen of bijverschijnselen van de talige communicatie. Wanneer bijvoorbeeld de objecten waarover u spreekt zichtbaar zijn voor u en uw gesprekspartner, zult u ze bij voorkeur aanduiden door middel van voornaamwoorden (in combinatie met aanwijsgebaren: ‘Dat woord kun je hierin opzoeken’). Wanneer u daarentegen aan het opbellen bent, moet u langere omschrijvingen bezigen (‘Dat kun je in de dikke Van Dale opzoeken’ of ‘... in dat driedelige Nederlandse woordenboek boven in de kast’). Voor beginnende computergebruikers is natuurlijke taal in combinatie met directe manipulatie daarom de meest geschikte communicatiestijl.

● Naar grotere vrijheid

Voor ervaren gebruikers ligt de zaak anders. Zij hebben de computertaalbarrière genomen en kunnen profiteren van de beknoptheid en ondubbelzinnigheid van formele uitdrukkingen. Natuurlijke taal heeft voor hen slechts een beperkt nut. Als ze met een onbekend programma geconfronteerd worden, kan een vraagbaak (‘help system’) die in een natuurlijke taal aanspreekbaar is, uitkomst bieden. Directe manipulatie met inbegrip van menu's zal slechts dan hun favoriete stijl zijn wanneer deze in vergelijking met het intikken van formele commando's tijdwinst of groter bedieningsgemak oplevert.

Conclusie: natuurlijke taal is niet het wondermiddel dat nukkige apparaten zal omtoveren in meedenkende assistenten. Andere vormen van communicatie tussen mens en computer - menu's, manipulatie van op het scherm afgebeelde voorwerpen, formele uitdrukkingen uit een computertaal - zullen een belangrijke rol blijven spelen. Mengvormen zullen in de toekomst steeds vaker voorkomen. De gebruikers kiezen dan de interactiestijl die hun het best ligt, en de computer voegt zich gedienstig naar die voorkeuren.

● De pc spreekt Nederlands

Als natuurlijke talen zouden worden gerangschikt naar hun graad van informatisering, zou het Nederlands overigens zeker in de top-tien terechtkomen. Onder informatisering van een taal versta ik de bouw van computersystemen die in staat zijn gesproken en geschreven uitingen in die taal voort te brengen, te interpreteren en te bewerken. Voor het Nederlands zijn heel wat van zulke systemen vervaardigd of in ontwikkeling:

•	elektronische woordenboeken (ook vertaalwoordenboeken, synoniemenlijsten, uitspraakwoordenboeken)
•	lemmatiseerders (die woordsoort-informatie en een stam toekennen aan woordvormen in een tekst)
•	morfologische ontleders (ofwel systemen om woorden, bijvoorbeeld samenstellingen, te verdelen in kleinere betekenisdragende delen)
•	programma's voor het opsporen en verbeteren van spelfouten
•	zinsontleders (die kunnen vaststellen hoe een zin is opgebouwd)
•	programma's waarmee welgevormde zinnen kunnen worden voortgebracht (‘tekstgeneratoren’)
•	systemen voor spraakherkenning, spraaksynthese, intonatieberekening, tekst-naar-spraakomzetting, enzovoort.

Deze ‘taalmodules’ kunnen - samen met een kennisverwerkend systeem - aaneengekoppeld worden tot dialoogsystemen die Nederlandstalige vragen over een niet al te breed onderwerp begrijpen en in gesproken of geschreven Nederlands beantwoorden. De kwaliteit van de eerste prototypes wettigt de verwachting dat bruikbare Nederlandstalige dialoogsystemen op afzienbare termijn beschikbaar kunnen komen. Wel vergt dit intensieve samenwerking tussen onderzoeksgroepen en aanzienlijke investeringen van industrie en overheid.

Het onderzoekprogramma Taal- en Spraaktechnologie van NWO, dat hopelijk begin 1994 van start gaat, kan een belangrijke stimulans zijn in deze richting. Het beoogt de bouw van een telefonisch informatiesysteem dat zonder menselijke tussenkomst vragen kan beantwoorden die in het Nederlands worden ingesproken. De vragen moeten betrekking hebben op feitenmateriaal (bijvoorbeeld reisgegevens) die rechtstreeks in een databank opgezocht kunnen worden. Een tekstgenerator zal deze gegevens omzetten in Nederlandstalige antwoorden die via spraaksynthese ten gehore worden gebracht. Men verwacht dat zo'n systeem prettiger en sneller zal werken, en een veel breder scala van vragen zal kunnen afhandelen dan de huidige telefonische informatieverstrekkers die worden bediend via de druktoetsen van het telefoontoestel.

De opbeller zal met de computer helaas geen gezellige conversaties kunnen voeren. Wie zit te wachten op een elektronische babbelbox moet misschien nog wel een kwartmillennium wachten.

Vorige Volgende