Onze Taal. Jaargang 53

[p. 151]

Radermachers grammatica

K.J.S. Bostoen - wetensch. medewerker RU Leiden

‘Elk verstandich mensche kan wel begrijpen dat het redelijk verstant (waermede de mensch alle andere levende creaturen in excellencie te boven gaet) hierin gelegen is dat men het quaede van 't goede, het onweerdighe van 't weerdighe ende costelijke, te rechte te scheyden ende t'onderkennen weete ende dat men onder de goede dinghen oik het allerbeste wete te kennen uut all d'andere, ende onder de schlechtte het allerschlechtste, ende onder de quaede het allerquaetste.’ Zo luidt de aanhef van een geschrift dat als de oudste Nederlandse spraakkunst opeens in mei j.l. een algemene belangstelling heeft gekregen. Dit geschrift (8 katernen in folio) bestaat feitelijk uit twee delen, namelijk: een vurig pleidooi voor het gebruik van de moedertaal door Nederlandse wetenschapsmensen en een aanzet tot een grammatica.

Dit handschrift was neerlandici niet onbekend. In 1849 reeds had de Leidse geleerde J.T. Bodel Nijenhuis het ontdekt in het kasteel Popkensburg op Walcheren. Hij maakte een afschrift dat hij schonk aan de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. Op het schutblad van dit afschrift is een briefje geplakt waarin Bodel Nijenhuis zijn vermoedens uitte omtrent de auteur van de grammatica. Hij dacht aanvankelijk aan Coornhert maar kennelijk nadat hij Coornherts hand had bestudeerd, wees hij diens auteurschap af.

Origineel of afschrift?

In 1919 zou de Utrechtse neerlandicus J.W. Muller de spraakkunst uitgeven op basis van het afschrift van Bodel Nijenhuis, want het oorspronkelijke handschrift was inmiddels in handen van een hem onbekende eigenaar. Muller twijfelde eraan of Bodel Nijenhuis wel een origineel (‘een autograaf van den steller’) in handen had gekregen. Hij zag immers ‘een mengelmoes van spellingen en taalvormen van alle tijden, maar ook uit alle windstreken’ en hij kon zich daarom niet voorstellen dat ooit een Nederlander zo had geschreven. Volgens hem had Bodel Nijenhuis een afschrift in handen gehad. Het echte origineel was vermoedelijk door Coornhert geschreven, dat daarna was afgeschreven door ‘een niet Nederlandschen, althans niet Hollandschen afschrijver, die, evenals Coornhert balling slands, in den vreem de allerlei taal en spelling voor de oogen krijgende, de kluts kwijt geraakt was’. Mullers vermoeden werd in de loop van de jaren voor een aantal neerlandici steeds meer een zekerheid. De reden hiervoor was dat Coornhert in een voorwoord bij de oudste - voltooide en in 1584 gepubliceerde - Nederlandse grammatica, de Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst vertelt dat hij tijdens zijn ballingschap in het Rijnland aan een grammatica was begonnen. Dit stuk is nooit teruggevonden en de ballingschapsperiode van Coornhert begon in 1568. Aangezien ons stuk een eigentijdse datering heeft op het titelblad die luidt: ‘Anno 1568 geschreven’, lag het voor de hand beide onvoltooide, grammaticale geschriften met elkaar te vereenzelvigen.

Handschrift teruggevonden

In 1982 publiceerde ik in Dokumentaal - Informatie- en communicatiebulletin voor neerlandici dat het handschrift dat indertijd door Bodel Nijenhuis was afgeschreven, weer was opgedoken. De eigenaar van Popkensburg die Bodel Nijenhuis had toegestaan om de rijke verzameling handschriften en kaarten te raadplegen die zijn vader en grootvader hem hadden nagelaten, was Jhr.mr. Laurens de Witte van Citters (1781-1861).

Deze toonde weinig belangstelling voor zijn Zeeuwse bezit. Kasteel Popkensburg raakte in verval en na zijn dood werd het in 1863 voor afbraak verkocht. Bij die gelegenheid werd ook de collectie kaarten en handschriften geveild. De Zeeuwse rechtsgeleerde en letterkundige M.F. Lantsheer verwierf het handschrift van onze grammatica. Via een huwelijk kwam het handschrift in het bezit van de familie Van Lynden op Slot ter Hooge te Koudekerke. Bij een verbouwing in 1975 werd op zolder een muur doorgebroken, waarbij een kist met archiefmateriaal te voorschijn kwam. Hierin bevond zich onder andere een map, met het opschrift Lantsheer, die het handschrift van onze eerste grammatica bevatte. Het handschrift was meer dan zestig jaar in vergetelheid geraakt!

Bestudering van dit handschrift maakte het mij toen reeds mogelijk om het auteurschap van Coornhert definitief af te wijzen. Het handschrift bleek - in tegenstelling tot de opvatting van Muller hierover - een klad te zijn van de auteur zelf: de vele doorhalingen zijn niet zozeer correcties van verschrijvingen, maar door de auteur zelf aangebrachte verbeteringen van de tekst. Vergelijking met Coornherts autografen te Brussel uit eind 1567 - begin 1568 gaf de nodige zekerheid dat de hand waarin onze grammatica was geschreven, niet die van Coornhert was. Op grond van de tekst heb ik toen een profiel geschetst van de nog onbekende auteur: het was een Vlaming die voorstander was van een goede, Nederlandse bijbelvertaling. Iemand die in Engeland had gewoond of althans iemand met Engelse kennissen. De auteur had omgang met geleerden, stadsbestuurders en kooplui en ik vermoedde dat zijn grammatica in het kosmopolitische, Antwerpse milieu tot stand was gekomen. Op een gegeven ogenblik heb ik aan Johan Radermacher gedacht, die tamelijk goed in het profiel paste. Vergelijking met Radermachers handschriften uit Gent en Leiden gaf mij ten slotte de nodige zekerheid.

Radermacher

Johan Radermacher (1538-1617) werd geboren te Aken uit een patriciërsgeslacht. Op zijn zestiende jaar vertrok hij naar Antwerpen waar hij in dienst trad van de rijke koopman Gillis Hooftman, een streekgenoot, afkomstig uit Eupen. In 1567 vestigde Radermacher zich te Londen als officieel vertegenwoordiger van de Antwerpse firma Hooftman. Hij is daar o.a. actief op religieus gebied. Terug in de Nederlan-

[p. 152]

den vestigt hij zich in 1580 te Antwerpen, vervolgens te Aken tot hij daar in 1599 wegtrekt om geloofsredenen en zich in Middelburg vestigt. Gedurende zijn hele leven stond hij bekend als een wijs en in geloofszaken tolerant man, die zeer geleerd was. In de kring van de Antwerpse humanisten en kunstenaars was hij zeer geliefd.

Hoewel het altijd nuttig is om een auteur te leren kennen en hem in zijn omgeving te kunnen plaatsen, is het loutere feit dat we nu over het origineel beschikken nog veel interessanter. Uit de vele doorhalingen kan worden afgeleid dat Radermacher duchtig gewerkt heeft aan zijn pleidooi voor het gebruik van het Nederlands. Hij heeft goed nagedacht over het wezen van de taal en hij vindt dat spraakkunstregels moeten worden opgesteld op grond van de wetmatigheden die in de levende taal worden ontdekt. Dit maakt hem tot een tegenpool van de zeventiende-eeuwse Franse académicien. We zien hem voortdurend zijn gedachten opnieuw formuleren om die maar zo nauwkeurig mogelijk op papier te zetten. Zijn pleidooi is bovendien helemaal niet saai geschreven. Zijn observaties over kindertaal en over het Nederlands van buitenlanders zijn ronduit vermakelijk, terwijl men ook uit zijn woorden kan opmaken dat hij niet bijzonder verrukt is over de kwaliteit van het buitenlands dat door Nederlanders wordt gesproken. Ook zijn aanzet tot een grammatica heeft geïnteresseerden heel wat te bieden. Naar het voorbeeld van de humanistische grammatica's voor het Latijn geeft hij hierin definities van woordsoorten die met behulp van voorbeelden worden verduidelijkt. Ook hier zien we hem denken. Zo definieert hij eerst het bijwoord als volgt: ‘een bijwervich woort [bijwoord] is dwelck bij 't wervighe [werkwoord] ghevoeght, vervult desselven beteekening oft verandert se, oft vermindert se, als die gheminlijken einden met dese sillaben lijken’ m.a.w.: een bijwoord versterkt de betekenis van het werkwoord of zwakt die af en eindigt gewoonlijk op het achtervoegsel -lijk.

Deze definitie heeft Radermacher bij nader inzien geschrapt en vervangen door: ‘Een bijwervich woort is dat bij het wervighe gestelt wordt om desselven staet te verclaren so dat het wervich woort midts desen oft versterkt oft verkrankt, oft verciert oft mismaect



word. Als wanneer men seyt: het reghent, so en weet men niet oft seer reghent oft sachtelijk. Dit seere ende sachtelijk sijn bijwervighe woorden vander erachte als voorschreven. Item, wanneer men seyt: de man spreekt, so en weet men noch niet of hij wel oft qualijken, oft luyde oft heymelijken spreekt. Dese woorden: wel, qualijken, luyde, heymelijken sijn bijwervighe woorden. Sijn ook seer veel in ghetalle.’ Het zal duidelijk zijn dat Radermacher de eerste definitie terecht heeft geschrapt.

Zie verder: Archief - Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen (nog te verschijnen).