Onze Taal. Jaargang 44

[p. 61]

[Nummer 12]

Buitenlandse klachtenboeken

Als in een gezin een kind slecht oppast, is het een troost, te weten dat in een ander gezin, even verderop in de straat, nog meer kinderen slecht oppassen en zelfs slechter. Zo ook met talen. Wie denkt dat het met het Nederlands slecht gaat, kan zich warmen aan de slechtheid van de andere talen; wie denkt dat het met die slechtheid van zichzelf eigenlijk onder bepaalde opzichten gezien nog wel meevalt, mag dat ook van de slechtheid der buren veronderstellen.

Het behoort tot de populaire vormen van bijgeloof, ervan overtuigd te zijn dat het taalgebruik in Frankrijk, Engeland en Duitsland, zoveel beter is dan in ons land. Zij die, op grond van hun ervaring, menen dat het taalgebruik in ons land over het algemeen slechter is dan in genoemde landen, zouden het volgende kunnen overwegen.

Men geeft snel aan de verleiding toe, het taalgebruik in een andere taalgemeenschap beter te vinden, daar men zelf nooit de vaardigheid in de vreemde taal zal verwerven die een wat afkomst, beroep, ontwikkeling e.d. betreft op een zelfde peil staand lid van de betrokken vreemde taalgemeenschap bezit.

Vergelijkingen tussen de voortreffelijkheid van taalgebruik in eigen taalgebied en dat van anderen ontkomen niet aan een zekere subjectiviteit en willekeur: er bestaan immers geen objectieve metingen, die algemeen geldende resultaten geven waarmee vergelijkingen kunnen worden opgesteld.

Het genetische toeval zou voor de leden van de Nederlandse taalgemeenschap wel bijzonder ongunstig geweest zijn, als deze gemeenschap ook relatief aanzienlijk minder goede taalgebruikers telde dan andere taalgemeenschappen.

Hieronder een mooi afgerond tiental items betreffende taal in andere landen. Ze sluiten aan bij het artikel in Onze Taal 36 (1967) blz. 49-51: Amerikaans Klachtenboek en het artikel in Onze Taal 37 (1968) blz. 53-55: Het Franse Klachtenboek.

1. Een minnaar van de Engelse taal mag een bewonderenswaardig boek als dat van Ian Robinson, The Survival of English (Cambridge 1973) niet ongelezen laten. Het zijn, zoals deze lector in het Engels aan de Universiteit van Swansea ze noemt, essays in criticism of language. Een genre dat, op dit boeiende en tot weerwoord uitdagende niveau althans, maar weinig beoefend wordt. Het resultaat van zijn bespiegelingen is bitter. De Nieuwe Engelse Bijbel is, wat taal betreft ‘a dismaying document’, het gaat om de redding van het Engels ‘at least as a language in which it is possible to speak of God’; de taal van de Engelse politiek is platvloers geworden, een stijl voor zeepadvertenties; het Engels van de kranten wordt gekarakteriseerd door The Vulgarization of ‘The Times’; d.w.z. de zege van de domheid en van de zucht naar sensatie, de verruwing van het proza, de onzorgvuldige woordkeuze, de alledaagse taal, de clichés; zijn ‘notes’ over de taal van de liefde zijn verdeeld in sarcastische beschouwingen over pornografie en over het demonische. Taal is voor Robinson het ding zelf: ‘we cannot have the thing without the way of seeing it.’ En die taal gaat te gronde. Met een voor 1973 eigenlijk onvoorstelbaar on-Britse retoriek

[p. 62]

eindigt hij zijn veldtocht van 247 bladzijden: ‘De pers, de radio, het parlement, de universiteiten (......), al de plaatsen die de rotsen van verdediging zouden moeten zijn voor de menselijke natuur, zijn het niemandsland aan het worden dat achtergelaten is door het verval van de taal.’

2. Van eenvoudiger allure dan het vorige is het werk van de Amerikaanse journalist Edward Newman: Strictly Speaking. Will America be the Death of English? (New York 1974). De grondtoon is ‘Language is in decline’ (blz. 4) en daaruit is alle ellende af te leiden. De verschuiving van het woord naar het ding en andersom is gauw gemaakt. De rij is in grote lijnen weer dezelfde: pers, politiek, sport, sex. Voor kenners en liefhebbers van Amerika een machtig verhaal. Wat in het vorige item The Times was, is hier The New York Times met zijn fiere devies All the News that's fit to print. Newman zegt ervan: ‘The English is not always fit to print. Far from it.’ Een kalme en aanvaardbare conclusie uit zijn inleiding (blz. 18): ‘De taalregels kunnen niet bevroren worden en onveranderlijk zijn; zij zullen weerspiegelen wat in de maatschappij gebeurt of we dat nu willen of niet. Bovendien, precies zoals bibliotheken die pakhuizen vol wijsheid zijn, ook pakhuizen vol onwijsheid zijn, zo zal goed Engels, daar het iedereen ter beschikking staat, ook gebruikt worden in kwalijke zaken.’

3. Engelsen kunnen meesters zijn in de uiterst moeilijke kunst van het ingezonden-stukken schrijven¹⁾; Kibbelen over woorden kan voor hen een nationale hartstocht zijn. Wie weet maakt nog eens een rijke veel tijd hebbende excentriekeling een handzame bloemlezing uit de ingezonden stukken over taaldingen.

Bijvoorbeeld deze:

‘I am irritated by the proliferation of this. “We were driving along this lane and we found this super cottage.” I take this fault to be engendered by a wish to emphasize exclusiveness, a wish strong enough to make the normal article sound totally inadequate.’ (The Listener 8-2-1973)
‘Sir, Unarguably, the most over used words in the paper are: grassroots, the media and pragmatic. Yours.’ (Guardian 9-8-1973).
‘One does not have to watch television for very long to become aware of the catch phrases, the clichés and the sheer inarticulateness surrounding every contentions issue with which it deals’ (The Times, 18-8-1973).

4. Voor hen die menen dat anderen niet in de barbarij leven waarin wijzelf leven, althans volgens de somberen die niet aan redding uit het verderf geloven, de volgende citaten uit een artikel van een Engelse lerares, Times Educational Supplement, 7 september 1973:

‘Dikwijls verbaas ik me over de verarming van de taalmiddelen van de kinderen. Buiten de school lezen ze niets (...); hun conversatie is ontmoedigend prozaisch, onbeduidend en voor een groot deel monosyllabisch. Wat bij hen doorgaat voor een fijn gevat antwoord, is niets anders dan een uitbraaksel van slecht begrepen stopwoorden, geplukt van de televisie, de films en het gladde staccato bargoens van de disc-jockey.’
‘Werkelijke cultuur wordt aan deze kinderen onthouden; hun ouders hebben zich overgeleverd aan de televisie. Twintig jaar geleden zou een kind naar bed gebracht zijn met een verhaal; nu mag het in slaap vallen bij een onbetekenend programma. Conversatie wordt tot zwijgen gebracht: die is immers lastig voor het televisiekijken. Lezen is overbodig, 't Is zoveel makkelijker te kijken en te luisteren dan te lezen.’

5. Op 10 juni 1972 bracht Elseviers Magazine een omslag-verhaal over het Nederlands. Titel in grote letters: onze taal verloedert. Nauwelijks een maand later, 18 juli 1972, een omkaderd artikel, Verloedering van taal, waarin de uitspraak: ‘... geloof ik dat misschien geen volk zo'n knoeiboel van zijn taal heeft gemaakt als het Nederlandse’, en besloten met de zin ‘Er wordt nauwelijks beseft dat heel Nederland bezig is een gebied te worden waar de taalarmoede lijkt toe te nemen met ieder nieuw doelpunt van Ajax’ (NRC).

Verloedering, in het Duits Verlotterung is een van de kernbegrippen van het boek van Richard W. Eichler, Verhexte Muttersprache, das Deutsch von heute als Spiegel der Torheiten (München, 1974). Het is een dooren-door pessimistisch, maar daarom nog niet ongeestig geschreven beeld van het moderne Duits. Spiegel van de dwaasheden. Maar was de taal van 1900, van 1750, van 1600 dan niet evenzeer een spiegel van de dwaasheden? Het volk van de Dichter und Denker kijkt naar zijn eigen taal: geestelijke armoede, buitenlands slang, onnozele modewoorden, opgeblazen zinnen, ijdel gezwets. Is dit allemaal waar? Ons past als buren slechts een bescheiden zwijgen. De taalvakman moet helaas hier en daar vraagtekens zetten. Het betoog is wat duister, wat mystiek, wat te veel Untergang van het avondland, wat te veel onverteerde brokken van een nu toch wel achterhaalde visie op de taal, als ‘Whorf, de man van onze tijd, ziet als kenmerk van de europese taalfamilie dat zij de kosmos als een ding-wereld begrijpt, uit het vormloze door wettigheden vorm geeft.’ (blz. 103). Over Whorf (zie ook O.T. 34, 1967, blz. 63-67) zijn vele planken met boeken vol geschreven: ik geloof niet dat er nog een serieuze linguïst bestaat die een zin, als hierboven vertaald, voor zijn rekening zou durven nemen.

6. Van de Oostenrijker Hans Weigel is het in 1974 uitgegeven boek Die Leiden der jungen Wörter (Zürich, Artemis Verlag), in het Krausjaar natuurlijk aan de grote Oostenrijkse essayist en cultuurcriticus opgedragen.²⁾ Het is ook voor Nederlanders een soms wel amusant woordenboekje, hoewel humor in een vreemde taal, grappigheid van een ander volk niet altijd even makkelijk mee te proeven is. Weigel gaat tekeer tegen modewoorden, neologismen, vreemde woorden: speels en vernuftig voor degenen die meevoelen, maar waarschijnlijk maf voor hen die er anders over denken. In ieder geval onwetenschappelijk en anachronistisch voor wie de taalwetenschap beoefent. Het is namelijk in de taalkundige vakpers slecht ontvangen. J. Stave meende in de Sprachdienst³⁾ dat de uitgever wel met een geweldige onverkoopbare voorraad zou blijven zitten, maar dat vermoeden bleek onjuist: er waren midden 1974 al 25000 exemplaren de deur uit. Stave zoekt de verklaring van die onverwachte hoge cijfers in de emotie die zo vaak in taalkwesties onder de oppervlakte verborgen is. Zij die hun zekerheden kwijt zijn, angst hebben voor de toe-

1) Met onze verontschuldiging voor het vele onvertaalde in dit artikel.
Wat this betreft, ik geloof dat Blokker in een Volkskrantcolumn (wanneer?) zoiets ook heeft opgemerkt voor het Nederlands, bijv. dit land i.p.v. ons land. Voorzover ik weet, is ‘in this country’ i.p.v. ‘in our country’ in de engelstalige landen schering en inslag. Soms blijkt achteraf dat een wending als deze niet alleen Standaard Gemiddeld Europees is maar zelfs oeroud. Voor de lezers van de Latijnse literatuur: in het begin van de eerste rede tegen Catilina: ‘Fuit, fuit ista in hac re publica virtus ...’ In deze staat en niet in onze staat.
Het Amerikaanse boek van G. Nierenberg en H. Calero, Meta Talk, the Guide to Hidden Conversation, dat ik alleen in de Nederlandse vertaling ken (Je zegt niet wat je zegt. Metaspraak of De boodschap achter de taal, Amsterdam, 1973, blz. 60) legt dit gebruik van dit (this) e.d. in plaats van mijn (my) e.d. uit als vorm van kritiek op mensen of instellingen, bijvoorbeeld: ‘De jeugd in dit land, meneer de voorzitter ...’ Mijn e.d. wijst ‘op een onbewuste hechte verbondenheid’.
Robinson heeft dit jaar een nieuw boek over taalproblemen gepubliceerd. Het is een aanval op de bekende revolutionaire taalkunde van de Amerikaan Chomsky: De titel tekent het boek: The New Grammarians' Funeral (Cambridge 1975). Hij bestrijdt de idee dat taalkunde een science, een exacte wetenschap kan zijn. Ook tegenover sociolinguïstiek en psycholinguïstiek staat hij skeptisch. Taal is ‘inherently’ metafysisch (blz. 170):
‘Though the biologist must not be a frog, the linguist must be a speaker before he becomes a linguist. Only physicists can discover atoms; there is no analogous way in which one needs to be a linguist in order to discover language. Linguistics might, let us hope, refine our sense of language and show us some of its ways we did not know - but only by staying within language and refraining from scientific efforts at external explanation.’

2) Zie over verval en bloei van een taal ook O.T. 41 (1972), blz. 1-5. Een goede bloemlezing is Karl Kraus, Die Sprache, DTV München 1969, evenals de keuze die H. Fischer gedaan heeft in Magie der Sprache, Suhrkamp Frankfurt 1974. Weigel kan in de verste verte niet tegen de poëtische en satirische kracht van Kraus op. Vóór iemand aan purisme gaat doen, behoort hij Kraus z'n klassieke opstellen te kennen: Hier wird deutsch gespuckt en An die Anschrift der Sprachreiniger. Uit het eerste: ‘Wenn die Herren die grosze Zeit, anstatt sie mit Sprachreinigung zu vertun, lieber darauf verwenden wollten, ihren Mund zu reinigen, so wären die Voraussetzungen für eine spätere internationale Verständigung vielleicht gegeben. (...) Sie verstehen ihre eigene Sprache nicht, und so würden sie es auch nicht verstehen, wenn man ihnen verriete, dasz das beste Deutsch aus lauter Fremdwörtern zusammen gesetzt sein könnte, weil nämlich der Sprache nichts gleichgültiger sein kann als das Material, aus dem sie schafft.’

3) J. Stave in Der Sprachdienst 18 (1974) 181-182, 204.

[p. 63]

komst, vinden hun zelfbevestiging in de taalonheilsprofetieën: ‘Blijkbaar zijn er meer mensen dan men denkt, die in de ontwikkeling van de Duitse taal en vooral in de ontwikkeling van de Duitse taalkunde een symptoom menen te zien van de verbreiding van socialistische maatschappijtheorieën en daarmee van het verdwijnen van traditionele waarden en van ontbinding, verval en tenslotte chaos."³⁾

7. In de Nederlandse spellingstrijd schijnt voorlopig een langdurige, alle wonden genezende pauze te zijn ingetreden.⁴⁾ In werkelijkheid woedt ondergronds het gekrakeel verder. Of geklets als u wilt; immers de ervaring heeft geleerd dat op elk argument contra een slimmerik een argument pro kan vinden en andersom. In het Duitse taalgebied (Bundesrepubliek, DDR, Oostenrijk, de duitstalige kantons van Zwitserland, de oostkantons van België) staat het geschut in stelling en de geweren op scherp om elkaar te bevechten wegens de vraag: zelfstandige naamwoorden (‘Hauptwörter’) met een hoofdletter of niet? Grosz- oder Kleinschreibung? Op buitenstaanders die niet bijzonder thuis zijn in de ins en outs van de Duitse taal, maakt de kwestie een wat groteske indruk, te meer omdat de rest van Europa blijkbaar met vreugde het al jarenlang zónder die hoofdletters afkan. Zoals zo vaak in spellingsvraagstukken, ook hier verwijten heen-en-weer van doordrammen, politieke macht, elite-terreur tegenover de zwijgende meerderheid.

8. Over het Duitse schrift, ook wel het gotische schrift of fraktuurschrift het volgende. In ons land wordt dit nu slechts in plechtige dan wel kwasi-plechtige oorkonden gebruikt of op winkelruiten van antiekwinkels. Het wordt, tegenwoordig op de school, voorzover ik weet, nog maar heel zelden in de Duitse les bijgebracht. In Duitsland en in Oostenrijk zijn er verenigingen die ijveren voor het behoud van dit schrift, met - wederom voorzover ik dat kan beoordelen - weinig of geen succes. Voor het overige, Hitler heeft op 3 januari 1941 het Duitse schrift verboden; de in slavernij gebrachte volken, konden namelijk niet lezen wat de nieuwe heersers geboden.

9. Parallellen van ‘ras’ en ‘taal’ zijn onvoorspelbaarder dan je denkt. In de NRC 3 okt. 1975 (vrijdagbijvoegsel) wordt gesproken over het ‘fervente zuiveren van de Duitse taal in de Hitlerperiode. Das Automobil was toen voor wie zich niet verdacht wilde maken der Kraftwagen, en daarmee uit. Taalzuiverheid ging samen met rassenzuiverheid’. Het voorbeeld Automobil kan juist zijn, dat weet ik niet. Zeker is dat de taalregeling en taalmanipulatie van de nazi's veel venijniger, duivelser en meer methodisch doordacht was dan het betrekkelijk eenvoudige purisme. Ook hier weer, voor het overige: op 19 november 1940 kwam een oekaze van de Reichsminister waarin de nazitop - waarschijnlijk tot innig verdriet van de deutschtümler - het purisme verbood. Het verhaal van het Duitse purisme sedert 1933 (inderdaad voor een aanzienlijk deel een heksenjacht op vreemde woorden!) vindt u in het belangrijke boek van Peter von Potenz: Sprachpurismus und Nationalsozialismus, Frankfurt 1967.⁵⁾

10. Over Frankrijk: evenmin alleen maar bewonderenswaardige taalzaken te melden. O.T. heeft in het verleden menigmaal verwezen naar het voortreffelijke tijdschrift van Larousse (opger. in 1952), Vie et Langage, een maandblad voor leken, dat wat meer gericht was op de schoonheid en geschiedenis van het Frans dan op adviezen voor de praktijk. Inderdaad, verleden tijd: was. Helemaal onderaan op de laatste bladzijde van het decembernummer 1974 van Vie et Langage stond in petieterige lettertjes: ‘La rédaction de Vie et Langage a le regret d'informer ses lecteurs que la publication de la revue cesse avec le présent numéro.’ (‘De redactie van Vie et Langage deelt tot haar spijt haar lezers mede dat de publikatie van het tijdschrift ophoudt met dit nummer.’) Uit. Tweeëntwintig jaargangen, vijftienduizend bladzijden. Nuchterder kon het niet; een verklaring was niet nodig. Het leek of op het allerlaatste ogenblik voordat het blad naar de abonnees gestuurd werd, het besluit genomen was. Op de omslag, van het decembernummer werd nog reclame voor het blad gemaakt.

In februari 1975, stuurde de uitgeverij toch nog een briefje naar de abonnees. Het bleek waar te zijn: bladzijde 720, nummer 273, jaartal 1974, was de laatste bladzijde. ‘Cette brusque décision prise par notre Direction est due à la conjoncture économique actuelle.’ (‘Deze plotselinge beslissing, genomen door onze directie, is te wijten aan de tegenwoordige economische conjunctuur.’) De bewering dat Frankrijk zijn allerlaatste cent zou uitgeven voor taalpropaganda (veel gehoord uit de mond van Vlamingen tegenover Hollanders) lijkt ontkracht. Ook voor nederlandstaligen belangrijk zijn de twee woordenboeken met nieuwe woorden van Larousse: Les mots dans le vent (Paris, 1971) en Les nouveaux mots dans le vent (Paris, 1974). Tezamen naar schatting een 1500 nieuwe woorden. Men vindt erin ‘het vernieuwingsmechanisme dat eigen is aan het Frans: weinig zuivere scheppingen; veel ontleningen aan vreemde talen; oude woorden die opnieuw in gebruik raken, voorzien van nieuwe betekenissen; overdrachtelijk gebruik van termen die voor een groot deel bezit waren van speciale terminologieën, zoals de wiskunde, natuurkunde, de geneeskunde, de zakenwereld, en vaker nog de filosofie; onverwacht spel met voorvoegsels; uitdrukkingen voortgekomen uit de actualiteit.’ Met de gegeven voorbeelden hierbij als (vernederlandst) aliënatie, rehabilitatie, allergie, bipolariteit, complex, charisma, katharsis, antitoneel, lange mars had de passage kunnen staan in het dit jaar bij Elsevier A'dam verschenen uitstekende Signalement van nieuwe woorden van dr. Riemer Reinsma. De woordenvoorraad verandert in het zg. Standaard Gemiddelde Europees blijkbaar grotendeels langs gelijke lijnen. Voor het Engels raadplege men A Dictionary of New English 1963-1972 (London 1973) waarin vijfduizend nieuwe woorden, uitvoerig toegelicht met citaten en vindplaatsen.

Conclusies na de tien items? Die moet ieder zelf maar trekken.⁶⁾ In ieder geval zou deze of gene voorzichtig kunnen gaan vermoeden dat - mocht het in ons taalgebied dan één en al ellende zijn - het bij een paar buren ook niet altijd even mooi is.

3) J. Stave in Der Sprachdienst 18 (1974) 181-182, 204.

4) Wat mij persoonlijk betreft, hoe eerder we van onze laatste(?) Duitse spellingrest -isch af zijn, des te beter. Natuurlijk, logies is niet hetzelfde als logies, maar mijn is ook niet hetzelfde als mijn.

5) Von Polenz, blz. 138:
‘Nach einem Rundschreiben des Reichsministers und Chefs der Reichskanzlei ist dem Führer in letzter Zeit mehrfach aufgefallen, dasz - auch von amtlichen Stellen - seit langem in die deutsche Sprache übernommene Fremdwörter durch Ausdrücke ersetzt werden, die meist im Wege der Ubersetzung des Ursprungswortes gefunden und daher in der Regel unschön sind. Der Führer wünscht nicht derartige gewaltsame Eindeutschungen und billigt nicht die künstliche Ersetzung längst ins Deutsche eingebürgerter Fremdworte durch nicht aus dem Geist der deutschen Sprache geborene und den Sinn der Fremdworte meist nur unvollkommen wiedergebende Wörter. Ich ersuche um entsprechende Beachtung. Dieser Erlasz wird nur in Deutsche Wissenschaft, Erziehung und Volksbildung veröffentlicht. Berlin, den 19. November 1940.

Der Reichsminister für Wissenschaft, Erziehung und Volksbildung i.V. Zschintzsch.’

6) Het woord item rijmt niet op maait 'm, maar op schiet 'm! Het is een woord dat al in het middeleeuwse Nederlands voorkomt. Wie het niet gelooft, sla op het Woordenboek der Ned. Taal, deel VI, kolom 2257-2259. Verkleinwoord itempje.

[p. 64]

Sommigen zien in bepaalde taalverschijnselen een achteruitgang in de beschaving. Het normale onbehagen bij de generatiewisseling zal daaraan niet vreemd zijn. Onrust, misleiding, hebzucht zijn echter in alle tijden aanwezig geweest; door de zich steeds meer verfijnende technieken van massacommunicatie manifesteren zij zich om in verhevigde mate in het openbare taalgebruik. De verandering in het taalgebruik zelf wordt het doelwit van hen die - terecht of ten onrechte, dat is ons onderwerp niet - met zorg de wijzigingen aanzien die zich in de samenleving voltrekken. Maar men moet ervoor oppassen de taal te verwarren met de mens die haar gebruikt: ieder kan zich van de taal bedienen, zowel voor de uiting van verheven als voor die van weerzinwekkende ideeën.⁷⁾

J. Veering

7) Augustinus (354-430) vertelt in het eerste boek, hoofdstuk 18, van zijn Belijdenissen dat hij zich schaamt om eigen taalpraktijken in zijn jeugd. Hij deed toen zijn best de taal van die mensen na te volgen die haar zonder barbarisme, zonder fouten gebruiken. Wie over het goede sprak in verkeerde taal, werd weggehoond; wie over zijn kwade begeerten sprak in prachtige, welgekozen bewoordingen geheel volgens de regels (‘integris et rite consequentibus verbis copiose ordinateque’), werd luidruchtig toegejuicht.