Onze Taal. Jaargang 57

[p. 36]

Onze houding tegenover vreemde woorden
Drs. J. Posthumus - gepensioneerd medewerker Anglistisch Instituut RU Groningen

In het kader van de zorg voor onze taal komt van tijd tot tijd het gebruik van aan vreemde talen ontleende woorden ter sprake, waarover dan in de regel in afkeurende zin wordt gerapporteerd. Terwijl Onze Taal zich in de beginjaren voornamelijk bezighield met het signaleren van germanismen, zijn het thans de zo duidelijk aanwezige invloeden van het Engels die de aandacht krijgen. De redenen om deze verschijnselen te veroordelen, worden soms summier aangeduid; vaak ook lijken ze voor de criticus zo vanzelfsprekend dat ze niet worden genoemd, laat staan beargumenteerd. Omdat de emoties hier hoog kunnen oplaaien, en zeker ook omdat de zorgvuldige taalgebruiker behoefte zal hebben aan een goed gefundeerd oordeel in dezen, lijkt het dienstig een viertal vaak ingenomen standpunten nader te beoordelen.

1. Vreemde elementen horen in principe niet in onze taal thuis

Wie deze stelling aanhangt, zit met de moeilijkheid dat het Nederlands door de eeuwen heen al zeer veel vreemde woorden heeft opgenomen. Wat dit betreft is het een leerzame ervaring eens wat te bladeren in het Etymologisch Woordenboek van J. de Vries en F. de Tollenaere met de ondertitel ‘Waar komen onze woorden vandaan?’. Veel vreemde woorden zijn niet meer als zodanig herkenbaar. Men denke bijvoorbeeld aan zeer oude ontleningen uit het Latijn als kelder, muur en straat, of aan nieuwere woorden (inmiddels al weer verouderd) als brik en kaakje. Het eerste woord komt in de betekenis ‘vaartuig’ van het Engelse brig, en gaat in de betekenis ‘rijtuig’ terug op het Engelse break; kaakje is een aanpassing van het Engelse cake.

Daarnaast zijn er veel woorden die vooral in de spelling hun buitenlandse afkomst nog duidelijk verraden. Wanneer ze voldoende ingeburgerd zijn, worden ze gerekend tot de categorie der ‘bastaardwoorden’, en spellingcommissies beoordelen van tijd tot tijd of de schrijfwijze ervan aan het Nederlandse systeem kan worden aangepast. Enkele voorbeelden zijn cadeau en fauteuil uit het Frans, en baby, cake, clown, club, computer en trainen uit het Engels. Heel veel vreemde woorden zijn in de loop der tijden gemeengoed geworden, en het kan niet anders of alle Nederlanders, ook degenen die klagen over vreemde invloeden, gebruiken ze dagelijks.

Men kan daar tegenover stellen dat idealen niet op hun praktische haalbaarheid beoordeeld hoeven te worden. Dus rest ons de principiële vraag of ‘taalzuiverheid’ op zichzelf begerenswaardig is. Is het principe van de ‘zuiverheid’, het ‘van vreemde smetten vrij’ zijn, hier echt een ideaal dat men zou moeten nastreven? Nadenkend over deze materie, ben ik er niet in geslaagd een bevredigende argumentatie voor dit idee te vinden. Evenmin als ik zonder gêne het volkslied ‘Wien Neêrlands bloed door d'adren vloeit, van vreemde smetten vrij’ kan aanheffen, of een pleidooi kan houden voor het verwijderen van vreemde elementen uit de Nederlandse samenleving, kan ik me achter het ideaal stellen dat buitenlandse invloeden als wezensvreemde elementen uit de Nederlandse taal geweerd moeten worden. Helemaal vreemd blijven ontleende woorden overigens niet. In de uitspraak en in hun buigingsvormen worden ze in belangrijke mate aan het Nederlands aangepast.

2. De toevloed van vreemde elementen brengt het Nederlands in gevaar

Wie inziet dat volstrekte zuiverheid van onze taal praktisch niet mogelijk is en ook niet echt nastrevenswaard, kan niettemin van mening zijn dat het Nederlands in zijn bestaan wordt bedreigd door een al te grote toevloed van vreemde elementen. Dit zou een reden zijn om ons te weer te stellen tegen elke verdere toename ervan. Nu bestaan er zeker bedreigde talen. Dit zijn talen als het Fries en het Welsh, die in een volledig tweetalige omgeving moeten opboksen tegen de algemene landstaal, respectievelijk het Nederlands en het Engels. Maar het Nederlands (evenals bijvoorbeeld het Duits en het Deens, waarvoor uitvoerige documentatie wijst op een vergelijkbare toevloed van Engelse woorden) verkeert niet in een dergelijke situatie. Wie de Engelse woorden in de krant aanstreept, zal constateren dat ze qua aantal slechts marginale verschijnselen in het Nederlands zijn. Gevoelens van bedreigdheid lijken ook te maken te hebben met de interpretatie van de aard en de reikwijdte van de Engelse invloeden. Verontrusting wordt vooral gewekt wanneer een Engels woord binnenkomt terwijl er ook een vergelijkbare Nederlandse term beschikbaar is. In dergelijke gevallen blijven beide termen normaliter naast elkaar bestaan, zodat het zeer voorbarig is te concluderen dat de Engelse term, zoals vaak gesteld wordt, de Nederlandse ‘verdringt’. Wat plaatsvindt, is dan ook niet zozeer dat een term uit het Nederlandse woordbestand vervangen wordt door een Engelse, maar dat er een extra (Engelse) term bij komt. (Zie verder paragraaf 3.)

Bepaalde waarnemers vinden een bijzondere dreiging uitgaan van de minder direct waarneembare beïnvloeding door het Engels die zich uit in een nieuwe betekenis van een bestaand Nederlands woord, of in een tot nog toe onnederlandse constructie of woordvolgorde. Dit soort dingen is doorgaans te vinden in journalistiek proza dat wat al te haastig uit het Engels is vertaald. Een goed voorbeeld hiervan is de onlangs weer eens geciteerde Reagan-administratie, waar de regering-Reagan werd bedoeld (Onze Taal, september 1987, blz. 128). Als deze verschijnselen duidelijk ingaan tegen de normale Nederlandse taalregels of verwarring veroorzaken, verdienen ze bestreden te worden. Moet dit ook gelden voor de betekenisuitbreiding die het Nederlandse werkwoord boeken heeft ondergaan? Onder invloed van het Engelse to book wordt het nu veelvuldig gebruikt in uitdrukkingen als ‘een hotel(kamer) boeken’, ‘een reis boeken’, waar eerder bespreken het normale woord was. Deze nieuwe be-

[p. 37]

tekenis veroorzaakt geen verwarring, en afkeuring ervan zou moeten berusten op de boven aangevochten algemene stelling dat alles wat uit den vreemde komt in principe als ongewenst moet gelden.

3. Het anglicisme is overbodig, want het Nederlands heeft er al een woord voor

Sommigen willen wel inzien dat sommige Engelse zaakwoorden handig in het gebruik zijn en moeilijk vervangbaar (de computer, een nieuw verschijnsel, heeft zijn naam meegebracht), maar hebben we echt wel een Engels woord nodig voor een zaak of begrip dat ook met een bestaand Nederlands woord kan worden aangeduid? Twijfel mag hier op zijn plaats zijn, maar zo'n Engels woord kan wel degelijk een nuttige functie hebben of krijgen. Twee woorden zijn maar zelden in alle opzichten synoniem. Vaak kunnen we een bepaalde context vinden waarin het ene woord wel, het andere niet op zijn plaats is. ‘Voor supporter kunnen we toch gewoon aanhanger gebruiken’, zo merkt J. van Malde op in Onze Taal, september 1987, blz. 113. Dit is soms inderdaad het geval, maar supporters heeft een veel specifiekere betekenis dan aanhangers. Wij denken bij het eerste woord tegenwoordig aan een roerig volkje dat geneigd is uit de band te springen bij sportwedstrijden. We zullen dus zeggen: ‘De supporters zijn na afloop van de wedstrijd weer flink bezig geweest’; aanhangers zou hier niet voldoen.

Om nog een voorbeeld te noemen: soft vervangt niet alle betekenissen van het Nederlandse zacht. Het gaat de kant uit van ‘halfzacht’ en wordt altijd in afkeurende zin gebruikt. Het kan een klein deel van de functie van zacht overnemen en zal natuurlijk niet dat Nederlandse woord in al zijn betekenissen van het toneel doen verdwijnen. Hetzelfde geldt voor het woordpaar clean en schoon. (Zie verder paragraaf 4 over wèl synonieme woordparen.)

Over meer of minder ‘nodige’ leenwoorden is het de moeite waard de Amerikaanse taalkundige Einar Haugen te citeren: ‘Ontlening gaat altijd een stuk verder dan waar een taal echt “behoefte” aan heeft. In de praktijk is het onmogelijk te zeggen wanneer precies een woord nodig is of niet. Wat we wel met enige zekerheid kunnen zeggen, is dat de sprekers die het ontleende woord gebruiken daartoe kennelijk de behoefte gevoelen: anders zouden ze het immers niet gebruiken.’ We kunnen dergelijke persoonlijke behoeften natuurlijk bekritiseren en komen dan aan het volgende punt.

4. Het gebruik van vreemde woorden is een vorm van dikdoenerij of aanstellerij

Iemand kan persoonlijk van mening zijn dat dit zo is, maar is daarmee de zaak afgedaan? Men bedenke dat taal niet alleen gebezigd wordt om feitelijke mededelingen te doen, maar ook om te appelleren aan andere taalgebruikers. Om hun koopwaar op te laten vallen, gebruiken zakenlieden en hun reclametekstschrijvers liefst woorden die de aandacht trekken, en vreemde woorden kunnen deze functie goed vervullen. Daarnaast kennen we het verschijnsel van de groepstaal.

Door het gebruik van bepaalde (vaak ook vreemde) woorden kan iemand duidelijk maken dat hij behoort tot een beroepsgroep of maatschappelijke kring. Enerzijds hebben we dan te maken met vakjargon, en vanwege bepaalde achtergronden van het vak in kwestie kan dit vakjargon aardig doorspekt zijn met anglicismen. Anderzijds kunnen we geconfronteerd worden met allerlei exclusief taalgebruik zoals dat bijvoorbeeld te vinden is in Jan Kuitenbrouwers amusante boekje Turbo-taal. Van socio-babble tot yuppie-speak. Veel groepstaalwoorden zijn geen blijvers: met een verandering in de mode kunnen ze zo weer verdwijnen. Verder is het gebruik van groepstaalwoorden beperkt tot bepaalde kringen. Sommige kunnen doordringen in het algemene spraakgebruik, andere zullen niet zo gauw gemeengoed worden, laat staan dat ze bestaande Nederlandse woorden en uitdrukkingen in onbruik doen raken. So what? moge tegenwoordig enig opgeld doen, maar het gevestigde Nou en? zal zeker blijven bestaan. Op dat soort taalgebruik kan men, dunkt me, beter reageren met een geamuseerde glimlach dan met verontwaardiging.

Verrijking en bescherming

Persoonlijk meen ik uit het bovenstaande de volgende conclusies te mogen trekken. Als we zorgvuldig taalgebruik nastreven, hoeft dit geen verbod op het gebruik van aan het Engels (of aan andere talen) ontleende woorden in te houden. Ik ben het geheel eens met J.J. Bakker (Onze Taal, juni 1987, blz. 73) wanneer hij opmerkt dat deze woordenschat ‘de uitdrukkingsmogelijkheden van de Nederlander kan vergroten’. Verder is het aan een ieder om zelf te beslissen of hij in een bepaalde kring van taalgebruikers aan het bezigen van Engels jargon mee wil doen. Laten we, in het besef dat aan het ontlenen van woorden aan andere talen niets afkeurenswaardigs kleeft, niettemin doorgaan met het ten volle benutten van de bestaande mogelijkheden van onze taal, bijvoorbeeld door het gebruiken van Nederlandse synoniemen waar dat evengoed mogelijk is. Daarnaast behouden de ‘tien achtenswaardige motieven’ voor het gebruik van vreemde woorden, die staan opgesomd in het artikel van Bakker, hun kracht. Zeker moeten we onnadenkende foutieve vertalingen uit het Engels aan de kaak stellen. Opmerkingen dat het Nederlands, een springlevende taal, in gevaar verkeert of bedreigd wordt, lijken eerder gevoelsreacties dan deugdelijk aangetoonde werkelijkheid.