Onze Taal. Jaargang 53

[Vervolg Taal, dromen en het onbewuste]

cale zuiverheid van de uitspraken. In feite bleek minder dan 196 van de ongeveer 700 uitspraken in de dromen die we verzamelden, duidelijk ongrammaticaal. Voorbeelden als ‘Ik en de wereld is toch groot genoeg’ die als syntactisch niet-correct kunnen worden gekenmerkt, zijn uiterst zeldzaam.

Ook zien we een zekere verscheidenheid van zinsconstructies. De eerste uitspraak in Anneke's droom, de mededeling door de luidspreker, is niet alleen lang maar ook vrij complex. Ze bevat twee bijzinnen binnen het onderwerp. De tweede uiting daarentegen is een korte en eenvoudige constructie van onderwerp en gezegde. Onze volledige verzameling uitspraken vertoont inderdaad een grote verscheidenheid van lengte en complexiteit, variërend van één-woord uitingen als ‘Ja’, ‘Nee’, ‘Prima’ tot samenstellingen als ‘U kunt voortaan als ze weer verkouden is, beter naar de dokter gaan en een receptje laten voorschrijven’ en ‘Nee, jullie mogen geen taart bakken want als jullie dat doen, verkopen jullie me stilletjes een bankstel, en dat staat er dan al.’

Deze laatste uiting brengt ons bij een ander thema: logica en gepastheid. Wanneer we opnieuw het verslag van Anneke raadplegen, dan zien we dat de conversatie redelijk lijkt te passen in de context. Alleen de eerste uiting klinkt een beetje ongewoon (althans het deel over het versieren van de motor op de meest originele manier). Je kunt natuurlijk aanvoeren dat plaats en handeling van de eerste helft van de droom op zichzelf al enigszins ongewoon zijn, vandaar de ongebruikelijke aankondiging. De tweede helft van de droom klinkt meer vertrouwd en werelds, en zo ook de laatste uiting.

Hier volgen nog enkele andere voorbeelden van uitspraken die nogal ongewoon klinken, hoewel ze syntactisch correct zijn. Enkele ervan bevatten zelfs neologismen: ‘Wat zegje? Het huis van Spartre woont daar?’, ‘Hartelijk gefeliciteerd met je heen slapen’, ‘Hoeveel bloemen moet ik tegen elkaar pikken?’, ‘Ik zal hem majestueus aanreiken’. We moeten echter goed in de gaten houden dat zulke ongebruikelijke uitingen ruwweg 15% van het materiaal uitmaakten.

Opmerkelijk is ook dat vreemde talen kunnen opduiken in dromen, zoals bij de derde uitspraak in het verslag van Anneke. Maar zulke uitingen betreffen minder dan 5% van het totaal. Dialect, meestal dat van de proefpersoon zelf, verschijnt in ongeveer 2% van het materiaal zoals in de voorbeelden: ‘Woar stoan zullie?’ en ‘Gi-j mot veural völ roken; de gevolgens zuj wel merken’.

In zeldzame gevallen (minder dan 1%) werden talen of dialecten door elkaar gegooid, zoals in ‘Meneer, ik oefen uw vrouw de mogelijkheid. U kunt meteen naar Rome the other night’.

Resumerend: uitingen in dromen vertonen in de regel niet alleen grammaticale welgevormdheid en syntactische variatie, maar ze blijken ook logisch te zijn en te passen in hun context.

Voer voor psychologen

Al deze voorbeelden en percentages zijn interessant. Maar wat is in feite de wetenschappelijke waarde van het verzamelen en analyseren van spraak in dromen? Deze gegevens kunnen van betekenis zijn voor taalpsychologen: ze zeggen iets over hoe ons taalvermogen automatisch kan functioneren als het niveau van de bewuste aandacht laag is. Maar van het grootste belang zijn onze gegevens toch voor droomtheoretici. We zullen ons in de rest van dit artikel beperken tot wat nog steeds de meest invloedrijke droomtheorie van alle is: de psychoanalytische of Freudiaanse droomtheorie.

Freud beschouwde de dromen van volwassenen als een soort nachtelijke terugkeer naar een kinderlijke vorm van denken. Deze vorm is overwegend visueelen is (ten-

[p. 51]

minste in het normale leven van overdag) verdrongen en onderdrukt door een meer logisch en beter gestructureerd denkproces. Deze onderdrukking valt samen met het ogenblik waarop het kind die unieke menselijke eigenschap, het spraakvermogen, verwerft dat hem in staat stelt zich te ontwikkelen naar de volwassenheid. Om Freud niet tekort te doen moet hieraan worden toegevoegd dat hij wist van het bestaan van spraak in dromen. De dromen waarvan hij verslag doet in zijn Traumdeutung bevatten zelfs veel dialogen. Maar Freud probeerde op het belang van uitingen in dromen af te dingen door te zeggen dat ze niet ontstaan in de droom zelf; dat het in feite alleen ‘herhalingen’ zijn van uitingen die door de dromer in waaktoestand zijn gehoord of gezegd op de dag of de dagen die voorafgingen aan de droom. Met andere woorden: inderdaad hoeft het taalvermogen er tijdens dromen niet ongebruikt bij te liggen maar functioneert het volgens Freud op een uiterst primitief, ‘papegaai’-niveau.

Onze eigen gegevens geven echter weinig of geen steun aan de ‘herhaal’-hypothese van Freud. In het geval van Annekes droom bij voorbeeld kon ze zich niet herinneren ooit tevoren de eerste regels van de dialoog gezegd of gehoord te hebben. Wat betreft de laatste uiting (over de bloemen), vertelde Anneke dat ze iets dergelijks gezegd kan hebben toen ze de laatste keer bloemen kreeg - maar dat was drie weken tevoren geweest. Alles samen genomen werd minder dan 15% van de uitingen in dromen door de respectieve dromers beoordeeld als iets dat door hen was gezegd of gehoord in de week vóór de dromen.

Kortom: dromen is een vorm van denken die minder primitief en kinderlijk lijkt te zijn dan Freud wilde geloven. Dromen kunnen vele niet eerder gebruikte uitingen in zich hebben, met een structuur die kenmerkend is voor het taalgebruik van een volwassene.

Freud uitte nog een andere bewering - een die naar mijn mening beter staande te houden is: dat een deel van het grammaticale en logische karakter van conversatie in dromen is toe te schrijven aan ‘secundaire revisie’. Dit is een onbewuste bijdrage van het wakend denken die aanvullende logica oplegt aan de oorspronkelijke droom als we deze proberen te herinneren en na te vertellen. Wij hebben in ieder geval in ons experiment de uitingen aan het licht gebracht vóór de rest van de droom. Zodoende brachten we de tijd waarin secundaire revisie kon plaatsvinden, tot een minimum terug.

Verder zijn er aanwijzingen dat bij sommige dromen revisie mogelijk plaastgrijpt in de droom zelf. In één geval rapporteert de dromer dat zij zegt: ‘En dan om-stebeurt’, waarop haar gespreksgenoot antwoordt in de droom met: ‘Ha, ha, om dé beurt’.

... en psycho-analytici?

Voor de betekenis (eerder dan de vorm) van dromen in het algemeen en in het bijzonder van spraak in dromen, is een deel van onze gegevens op overeenkomstige wijze van belang voor de psychoanalytische theorie - maar hier is het veel moeilijker om conclusies te trekken.

De theorie van Freud, weergegeven in alle eenvoud, beweert dat dromen dienen als een soort compensatie of veiligheidsklep. Sexuele en agressieve verlangens die hun oorsprong vinden in onze kinderjaren en die in het leven van alledag verdrongen blijven in het onderbewuste, krijgen hun hallucinatorische bevrediging in dromen. Maar in werkelijkheid verraadt minder dan 2% van onze uitingen in dromen een vorm van verbale agressie: bij voorbeeld ‘Wat een lelijke kleine dwerg ben jij’. Overeenkomstig had minder dan 2% van het materiaal een sexuele (bij)betekenis zoals in ‘Ik wil je vanavond wel masseren’.