Onze Taal. Jaargang 51

[p. 29]

Slotwoord

Waarde genoten. Op deze manier bent u misschien nooit eerder aangesproken. Jolles is vanochtend ook niet op dit idee gekomen. Al weet ik dat dit een term is uit het wisselverkeer, ik heb deze term gekozen om u te begroeten, omdat ik hiermee alle denkbare seksismen ontwijk, waartegen ook in ons blad al is gewaarschuwd. Van mij zult u in het vervolg geen ‘dames en heren’ meer horen; ik wil de bokken en de geiten in deze zaal niet scheiden. Over mijn lippen komt nooit ‘mijne dames’, integendeel. Met deze uniseks-opstelling bereik ik ook dat het bestuur zich niet opnieuw behoeft te verontschuldigen, omdat dit jaar weer alle sprekers op het congres mannen zijn, al begint het gelukkig bij de jeugd te dagen.

Ik sta hier, praktisch gesproken, met lege handen voor u. Ik moet eerlijkheidshalve zeggen dat het bestuur mij meer dan een half jaar geleden heeft gevraagd of ik vandaag als uitsmijter of als dagsluiter wilde optreden: ‘Je hoeft er helemaal niets voor te doen; je hebt niets voor te bereiden. Wij vragen van jou alleen of je een korte samenvatting wil geven van wat er op deze dag is gezegd en zo mogelijk ook van een aantal hoofdartikelen die dit jaar zijn verschenen. Misschien kan je hierin een rode draad ontdekken. Maar verder hoef je er helemaal niets aan te doen. De teksten van de sprekers krijg je eind augustus en die kun je dus in alle rust doorlezen.’

Waarde genoten. Ik had het kunnen weten en ik wist het. Ik kreeg de teksten van de geachte sprekers niet in augustus, niet in september, niet in oktober. Op donderdag van de vorige week, ja daar kwamen zij met de post. Ik acht mij daarom ervan ontslagen, aandacht te besteden aan hetgeen de andere sprekers hebben gezegd. Omdat ik echter wist dat ik hier geheel spontaan en zonder enige voorbereiding moest spreken heb ik mij hierop in het bijzonder voorbereid. Al in augustus heb ik een tweetal dissertaties uit de Koninklijke Bibliotheek gehaald en dit is sindsdien mijn enige lectuur geweest. De ene was: Syntactische verschijnselen bij onvoorbereid spreken, van mevrouw Uilings. De tweede dissertatie draagt tot titel: Frequentie van woorden en structuren in spontaan gesproken Nederlands, van mevrouw De Vriend-de Man. Het is merkwaardig dat, als het over spontaan spreken gaat, de vrouwen weer in de voorste lijn van deskundigen staan.

Mevrouw Uilings had om tot haar conclusies te kunnen komen de medewerking nodig van talloze proefpersonen, die ‘algemeen beschaafd’ Nederlands konden spreken. De dissertatie dateert van 1956. Laten wij zeggen dat zij omstreeks 1950 haar proefpersonen heeft gevonden onder de Amsterdamse studenten. Ik vraag mij af of een promovenda in 1981 nog erin zal slagen onder deze studenten er een te vinden die ‘algemeen beschaafd’ Nederlands spreekt.

Dank zij beide dissertaties en mijn voorbereidingen weet ik nu precies hoe vaak ik ‘eh’ mag zeggen, hoe vaak ik mijn zinnen op de meest onverwachte momenten mag onderbreken en weet ik dat ik mijn zinnen nooit precies hoef af te maken. Ik heb mij de 2000 meest frequente woorden eigen gemaakt, maar ben helaas tot de ontdekking gekomen dat je met deze 2000 woorden geen enkele behoorlijke Nederlandse zin kunt vormen. Er zal dus af en toe - er zijn mij sprekers voorgegaan die dit ook nodig vonden - een klein stukje vakjargon tussendoor worden gegooid, om aanspraak te kunnen maken op enige eerbied van de kant van de intellectuelen hier aanwezig.

Mevrouw Balk-Smit Duyzentkunst heeft haar toespraak tot onze jaarvergadering verleden jaar geëindigd met te zeggen dat het genootschap bestaat uit bevoorrechte personen, die de praktische basis voor de nodige taalbeheersing reeds bezitten, en meer dan dit: wij kunnen lezen en schrijven. In een overmoedige bui ben ik geneigd hieraan toe te voegen dat ik van u verwacht dat u behalve lezen en schrijven kunt luisteren. Daarom acht ik mij, zoals ik net al zei, geheel ontslagen van de taak, u te vertellen wat de andere sprekers vanmiddag hebben gezegd. Dit zou hoogstens zijn ten behoeve van die ene meneer van wie werd geconstateerd dat hij in slaap was gesukkeld. Dat hoef ik dus niet te doen.

Te zeggen dat ik mag verwachten dat u allemaal kunt spreken, daartoe ga ik niet voetstoots over. Ook op grond van de ervaringen die wij nu met het jeugdtoernooi hebben opgedaan meen ik dat ik als eerste wens voor ons genootschap in de komende jaren mag formuleren dat wij, misschien dank zij taaltoernooien in de komende jaren, erin mogen slagen de Nederlanders die menen dat zij om welke reden dan ook in klein of groter verband iets moeten zeggen tot Nederland, in welke vorm dan ook, verstaanbaar te laten spreken. Wij hebben de mond vol over duidelijke taal. Wij hebben zelfs een commissie gevormd. Het woord ‘duidelijk’ is echter ook zelf niet helemaal duidelijk. Zuiver technisch gezien betekent het verstaanbaar voor de anderen en pas in de tweede plaats verstandelijk begrijpelijk.

Het is te hopen dat wij - het gaat immers om taal en samenleving - erin slagen, met elkaar te spreken en te luisteren op zodanige manier dat hetgeen wij op de anderen willen overbrengen, de anderen bereikt. Van de vorige spreker hebben wij begrepen dat wij met zeer veel moeite van het stadium van ‘tatata’ tot taal zijn opgeklommen. Laten wij in 's hemelsnaam ervoor zorgen dat wij niet willoos worden gedrukt in de richting van taal tot ‘tatata’.

Ik heb een tweede wens. Laten wij hopen dat wij, leden van het genootschap van Onze Taal, met elkaar in staat zullen zijn onze taalrijkdom niet alleen te behouden, maar ook zoveel mogelijk uit te breiden. Mogen wij alsjeblieft bewaard worden voor de laksheid van taaldocenten, die in het voetspoor van dr. Ten Brinke lopen. Deze zei immers op ons vorige congres dat, wanneer met de leerlingen een tekst wordt behandeld, het niet wenselijk is te vragen wat dit of dat moeilijke woord betekent dat erin voorkomt. Hij noemde zelf als voorbeelden ‘eigengereid’ en ‘stug’. Wanneer de docenten hem op dit pad volgen, vraag ik mij af waar wij blijven met onze mooie Nederlandse taal.

Wanneer u uw krant kritisch leest, kunt u elke dag op elke pagina merken hoe slecht het staat met de kennis van enigszins bijzondere woorden in onze taal. Ik knipte uit kranten van de laatste weken in de eerste plaats het volgende verslag van een schaakwedstrijd: ‘Het was trouwens voor velen een verrassing dat de derde partij inderdaad plaatsvond. Menigeen had verwacht dat Kortsjnoi na zijn zeer zwakke start een time out zou aanvragen.’ Terzijde merk ik op dat een time out het Nederlandse woord voor een rustperiode is.

‘Zelf gaf de uitdager die geruchten het nodige voedsel door zondag na zijn tweede nederlaag kortstondig zijn biezen te pakken.’ Deze schrijver weet niet wat kortstondig betekent. Hij bedoelde kennelijk ‘overhaast’.

Een andere schaakmedewerker schrijft over een partij tussen Timman en Kasparov: ‘De Rus bracht al snel een verrassend kwaliteitsoffer, maar door Timmans subtiel en nauwkeurig tegenspel zette dit geen kwaad bloed.’ Ik behoef u niet uit te leggen wat hier verkeerd is gegaan.

[p. 30]

Het is erg jammer dat deze woorden verkeerd worden gebruikt, want juist die woorden en spreekwoorden kunnen hetgeen wij te zeggen hebben beeldend maken. Daarvoor moeten die woorden echter wel goed worden gebruikt. Ik zal nog een voorbeeld aanhalen dat ik misschien al eens heb gegeven toen ik nog voorzitter van dit genootschap mocht zijn. Een sportjournalist schreef in een artikeltje over de bouw van een kantine bij een voetbalveld: ‘... maar toen kwam het aardse slijk om de hoek kijken.’ Kennelijk had deze man nog de vage herinnering dat Vondel eens iets gezegd zou hebben over slijk dat ons aanziet met een modderoog!

Wie de laatste jaargangen van Onze Taal doorbladert, merkt dat wij ons nu niet meer zo druk maken over germanismen en anglicismen. Het gaat nu veel meer om de woorden die wij klakkeloos uit de Engelse taal overnemen, zonder dat wij zelfs de geringste moeite nemen om er een vaak heel bruikbaar Nederlands woord voor in de plaats te zetten. Wij geven het Engelse woord niet een Nederlands vernisje of wij vervormen het niet; neen, wij gebruiken direct het Engelse woord.

Dit najaar gingen mijn vrouw en ik voor een paar dagen vakantie naar Zuid-Limburg, naar Maastricht. Wij bespraken een kamer en prompt kregen wij het antwoord dat de reservering in orde was. Die brief was ondertekend door de ‘rooms division manager’. Mijn eerste reactie was: reikt de invloed van de bisschop van Roermond nu al zo ver dat zelfs een division manager moet zeggen dat hij ‘rooms’ is? Ik had echter moeten beseffen dat ik door het logeren in een Golden Tulip Hotel geheel in Engeland verzeild zou raken!

Wij hebben het Engelse woordenboek nodig. Wij kunnen het heel gemakkelijk tussen de twee delen van Van Dale zetten en wij behoeven dan slechts de hand uit te steken om onze Nederlandse kranten en tijdschriften te kunnen lezen. Toch hebben wij Van Dale heel vaak nodig, namelijk om te weten te komen of een woord er nòg in is opgenomen dan wel of een woord er àl in staat.

D'66 wil dat de ministers de leden van de fracties in een eerder stadium ‘inseinen’. Het woord ‘inseinen’ staat niet in Van Dale. Het kan iets te maken hebben met ‘seinen’, maar het kan ook een vernederlandsing zijn van het Franse ‘enseigner’. Ik hoop dat Marlies Philippa - wier artikelen ik hogelijk bewonder, omdat deze een prachtig stereoscopisch beeld geven van onze taal - aandacht wil besteden aan dit woord.

Ik wens ons genootschap toe dat vele leden geïnteresseerd en kritisch tijdschriften en kranten zullen lezen en dat zij bereid zijn, nieuwigheden en vermeende of onvermeende onnauwkeurigheden en fouten te melden bij de redactie van ons tijdschrift of bij het Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Dit Instituut wil graag weten waar en wanneer nieuwe woorden worden gelanceerd. Ik hoop dat u onze redactie veelvuldig op de hoogte zult brengen van hetgeen u hebt gevonden. Om de heer Renkema gerust te stellen voeg ik eraan toe dat u er niet op behoeft te rekenen dat op alle briefjes een antwoord wordt gegeven. Het moet voldoende zijn, te weten dat u er ons een grote dienst mee bewijst. Ik wens ons genootschap ook toe dat er in de komende jaren steeds Zaalbergen, Godschalken, Philippa's, Uit den Boogaarts en hun epigonen zullen zijn om met hun kennis en met hun humor, spot en zin voor ironie al deze gevallen uit te leggen en, zo nodig, aan de kaak te stellen. Het is namelijk wel degelijk nodig dat ons genootschap zich verzet tegen al deze vormen van taalonverschilligheid, stijlloosheid - die wij in alle sectoren van het leven ontmoeten - en taalvervuiling. Het moet toch niet zo worden dat over enkele jaren Turkse leraren-gastarbeiders de taak krijgen om ook dit vuil op te ruimen?!

Ik wens de leden van ons genootschap toe dat zij vooral in de huiselijke kring veel aandacht zullen besteden aan onze taal. Ik hoop dat ouders en kinderen op een geschikt moment van de dag met elkaar zullen praten over de bijzondere woorden en uitdrukkingen die zij hebben gehoord of gelezen. Uit zo'n gesprek kunnen allerlei nieuwe gedachten naar voren komen, want er zijn erg veel woorden in de Nederlandse taal waar wij zeer gemakkelijk overheen lezen. Zo horen en lezen wij al jarenlang over ‘hongerstakers’ en ‘hongerstaking’. Dat zijn echter krankzinnige woorden, want je staakt geen honger; de honger begint pas, als je staakt! Het zouden eigenlijk ‘voedingstakers’ moeten zijn. Zoals je werkstakers hebt die met het werk ophouden, zo heb je voedingstakers die zich niet meer voeden. Dan pas krijgen zij honger. Ook in dit geval zullen er echter ongetwijfeld spitsvondige leraren, hoogleraren of andere deskundigen zijn die over deze woorden iets kunnen zeggen of die ze in hun ‘vierkantjes’ zullen verwerken.

Ik heb mijn toespraak niet zo goed voorbereid dat ik kan zeggen wat het begin en wat het einde is. U voelt dat natuurlijk zelf wel aan, want bij een goed opgebouwde speech hoort het publiek vanzelf wanneer je met de hoofdschotel bezig bent en wanneer je het dessert opdient. U voelt allemaal wel aan dat wij aan het dessert bezig zijn. Het dessert wordt echter wellicht nog de hoofdmaaltijd. Is het namelijk niet merkwaardig dat op deze dag van de viering van het vijftigjarig bestaan van het genootschap nog niemand de voorzitter, het bestuur, de redacteur en de medewerkers van harte gelukgewenst heeft en heeft bedankt voor het vele werk dat is verricht door het bestuur en door degenen die in het blad schrijven? Dat vele werk ligt immers ten grondslag aan de groei en de bloei van ons genootschap. Het groeit niet vanzelf van 12.000 naar 14.000 leden. Wij hebben dat te danken aan onze nieuwe voorzitter en aan een bestuur dat tegenwoordig blijkbaar bijna dagelijks wordt verjongd en van waaruit allerlei frisse ideeën te voorschijn komen. Wij kunnen er dan ook zeker van zijn dat over vijftig jaar - er moet helaas continu aan onze taal worden gewerkt - Van Nispen tot Sevenaer en de zijnen opnieuw aanwezig zijn om te zeggen: ‘Vijftig jaar geleden zei u dat ook al!’ Ik hoop van harte dat ons blad veelbesproken en toch onbesproken mag blijven, tot ons aller lering en vermaak.

Het is vandaag een hoogtijdag in Amsterdam. Laten wij aanstonds ook naar buiten gaan en de spandoeken ontrollen: Wij willen hoeders, geen verloeders van onze taal!

J. Klaasesz oud-voorzitter