Onze Taal. Jaargang 59

[p. 80]

De omwenteling in Midden-Europa
Nieuwe Duitse spelling in de maak

Harry Cohen - Brussel

De officiële regeling van de Duitse spelling is zo oud als onze eeuw. In 1901 werden deskundigen het na jarenlang overleg eens over de tekst, en het jaar daarop volgde de invoering in Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland. Formeel zijn de voorschriften, waaraan sindsdien maar weinig veranderd is, nog steeds van kracht en voor het onderwijs en het overheidsapparaat zelfs bindend. In werkelijkheid is vrijwel niemand - buiten vakkringen - nog van hun bestaan op de hoogte; ze zijn na 1945 nooit meer herdrukt. Wie tegenwoordig iets over de spelling wil weten, zoekt dit op in Die Rechtschreibung, het eerste deel van de bekende duden-serie. Deze spellinggids van een particuliere uitgever is namelijk na de oorlog in West-Duitsland via een juridische kunstgreep tot officieuze norm voor het onderwijs verheven. In Zwitserland had het boek al eerder deze status. Op het ogenblik wordt het gezag van duden (regeling + woordenlijst) in het hele Duitse taalgebied algemeen aanvaard.

Dit betekent niet dat iedereen met de inhoud tevreden is. De samenstellers pretenderen dat de regeling van 1902 eraan ten grondslag ligt, maar in de achtereenvolgende uitgaven (in 1986 verscheen de 19de druk) zijn er zo veel nieuwe onderwerpen en verfijningen aan toegevoegd dat van het oorspronkelijke patroon niet veel meer te herkennen is. Er wordt vooral geklaagd over het gebrek aan systematiek en de overmaat aan detaillering. Deze zouden de regeling moeilijk hanteerbaar maken, zowel bij het onderwijs als in de praktijk.

Opdracht van de overheid

In de loop van de eeuw zijn er tientallen voorstellen voor een nieuwe regeling gedaan, maar geen daarvan heeft de wetgever in beweging kunnen brengen. Sinds ruim tien jaar wordt er echter aan een herzieningsplan gewerkt door Westduitse deskundigen die van het begin af aan voeling met de bevoegde overheidsinstanties hebben gehouden. Bij dit project zijn ook werkgroepen in Oost-Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland betrokken. In 1987 kreeg de onderneming een officieel karakter doordat het Institut für deutsche Sprache (IDS) van overheidszijde de opdracht ontving om voorstellen voor een nieuwe regeling te ontwerpen.

De Spellingcommissie van het ids heeft vorig jaar een tussentijds rapport gepubliceerd met voorstellen en/of commentaar voor de volgende rubrieken:

A. Leestekengebruik
B. Woordafbreking
C. Aaneenschrijven
D. Spelling van inheemse woorden
E. Spelling van bastaardwoorden
F. Hoofdlettergebruik
G. Woordenlijst
H. Register van gebruikte vaktermen en -uitdrukkingen

Kennelijk wil men niet alleen de spelling in engere zin regelen (D en E), maar ook allerlei randproblemen, en zelfs de interpunctie. Bij elke rubriek doorloopt het voorstel drie fasen: voorlopige formulering door het ids; bespreking met binnen- en buitenlandse werkgroepen en definitieve formulering ‘op wetenschappelijk niveau’; de ambtelijke en ten slotte de politieke molen. Voor de uiteindelijke invoering - met verplichte toepassing bij onderwijs en overheid - mikt men op 1993.

Voor de rubrieken A, B en C was de eerste fase van de procedure bij het verschijnen van het rapport al afgesloten. Aan de tekst van deze drie voorstellen zal dus voorlopig niets veranderen. De discussies over D, E en F duren echter voort. Voor de rubrieken G en H zijn nog geen concrete voorstellen gepubliceerd. (F, G en H vallen buiten de regeringsopdracht.) In dit artikel wordt de stand van zaken per eind april 1990 weergegeven. Omdat interpunctie bij ons gewoonlijk niet als een onderdeel van de spelling wordt gezien, blijft rubriek A onbesproken.

B. Woordafbreking

In het tegenwoordige systeem worden enkelvoudige woorden, net als in het Nederlands, in beginsel afgebroken volgens hun ‘gesproken’ lettergrepen: mei-nen. Deze regel kent in het Duits enkele uitzonderingen met vreemd aandoende resultaten: He-xen, be-ste, Si-gnal. Voor afleidingen geldt hetzelfde systeem: Mei-nung, maar wid-rig, verwahrlostes.

Samenstellingen worden daarentegen afgebroken volgens hun componenten: Mein-eid. Ook dit is in beginsel net als in het Nederlands, maar DUDEN past deze regel bij bastaardwoorden veel consequenter toe dan wij gewend zijn: auto-chton, Hekt-ar, Inter-esse, Chir-urg. Slechts in heel enkele gevallen wint de Sprechsilbe het van de Griekse of Latijnse achtergrond: Epi-sode, ab-strakt.

De voorgestelde regeling schaft de bedoelde uitzonderingen grotendeels af: be-ste wordt bes-te en Si-gnal wordt Sig-nal. Een van die uitzonderingen wordt echter gehandhaafd (wid-rig blijft zo) en zelfs consequenter toegepast, waardoor weer nieuwe rarigheden ontstaan: Dip-lom, Fab-rik. Dwars door dit nieuwe systeem loopt een zogenoemde Freizone: leenwoorden mogen naar keuze op de oude of de nieuwe manier worden afgebroken. Dus Si-gnal of Sig-nal, Fab-rik of Fa-brik, het is straks allemaal even ‘goed’. Ook bij de samenstellingen komt er een tolerantiezone. Samenstellingen die voor de leek niet als zodanig herkenbaar zijn, mogen zowel volgens de componenten- als volgens de uitspraakmethode worden afgebroken. Dit geldt zowel voor bastaardwoorden (Hekt-ar/Hek-tar, Päd-agogik/Pä-dagogik) als voor oude inheemse woorden (war-um/wa-rum, ein-ander/ei-nander). In het Nederlands zijn we met dit probleem vertrouwd, ook voor de tweede categorie: meteen, voortaan, meestal, elkander, enz.

C. Aaneenschrijven

Hier wordt nagegaan wanneer een reeks van twee of meer bijeenbehorende woorden als een woordgroep dan wel als een samenstelling moet worden behandeld: oben erwähnt of obenerwähnt? In de norm van 1902 is dit onderwerp niet met zoveel woor-

[p. 81]

den gereglementeerd. DUDEN heeft in zijn woordenlijst natuurlijk over talrijke individuele gevallen moeten beslissen en bovendien een achttal regels opgesteld. Het blijft echter een wildernis waarin men Auto fahren naast radfahren en eislaufen tegenkomt. (Het beeld wordt nog bonter als men ook op het hoofdlettergebruik let: ich fahre Rad, maar ich laufe eis.) Het nieuwe voorstel bevat afzonderlijke regels voor elk van de voornaamste woordsoorten. Zo zullen woordreeksen die werkwoorden of bijvoeglijke naamwoorden vormen, in beginsel niet meer aaneengeschreven worden: Rad fahren, leicht verdaulich. Er zijn echter tal van uitzonderingen en soms wordt de vrije keus gelaten: leichtverdaulich mag ook.

Vormt de reeks een zelfstandig naamwoord, dan wordt zij, net als in het Nederlands het geval is (was?), altijd aaneengeschreven: Nichtraucher, Goetheallee. (Men kan hiermee, zoals bekend, heel wat verder gaan dan in het Nederlands. Hoeveel woorden hebben wij nodig om termen als Nichtbenzinfahrzeuge of Soll-Bruchstelle te vertalen?) De regel geldt natuurlijk ook voor zelfstandig gebruikte werkwoorden, zoals das Sichausweinen en, jawel, das Radfahren.

In deze rubriek wordt ook het gebruik van het koppelteken behandeld. De twaalf regels die DUDEN hiervoor heeft opgesteld, worden gecomprimeerd tot twee: een voor de mag- en een voor de moet-gevallen. Het zal straks geoorloofd zijn om Hawaiiinseln, Teeernte en Zooorchester te schrijven, want in dergelijke gevallen wordt het gebruik van het (nu nog voorgeschreven) koppelteken facultatief. Maar alle streepjes in zum Aus-der-Haut-Fahren blijven verplicht.

D. Spelling van inheemse woorden

Een berucht onderdeel van DUDEN is de regeling voor gevallen waarin door het vormen van een samenstelling een opeenvolging van drie gelijke medeklinkers ontstaat. Schiff + Fahrt levert Schifffahrt op, maar de voorgeschreven schrijfwijze is Schiffahrt. Evenzo Brennessel, Zollager, Sperriegel, Photogrammetrie, enz. Anderzijds behouden Sauerstoffflasche en Fusssohle hun drie medeklinkers, en dat zijn niet de enige uitzonderingen. Het geheel vormt een keurig gesloten systeem, maar zo vertakt dat een beschrijving hier achterwege moet blijven vanwege de plaatsruimte (tenslotte heet dit blad niet Hun Taal).

Voorgesteld wordt nu, dit hele systeem af te schaffen, zodat opeenvolgingen van drie medeklinkers in alle gevallen intact blijven. (Een hele opluchting voor ontwerpers van tekstverwerkingsprogramma's.) Er komt ook iets analoogs voor opeenvolgingen van twee gelijke medeklinkers: Roheit wordt Rohheit.

De overige wijzigingen hebben betrekking op vrij kleine categorieën of zelfs op individuele woorden (Frevel wordt Frefel en Thron wordt Tron). Verder zal de fehlerträchtige scheidslijn tussen ß en ss worden rechtgetrokken. Of daß, de nummer één in de spelfoutenstatistiek, das wordt, is nog niet beslist. Er wordt ook nog gestudeerd op een regeling voor de Wortzeichen:

apostrof, weglatingsstreepje, puntenreeks, schuine streep, punt achter bepaalde afkortingen en getallen.

Alles bijeen lijkt dit misschien een wat mager resultaat voor het centrale onderdeel van een project waar jarenlang aan gewerkt is. Het aanvankelijke IDS- voorstel, zoals dat nog in het rapport is afgedrukt, bevatte inderdaad veel ingrijpender vernieuwingen. Deze zijn echter intussen door de werkgroepen als te radicaal verworpen. Alleen het bovenstaande residu zal de verdere procedure volgen.

E. Spelling van bastaardwoorden

Deze rubriek is het niet beter vergaan dan de vorige. Het oorspronkelijke IDS-voorstel, dat nog in het rapport staat, bevatte een gedetailleerd schema voor de schriftelijke weergave van een groot aantal klanken die in vreemde woorden voorkomen. Hiervan is tijdens de internationale discussies zo weinig overgebleven dat de restanten van D en E tot één rubriek verenigd zullen worden. Men werd het in hoofdzaak eens over de vrije keuze

-	tussen c en z: Penicillin/Penizillin
-	tussen é (of ée) en ee: Haché/Haschee
-	tussen rh en r: Rheuma/Reuma
-	tussen ph en f: Alphabet/Alfabet; bij ‘cultuurtermen’ (bildungssprachliche Wörter) als Metapher en Philosoph blijft de ph evenwel verplicht.

F. Hoofdlettergebruik

Het voornaamste probleem is hier of zelfstandige naamwoorden al dan niet met een hoofdletter geschreven dienen te worden. In het rapport wordt deze kwestie als seit jeher umstritten aangemerkt, een wel zeer onderkoelde aanduiding van de emoties die dit onderwerp telkens weer oproept. Thomas Mann zag in de afschaffing van deze hoofdletter een Verarmung, Verhässlichung und Verundeutlichung des deutschen Schriftbildes, tegenwoordige tegenstanders spreken van sprachliche Umweltverschmutzung. In de regeringsopdracht wordt het onderwerp, zoals gezegd, niet genoemd, maar het IDS meende het toch aan de orde te moeten stellen, omdat de huidige regeling voor vele taalgebruikers te moeilijk is.

Niemand heeft natuurlijk moeilijkheden wanneer het om duidelijk als zodanig herkenbare zelfstandige naamwoorden gaat. Er bestaat evenwel een glibberig grensgebied tussen zelfstandige naamwoorden en andere woordsoorten. Er leven daar honderden paartjes die slecht met elkaar kunnen opschieten, niet alleen ich fahre Rad naast ich laufe eis, maar ook sie steht Schlange naast er steht kopf en beide steken auf dem Kopf. DUDEN laat ze, heel bewust, Bankrott machen maar bankrott gehen. Enzovoort. Het meest precieuze koppel is misschien x-fach naast das X-fache.

In het rapport worden twee oplossingen beschreven. De ene komt in grote

[p. 82]

lijnen overeen met het Nederlandse systeem, de andere is een gestroomlijnde versie van de tegenwoordige regeling.

Kritiek

De voorstellen vormen stuk voor stuk een mooi afgerond geheel. De auteurs hebben een kleine eeuw wildgroei uitgekamd en zodoende allerlei samenhangen en wetmatigheden blootgelegd. Voor zover de schriftelijke weergave van een taal zich in vaste patronen laat vangen, zijn de huidige usances op overzichtelijke wijze beschreven. De formulering van de nieuwe regels is weitgehend entgrammatikalisiert, de bijbehorende voorbeelden zijn met zorg gekozen en gerangschikt. Al met al belooft de nieuwe norm heel wat gebruikersvriendelijker te worden dan DUDEN, vooral ook in haar presentatie.

Daar staan twee dingen tegenover. In de eerste plaats dreigt er bij het internationale overleg zoveel van de oorspronkelijke voorstellen te sneuvelen dat de slag alleen in bepaalde randgebieden duidelijk als gewonnen kan worden beschouwd. Bij de eigenlijke spelling zal er echter zo weinig veranderen dat men zich moet afvragen of een herziening - gezien de nadelen die aan elke ingreep nu eenmaal vastzitten - nog wel de moeite waard is. Ten tweede, de auteurs hebben ernaar gestreefd zoveel mogelijk keuzevrijheid te laten. Zoiets klinkt in deze tijd altijd erg positief. Het is echter de vraag of de taalgebruikers daarmee een dienst wordt bewezen. Sommigen menen: hoe meer er mag, hoe minder fouten er gemaakt kunnen worden. Betekent dit dat we het best helemaal geen regeling kunnen hebben? Op dit alles kan hier niet worden ingegaan. Maar misschien kan het geen kwaad nog even te wijzen op de onvrede die een facultatief element als de voorkeurspelling bij ons heeft opgeleverd.