Onze Taal. Jaargang 21

[p. 29]

[Nummer 8]

Aanhalingstekens (II)

In het nummer van Juni 1952 besloten wij het eerste artikel met de mededeling, dat een tuin binnen korte tijd vol onkruid zou staan, als de tuinman niet elk pietluttig sprietje uittrok. Aan de orde was de vraag: waar moeten de aanhalingstekens aan het einde van een zin staan, vóór of achter de punt? Men kan antwoorden, dat dit onbelangrijk is, als we maar naar het redelijkste stelsel zoeken, voor zover dit redelijke bij deze zaken mogelijk is. Een andere weerklank is, dat dit er in het geheel niet op aankomt: aanhalingstekens - punt of andersom, naar gelang dat het zo uitkomt. Daar enige leden wilden weten, hoe het nu ‘moest’, hebben wij in Juni een brief van een corrector opgenomen, die naar onze mening de kwestie het beste verklaarde. Reacties zijn niet uitgebleven. Uit Zuid-Afrika schrijft het Woordeboekkantoor van de Universiteit in Stellenbosch, dat het grote Woordeboek van die Afrikaanse Taal ook een verklaring geeft. Deze verklaring (genoemd werk blz. 16 en blz. 639) kunnen wij geheel onderschrijven. De inleiding van dit boek vertoont, wanneer woorden worden aangehaald, het beeld: punt - aanhalingstekens. Ons interesseerde natuurlijk vooral de meningen van de leden, die zelf een werkkring hebben in het drukkersbedrijf. Hier volgt de eerste (W.O.):

In het artikel wordt verwezen naar ‘regels’ voor het plaatsen van deze tekens, in het boek ‘Onze Eigen Taal’ van Herman Schrijver. Nu heb ik tegen het vaststellen van regels geen enkel bezwaar; ook ik ben corrector en ik weet, dat het noodzakelijk is, bepaalde voorschriften te geven. Dit voorkomt veel correctiewerk. Waar ik echter wel bezwaar tegen heb, is, dat hij zweert bij die ‘regels’, en alles wat daarvan afwijkt, als onjuist betitelt. Er is immers voor een andere opvatting evenveel te zeggen. In een van de voorbeelden, die de inzender geeft: (‘Ik was zoo nat, dat ik mij moest verkleeden,’ zei Piet.) wordt de punt van de oorspronkelijke zin tot komma gebombardeerd, en de gehele zin, met komma, tussen aanhalingstekens gezet. Maar vele schrijvers van ‘Spraakkunsten’ doen dit niet zo. Zij plaatsen in zo'n geval de komma achter de aanhalingstekens, en m.i. terecht. Die komma immers scheidt de voorwerpszin van de hoofdzin, en daar de aanhalingstekens bij de voorwerpszin behoren, moet de komma er dus achter geplaatst worden. (‘Ik was zoo nat, dat ik mij moest verkleeden’, zei Piet.) Zou men de hoofdzin vooraan plaatsen, dan zou de punt aan het eind van de samengestelde zin moeten staan. (Piet zei: ‘Ik was zoo nat, dat ik mij moest verkleeden’.) Een nieuwigheid is dit niet, want schrijvers als Terwey, Acket, Rijpma en Schuringa, Overdiep, enz. doen dit ook.
Terwey: ‘Geene bedreigingen’, zei Hildebrand. Acket: Men zegt wel: ‘Stijl, die heb je of die heb je niet; goed schrijven dat kun je of dat kun je niet’. Rijpma en Schuringa: Hij seinde: ‘Kom morgen’.

Natuurlijk moet men niet bij regels zweren. De moeilijkheid is echter, dat we onwillekeurig zelf bij regels gaan zweren, die we beter vinden dan die, waarbij anderen zweren. Op verantwoorde wijze verdedigt deze inzender de regel: aanhalingstekens - punt (c.q. komma). Nu een andere stem (v.d. T.):

Wanneer een gehele zin wordt aangehaald, plaatsen wij de aanhalingstekens achter de punt, doch wanneer in een zin een paar woorden worden aangehaald, andersom. Bijv. ‘Ik zou het op prijs stellen,... mededeelde.’ Wordt een vraag tussen aanhalingstekens geplaatst, dan volgt altijd eerst het vraagteken en dan de aanhalingstekens, bijv. ‘Wie doet mee?’ Dit geldt ook bij een uitroepteken. Ook voor woorden tussen haakjes geldt de zelfde regel. Dit hebben wij in de praktijk altijd toegepast, tenzij onze opdrachtgever het anders wenst, dan leggen wij deemoedig het hoofd in de schoot, want de klant is koning! Overigens hebben wij de indruk, dat de door ons gevolgde regel niet afwijkt van wat in O.T. daarover geschreven is.

Dan is er een corrector (The.), die zich het liefst

[p. 30]

afzijdig had gehouden van het debat, maar die gedurende zijn loopbaan de ervaring heeft opgedaan, dat de meeste schrijvers zich er totaal niet om bekommeren, waar de tekens staan. De zetter zit dan met de last:

Natuurlijk is er langzamerhand in elke drukkerij een bepaalde traditie ontstaan, ook met betrekking tot deze tekens. Evenwel zoekt men als niet-taalkundige zijn toevlucht tot de handboeken om er een ‘regel’ te vinden. Lang niet alle boeken geven die en de mening van de schrijvers is ook niet gelijk. Weliswaar is de kwestie niet zo belangrijk, maar men kan toch niet zo maar doen, waar men zin in heeft. De mening van de corrector in O.T. Juni dunkte mij wel juist. Al zal dit stelsel (zoals elk overigens!) in de toepassing ook wel eens rammelen, er moet toch wel een eenheid bestaan. Het lijkt mij evenwel net zo goed mogelijk het stelsel van de ‘nieuwlichters’ over te nemen.

Nu had de corrector van Juni het over een ‘historische, logische methode’. Wie wel eens iets aan taalkunde gedaan heeft, weet dat men met een begrip als ‘logisch’ voorzichtig moet zijn. Leestekens hebben wel weinig met de taal te maken, maar het is toch ook niet gemakkelijk een logisch stelsel van leestekens te vinden of te maken voor een zo ingewikkeld gegeven als een taal. Hij schijnt dan ook meer voor het historische van het stelsel te voelen. Nu heeft men in de taal met dit begrip eveneens moeilijkheden. In ieder geval schrijft hij nog:

Ter toetsing van den ‘historischen’ regel kies ik een willekeurig fragment uit een ‘bejaard’ boek, de Camera Obscura; mijn exemplaar is ongeveer een halve eeuw oud.
‘Morgen komt onze candidaat thuis,’ zei de heer Witse.
‘Onze wie?’ vroeg mevrouw zijne echtgenoote.
‘Onze student,’ antwoordde de heer Witse, ‘maar hij is nu candidaat. Hij schrijft mij dat hij zijn examen gisteren gedaan heeft. Het zal wel goed geweest zijn; daar ben ik niet bang voor.’
‘Wij beleven genoegen aan dat kind,’ zei mevrouw Witse, water op de thee schenkende. ‘Is het niet buitengewoon gauw, dat hij dat examen gedaan heeft?’
Men ziet, dat het klopt: de teekens, die bij den aangehaalden zin behooren, staan binnen de aanhalingsteekens.

Wij hebben dit nog eens in enige werken, die in de negentiende eeuw gedrukt zijn, nagezien. Inderdaad vindt men in die tijd in grote trekken het stelsel, zoals het in het artikel van Juni stond. Zo bij Busken Huet (Litt. Fant. en Krit. XII, 105): ‘Haar lach,’ zegt Dante, ‘was..... houden.’ Overigens zou in dit voorbeeld de komma achter ‘lach’ toch niet juist zijn. In de laatste tientallen jaren kan men geen vaste gewoonte meer vinden. Een willekeurige greep in de boekenkast geeft ons:

Overdiep: Stijl en Litteratuurgeschiedenis (1948), pag. 12: ‘Hij, die.... in beweging brengen.’ Zelfde werk, pag. 13: ‘Doch die.... schiften’. Gerlach Royen: Taalpanoptikum (1948), pag. 250: ‘Vooral sedert de oorlog.... voegen zijn’. Huizinga: Herfsttij der Middeleeuwen (1921), pag. 397: ‘De eenigende wijsheid.... dwaas.’ De Vooys: Geschiedenis van de Nederlandse Taal (1931), pag. 133: ‘De regel.... te nemen’. Herman de Man: Het wassende water (1938), pag. 61: ‘'k Most ook naar Oûwater,’ begon hij. Onze Taal, jrg. 1951, pag. 8: ‘Eerst in 1650.... de Palmgracht gegraven.’ Pag. 9: ‘alle vaders.... naar Holland’.

Wij denken nog wel eens - soms schamen wij ons dan! - aan het artikel van Prof. G.S. Overdiep, die in O.T. Jan. 1938 schreef over taalpolitie. Hij behandelt daar de vraag aangaande grenzen van het gebied, waarop de ‘leek’-in-taalkunde het recht van ‘taalpolitie’ bezit. Hij heeft niet veel op met ironische en venijnige vitterij, waarvoor het woord ‘politie’ nog veel te mooi is en hij schrijft: ‘De niet-taalkundige is alleen deskundige, en dus tot kritiek bevoegd en gerechtigd, wanneer het woordgebruik in zijn bijzondere vaktaal aan de orde is.’ Zou nu het plaatsen van aanhalingstekens niet een onderdeel zijn van het vak van de corrector en de zetter? Zij zullen dus de bestaande toestand moeten handhaven of tot een afspraak moeten komen. De taalkundige voelt ook keer op keer, dat hij niet in staat is bepaalde moeilijkheden voor het practische taalgebruik bevredigend op te lossen.

Dit artikel is wel een lappendeken geworden van aanhalingen, maar zo blijven we tenminste in de geest van het opschrift. Tenslotte kunnen we niet nalaten... iets aan te halen. Het is een wijs woord van onze eerste voorzitter, de heer Elout. In het nummer van O.T. Dec. 1936 schrijft hij, dat ons blad is opgericht, opdat de leden een kring van onderlinge taalbeoefening zouden scheppen, ‘daarbij pietluttigheden vermijdend.’ Nu wij dit weer eens lezen, moeten wij blozen, dat wij ons in Juni zo opgewonden hebben over die pietluttige sprietjes. De stem van onze dicterende schoolmeester klinkt ons nog in de oren: punt - aanhalingstekens-sluiten! Had deze brave man dan toch ongelijk?