Onze Taal. Jaargang 59

[p. 93]

Van woord tot woord
tpaert, of: spelling in de Middeleeuwen

Marlies Philippa

‘Middeleeuwse toestanden’ of ‘middeleeuwse ideeën’ zijn zegswijzen die niet zo'n gunstig beeld geven van de Middeleeuwen. Op het eerste gezicht, en die blik gaat dan uit van onze huidige spellingnormen, lijkt ook de Middelnederlandse spelling bijzonder middeleeuws in de negatieve zin. Inconsequentie en regelloosheid alom. Denkt men. Ten onrechte.

Laten wij tpaert nemen. In onze ogen een vreemde schrijfwijze voor het paard. Maar toch niet inconsequent. Aan apostrof + t (of + een andere letter) deed men nog niet, een lange klinker zoals de aa gaf men op een andere manier weer, en de medeklinkers schreef men het liefst zoals men ze uitsprak: aan het eind van het woord paard hoor je een -t, dus was de spelling met een -t te verwachten.

Bloet tot in den doet

Wij zijn gewend om voor de lange klinkers in gesloten lettergrepen (lettergrepen die op een medeklinker eindigen) een dubbele letter te gebruiken. Zo schrijven we bijvoorbeeld jaar en niet jar. In het Middelnederlands waren er meer mogelijkheden. De letters -e en -i kon men als lengtetekens aanwenden om lange klinkers aan te duiden. We treffen jaer en jair aan, boos en bois, doof en doef. De varianten hangen min of meer af van schrijver, tijd en dialect. Voor een deel zullen de verschillende spelwijzen met verschillen in uitspraak gepaard zijn gegaan, maar wij weten niet precies hoe. Curieus is dat woorden met een echte -oe- zoals bloed/bloet rijmen op woorden waarin de -e achter de o een lengteteken is zoals in dood/doed/doet. Denk maar aan het Wilhelmus.

Het rijm is belangrijk voor ons om te weten te komen of klanken hetzelfde waren of op elkaar leken. De -ie- en de -ij- deden dat in ieder geval niet. In het Middelnederlands rijmen lijf en lief nooit op elkaar. De ij had niets te maken met de y, die een spellingvariant van de i was; zo kwam eylant voor naast eilant. De ij werd ook nog niet uitgesproken als in het huidige Nederlands. Het was een lange -i- en de -ie- was dat ook. Maar ze moeten heel duidelijk verschillend zijn geweest.

Schrijven wat je zegt

Het Middelnederlands was geen eenheidstaal, maar een verzameling dialecten. Er bestond ook geen gestandaardiseerde spelling. Wel waren er schrijftradities en spellingconventies. Zo schreef men de k-klank voorafgaand aan -e en -i als k, elders als c, bijvoorbeeld ketel en comen. De dubbele k werd gespeld als ck, zoals in backer. In het huidige Nederlands schrijven we hoed-hoeden en rib-ribben, maar huis-huizen en golf-golven. Bij de d en de b gaat de regel van analogie en gelijkvormigheid op, bij de z en de v niet. In het (vroege) Middelnederlands gold hij ook niet voor de d. Dat hebben we gezien bij tpaert. Wel voor de b, maar die kwam nauwelijks voor aan het eind van een woord. Web was webbe, rib ribbe en ik heb ic hebbe. Aan het eind van een woord spreken we de v als f uit en we schrijven hem ook zo. Binnen een woord passen we dit principe niet toe. We spellen ontvangen met een v (maar we zeggen een f), omdat vangen een v heeft. In het Middelnederlands staat na ont- soms een v, maar vaak een f: ontfaen.

Interessant is de spelling met een c (uitspraak k) in plaats van een g als ng aan het eind van een woord komt: coninc, lane, dinc. Midden in het woord werd -ng- of -ngh- geschreven: coninghe, lange, dinghe. Zoals de t (paert) de stemloze pendant is van de d (paerde) en de s (huis) die van de z (huizen), zo is de k de stemloze tegenhanger van de g zoals die voorkomt in het Engelse goal. Uit de spelling lanc en dinc naast lange, dinghe, enzovoorts, moeten we concluderen dat de -ng(h)- in het Middelnederlands werd uitgesproken als de -ng- in het Engelse finger.

Stemverlies

In talen als het Engels en het Zweeds kan aan het eind van een woord best een stemhebbende medeklinker worden uitgesproken. Neem bijvoorbeeld het Engelse wood. In onze taal kan dat niet en in het Middelnederlands was het evenmin mogelijk. Dat betekent dat ook de slot-g stemloos moet worden. In het zuidelijke Nederlands gebeurt dat ook: er is een evident verschil tussen de g in mogen en dagen en die in mag en dag. Voor de meeste noordelijke Nederlanders is dit verschil niet zo duidelijk. In het Middelnederlands werd ook bij de g de tegenstelling stemhebbendheid en stemloosheid in de spelling uitgedrukt: men schreef mach en dach naast moghen en daghe.

Ik zie zoveel Middelnederlands dat ik de nu geldende spellingregels soms vergeet. Ik weet dan niet meer of het ontvangen of ontfangen is. En onlangs overkwam het me dat ik op een cheque dertich invulde!