De Nieuwe Taalgids. Jaargang 86

[p. 127]

De uitzonderlijkheid van uitgezonderd^*

J.A.M. Komen

1 Inleiding

Het voltooid deelwoord uitgezonderd vormt in combinatie met een naamwoordgroep een constructie die min of meer op zichzelf lijkt te staan. De betrekkelijke zelfstandigheid van de verbinding [uitgezonderd NC] blijkt uit de grote plaatsingsvrijheid; vergelijk:

(1a)	Iedereen vertrok, uitgezonderd Jan
(1b)	Iedereen, uitgezonderd Jan, vertrok
(1c)	Uitgezonderd Jan vertrok iedereen

Zeker in (1c) lijkt de combinatie de status van zinsdeel te hebben (vgl. ANS 1984, p. 779). Redekundig zou dit zinsdeel als bijwoordelijke bepaling kunnen worden ontleed. Het naamwoord (NC₁; hier Jan) waarmee uitgezonderd wordt gecombineerd, is echter nauw betrokken op een ander naamwoord (NC₂; hier iedereen) in de zin. Deze betrekking kan worden omschreven als een partitieve, ‘appositionele’ verhouding. NC₁ noemt immers een deel van een groter geheel dat door NC₂ wordt uitgedrukt. Op grond hiervan zou van een adnominale bepaling kunnen worden gesproken.

Ook de taalkundige ontleding van deze adverbiale dan wel adnominale bepaling is problematisch. In de spraakkunsten en woordenboeken wordt uitgezonderd zowel voegwoord als voorzetsel, alsook achterzetsel genoemd (vgl. Van Dale 1984, p. 3022). De combinatie [uitgezonderd NC] vertoont grote gelijkenis met een voorzetselconstituent, waarin de NC de kern vormt en uitgezonderd de verhouding van het nomen aanduidt ten opzichte van de rest van de zin.¹ Het is echter niet slechts de constructie in haar geheel die wordt gekenmerkt door een grote vrijheid

* Met dank aan dr. A.M. Duinhoven voor zijn kritische commentaar op eerdere versies van dit artikel, dat op ‘eigen wijze’ is verwerkt.

1 Wanneer uitgezonderd en ook uitgenomen in de literatuur tot de voorzetsels worden gerekend, wordt er in de meeste gevallen wel een of ander voorbehoud gemaakt. Zo worden ze ‘oneigentlyke voorzetsels’ genoemd (Van Beers 1856, p. 169), bijwoorden die ook als voorzetsels worden gebruikt (Van Dale 1868, p. 128), woorden die ‘reeds buiten de grenzen van het eigenlijk gezegde voorzetsel’ gaan (Brill 1846, p. 714-715), ‘exceptieve partikels’ die ‘tusschen het gebied der voorzetsels en dat der voegwoorden weifelen’ (Beckering Vinckers 1881, p. 3), op de grens tussen voegwoord en voorzetsel staan (Van Wijk 1919, p. 132), of deelwoorden die ‘op weg [zijn], voorzetsel te worden’ (Overdiep 1949, p. 576; vgl. Overdiep 1928, p. 230). Slechts een enkele maal worden ze zonder bedenking ingedeeld bij de deelwoorden die als voorzetsels worden gebruikt (De Groot 1868, p. 304; Van Wijnen 1909, dl. 1, p. 187-188; Terwey 1925, p. 100). De lexicografische traditie volgens welke uitgenomen een voorzetsel is of wordt gelijkgesteld met een voorzetsel is ruim een half millennium oud (zie Van der Schueren 1896, p. 19, 414; Thesaurus Yy2r; Kiliaan 684; Weiland 1799-1811, dl. 9, p. 264-265).

[p. 128]

in woordvolgorde. Ook binnen de constructie bestaan verschillende plaatsingsmogelijkheden. Naast de voorbeelden (1a) - (1c) kunnen de volgende worden geplaatst:

(2a)	Iedereen vertrok, Jan uitgezonderd
(2b)	Iedereen, Jan uitgezonderd, vertrok
(2c)	Jan uitgezonderd vertrok iedereen

In deze zinnen staat uitgezonderd niet in prepositie (als voorzetsel), maar in postpositie (als ‘achterzetsel’).² Er is evenwel geen duidelijk verschil in betekenis zoals tussen voorzetsels in plaatsbepalingen en achterzetsels in richtingsbepalingen (op de berg / de berg op; in de tuin / de tuin in).

Wanneer het naamwoordelijke deel van de combinatie bestaat uit een voornaamwoord, blijkt bovendien dat uitgezonderd kan worden gevolgd of voorafgegaan door een subjectsvorm.³ Dit is in strijd met de algemene regel dat voorzetsels in het Nederlands een accusatief, of althans een verbogen naamval ‘regeren’. Vergelijk:

(3a)	Iedereen vertrok, uitgezonderd hij
(3b)	Iedereen vertrok, hij uitgezonderd

De naamval van het naamwoordelijke deel van de combinatie blijkt afhankelijk van de functie van het naamwoord waarop het is betrokken. Dit kan worden gedemonstreerd aan het volgende ‘minimale paar’:

(4a)	Wij zagen iedereen, uitgezonderd hij
(4b)	Wij zagen iedereen, uitgezonderd hem

In (4a) is hij de enige van wij die niet iedereen heeft gezien; in (4b) is hem de enige van iedereen die niet door wij wordt gezien. Dat wil zeggen dat hij in (4a) verbonden is met wij en hem in (4b) met iedereen. Hij heeft dezelfde naamval (nominatief) als wij; hem heeft dezelfde naamval (accusatief) als iedereen. Uiteraard kan deze congruentie slechts bij pronomina worden waargenomen. Afgezien van enige ‘versteende’, gelexicaliseerde vormen, worden naamvallen in het hedendaags Nederlands immers slechts bij de persoonlijke voornaamwoorden morfologisch uitgedrukt.

Er is in deze gevallen dus geen sprake van ‘rectie’ door het voorzetsel uitgezonderd, maar van ‘congruentie’ tussen verschillende nominale constituenten. Er is

2 J. van Beers wijst op het feit dat deze ‘oneigentlyke voorzetsels’ zowel vóór als achter het woord kunnen worden gesteld, ‘dat ze in betrekking met een ander rededeel stellen’ en ‘dat er van afhangt’ (Van Beers 1856, p. 170).

3 Barthold Hendrik Lulofs noemt uitgenomen in 1841 als een voorzetsel waarvan de ‘regering’ in ‘ons taalgebruik [...] nog geene zeer vaste kleur heeft’ (Lulofs 1841, p. 166). Johan Hendrik van Dale merkt als eerste expliciet op dat uitgezonderd en uitgenomen door een nominatief kunnen worden gevolgd (Van Dale 1868, p. 128).

[p. 129]

dan ook reden om uitgezonderd een voegwoord te noemen.⁴ Als nevenschikkend voegwoord verbindt het twee gelijkwaardige elementen (naamwoordgroepen) in een coördinerende verhouding. De door het voegwoord uitgezonderd verbonden NC₁ is syntactisch nevengeschikt. Een bezwaar tegen de benoeming als nevenschikkend voegwoord (vgl. Rijpma & Schuringa 1978, p. 178) is echter dat het achtergeplaatste uitgezonderd zich aan deze categorisering onttrekt. Een tweede bezwaar is bovendien het feit dat de partitieve verhouding het deelbegrip NC₁ semantisch ondergeschikt maakt aan NC₂. Er bestaat dus een spanning tussen het syntactische en het semantische verband. Dit is waarschijnlijk de reden waarom uitgezonderd in de ANS (1984, p. 662) een onderschikkend voegwoord (van beperking) wordt genoemd. De term ‘onderschikkend voegwoord’ wordt echter over het algemeen gereserveerd voor voegwoorden die bijzinnen inleiden.

Er bestaan opvallende overeenkomsten tussen uitgezonderd en het voorzetsel/voegwoord behalve.⁵ Zowel uitgezonderd als behalve hebben een beperkende (‘exceptieve’) betekenis. De betekenis van behalve lijkt echter ruimer te zijn dan die van uitgezonderd. Anders dan uitgezonderd komt behalve ook voor in een uitbreidende (‘additieve’) betekenis:

(5a)	Behalve Jan was iedereen aanwezig
(5b)	Uitgezonderd Jan was iedereen aanwezig
(5c)	Behalve Jan was Kees (ook) aanwezig
(5d)	* Uitgezonderd Jan was Kees (ook) aanwezig

Wanneer Jan niet aanwezig is kunnen (5a) en (5b) worden gebruikt. In (5c) daarentegen behoort Jan tot de aanwezigen.

Een ander verschil tussen uitgezonderd en behalve is dat het laatste woord slechts in prepositie kan voorkomen. De taalkundige benoeming van behalve lijkt dan ook eenvoudiger. Slechts de categorieën voorzetsel en voegwoord komen immers in aanmerking. Het achtergeplaatste uitgezonderd kan echter tot geen van beide woordsoorten worden gerekend.

Uitgezonderd blijkt dus een uitzonderlijke plaats in de grammatica van het hedendaagse Nederlands in te nemen. In deze bijdrage wil ik trachten de grammaticale status van uitgezonderd nader te bepalen en te verklaren.

4 De traditie om uitgezonderd en uitgenomen tot de voegwoorden te rekenen is gevestigd in de achttiende eeuw door Willem Séwel en gevolgd door Frans de Haes en Ernst Zeydelaar (Séwel 1708, p. 183; De Haes 1764, p. 123; Zeydelaar 1781, p. 253). Het gebruik van de eerste naamval na uitgezonderd is door D. de Groot toegeschreven aan hun ‘voegwoordelijk gebruik’ (De Groot 1872, p. 162).

5 Ook de grammaticale status van behalve kan worden verklaard door aan te nemen dat dit woord oorspronkelijk de adverbiale kern van een absolute constructie is geweest (vgl. Komen 1992, met literatuuropgaven).

2 Wijze van aanpak

De wijze waarop het probleem kan worden aangevat, biedt zich als vanzelf aan. Uitgezonderd is van oorsprong, en naar de vorm nog altijd, een voltooid deel-

[p. 130]

woord.⁶ De combinatie van een deelwoord en een naamwoordgroep kon, en kan in beperkte mate nog steeds, dienst doen als een zogenaamde absolute (participium)constructie, een tweeledige verbinding met een grote mate van zelfstandigheid. In de volgende paragraaf zullen we dit syntactische patroon nader bezien.

Het deelwoord uitgezonderd heeft zich vanuit het verdwijnende absolute gebruik klaarblijkelijk ontwikkeld tot voegwoord en voor- en achterzetsel. De synchrone problematiek zou dus het gevolg kunnen zijn van een diachrone ontwikkeling. Het feit dat de grammaticale status van het resultaat zo onzeker is, kan erop wijzen dat deze syntactische taalverandering nog niet is afgesloten.

Om de onduidelijkheid van de constructie in het hedendaagse Nederlands te begrijpen, is het dus nuttig en noodzakelijk aandacht te schenken aan het oorspronkelijke gebruik. Vanuit de oorspronkelijke constructie en verhoudingen kan dan worden getracht de ontwikkeling te reconstrueren. In de opeenvolgende stadia zijn telkens nieuwe syntactische patronen ontstaan, waarvan er een aantal naast elkaar in gebruik zijn gebleven. De reconstructie, die de status van een hypothese heeft, moet ruimte bieden voor alle historische feiten en alle gevallen van het hedendaagse gebruik kunnen verklaren. De hypothese moet intern coherent zijn en in overeenstemming met wat over taalverandering in het algemeen bekend is.

6 Hier en in het vervolg zie ik af van de verschillende varianten van uitgezonderd in het heden en het verleden, hoewel ze niet alle volkomen equivalent zijn. Het hedendaags Nederlands kent naast uitgezonderd en het minder gebruikelijke uitgenomen (Van Dale 1984, p. 3031) alleen uitgesloten en buitengesloten. In het Middelnederlands komen naast het zeldzame utegesondert voor: utegedaen, utegeleit, utegenoemt, utegenomen, utegescheiden, utegeseit, utegeset, utegesproken, utegesteken, utegestect, utegescreven en butengeset (MNW 8, 915-926; Hamaker 1873, p. 558; Gailliard 1879-1882, dl. 3, p. 451; Stoett 1923, p. 84; Frank-Van Wijk-Van Haeringen 1949, p. 718, Supplement, p. 174; De Vries 1971, p. 758). Verschillende van deze vormen en andere (uitgelezen, uitbenomen) zijn ook nog gebruikelijk na de Middelnederlandse periode (WNT 17, 656-708; Oudemans 1870-1880, dl. 7, p. 159) en in sommige dialecten tot in onze tijd. Bijzondere regionale vormen zijn voorts het Brabantse uitbescheiden, het Vlaamse afgezonderd en het Zeeuwse en Vlaamse uitgeweerd en opgeweerd (zie: Hoeufft 1836-1838, dl. 2, p. 51; Schuermans 1865-1870, p. 761; De Bo 1892, p. 1045, 1046, 1058, 1062; Teirlinck 1908-1922, dl. 3, p. 188; Lievevrouw-Coopman 1950-1951, dl. 2, p. 1501-1502; Goemans 1954, p. 427; Ter Laan 1929, p. 637; Dominicus 1962, p. 182; Ghijsen [1964], p. 661, 1017).

3 Absolute constructie

De combinatie [uitgezonderd NC] is van oorsprong een absolute (participium)constructie. Een absolute constructie wordt traditioneel gedefinieerd als een tweeledige bijwoordelijke bepaling, waarvan de leden zich tot elkaar verhouden als subject en predikaat. De constructie mist een persoonsvorm maar zou het karakter hebben van een bijwoordelijke bijzin:

(6)	uitgezonderd Jan (= ‘indien Jan wordt uitgezonderd’)

In deze ‘bijzin’ heeft het deelwoord nog geen verbindende functie. Doch ook het bijzinskarakter van de absolute constructie moet het resultaat zijn van een jongere

[p. 131]

ontwikkeling. Het deelwoord (voltooid of onvoltooid) is van oorsprong een adverbiale samenstelling (zie Duinhoven 1985; Duinhoven 1988, p. 157-171). Het kan als zodanig de kern van een adverbiale bepaling vormen.

Het gebruik van participia in absolute constructies kan dan ook worden gezien als een verschijningsvorm van het oorspronkelijke adverbiale gebruik. Aan het adverbiale, ‘absolute’ participium kan een specificerende nominale constituent worden toegevoegd. Deze verbinding vormt een ‘absolute constructie’, waarin het participium de kern en het nominale deel de bepaling vormt:

(7)	[participiumadverbiale kern NC^ecificatie]absolute constructie

Op grond van de specificerende functie van de NC lijkt het aannemelijk, dat het deelwoord aanvankelijk aan de nominale specificatie vooraf is gegaan.⁷ Het is voorts waarschijnlijk dat de specificerende NC in deze structuur is gesteld in een beperkende, ondergeschikte, dus verbogen naamval:

(8)	[participiumadverbiale kern NCcasus obliquus]absolute constructie

Deze tweeledige verbinding van participium en NC vervult als absolute constructie de functie van adverbiale bepaling in, of liever bij, de zin. Het verband tussen de perifere bepaling en de zin is aanvankelijk heel los: de bepaling drukt een ‘bijkomende omstandigheid’ uit en is (nog) geen zinsdeel. In de oorspronkelijke verhouding is de absolute bepaling slechts een toevoeging achteraf.

Een absolute constructie die aan de hoofdmededeling voorafgaat en als eerste zinsdeel inversie bewerkstelligt is dan ook niet werkelijk absoluut.⁸ De inversie bewijst dat de constructie syntactisch verbonden is met de hoofdzin. Dit moet het resultaat zijn van een jongere ontwikkeling.

De oorspronkelijke absolute constructie is syntactisch niet verbonden met de hoofdmededeling. Strikt genomen kan dan ook niet eens van een bijwoordelijke bepaling van omstandigheid worden gesproken. Ze wordt als een niet in een volledige zin uitgedrukte ‘bijgedachte’ aan de hoofdmededeling toegevoegd, ‘tussengeworpen’ of ‘ondergeschoven’. Wanneer uitgezonderd in een dergelijke absolute constructie wordt gebruikt benadert de betekenis die van ‘afgezien van’ of ‘terzijde gesteld’. Een adnominaal (appositioneel of partitief) verband ontbreekt vooralsnog:

7 Volgens J. Verdam kwamen uitgezonderd, uitgenomen etc. oorspronkelijk, in absolute constructie, slechts achter het naamwoord voor. Deze opvatting is begrijpelijk wanneer men de absolute constructie ziet als een subject-predikaatsverbinding. De vraag is dan echter, hoe het deelwoord tot voor-zetsel is geworden. De taalverandering ten gevolge waarvan deze deelwoorden ook vóór het naamwoord konden worden gesteld, zou zich, aldus Verdam, hebben voltrokken onder invloed van het Latijn en het Frans (Verdam 1882, p. 196-197; vgl. noot 20).

8 Dit is reeds eerder opgemerkt door Willem Bilderdijk: ‘Dan alleen is zoodanig eene zegging by ons los, wanneer zy als een parenthesis midden in de rede wordt tusschen gevoegd; dat is, wanneer zy wezendlijk de tusschen-inval eener gedachte midden, in eene andere is’ (Bilderdijk 1825, p. 101-102).

[p. 132]

(9)	Wi hebben menegen man die wel ane die wapene can, ja te bestridene [...] dat aldermachtechste conincrike, dat nu in der werelt si, uteghenomen [...] der roomscer cronen (‘afgezien van de Roomse kroon’; Tijdschr. 15, 77 [1ste helft 14de eeuw]; MNW 8, 919)
(10)	Alle dese voorwaerden gheloven wi met goeder trouwen der vorseider stat vast ende gestade te houdene, uteghesteken alle arghelist (Brab. Y. 7, 1516 [± 1470]; MNW 8, 925)

De ‘parenthetische’ (d.i. syntactisch onverbonden) bepaling kan echter niet op zichzelf een zinvolle mededeling opleveren. Het ‘tussenwerpsel’ veronderstelt een groter geheel. Er wordt daardoor als vanzelf een verband gelegd tussen beide mededelingen. De aanvankelijk absolute constructie raakt semantisch ondergeschikt aan de hoofdmededeling en wordt tot een adverbiale bepaling van omstandigheid.

4 Semantisch en syntactisch verband

Het gebruik nu van deelwoorden in de functie van voegwoord, voorzetsel of achterzetsel kan worden verklaard vanuit het adverbiale karakter van zowel het deelwoord als de absolute constructie. Voegwoorden en voor- en achterzetsels hebben met elkaar gemeen dat ze syntactische verbindingswoorden zijn en dus een verband leggen. In absolute constructies gebruikte participia kunnen dan ook eerst tot prepositie of conjunctie worden wanneer er een semantisch verband wordt gelegd met de hoofdzin als geheel of met een deel daarvan.

Dit semantische verband kan tenslotte een syntactische herinterpretatie bewerkstelligen, waardoor de aanvankelijk parenthetische bepaling tot een zinsdeel wordt. Hoe de nieuwe syntactische structuur er precies uit komt te zien, is afhankelijk van de aard van het semantische verband. De aard van het semantische verband is weer mede afhankelijk van de woordbetekenis van het participum. De verschillende participiumconstructies kunnen daardoor op verschillende wijzen in de ‘hoofdzin’ worden geïncorporeerd. Het door het deelwoord gelegde verband kan zowel adverbiaal als adnominaal en zowel nevenschikkend als onderschikkend zijn.

Doordat er een semantisch verband tussen de inhoud van de verbinding [uitgezonderd NC] en (een deel van) de hoofdzin wordt gelegd, gaat het absolute karakter van de verbinding verloren. De nieuwe betekenisverhouding krijgt ook vormelijk haar beslag in een nieuwe syntactische structuur. De verbinding wordt binnen de zin getrokken en wordt dus tot zinsdeel. Dat blijkt onder meer uit de verplichte inversie, wanneer de bepaling de eerste plaats in de zin inneemt (zie (1c)).

Hoewel de absolute ‘bijkomende omstandigheid’ oorspronkelijk ‘adverbiaal’ op de gehele hoofdmededeling wordt betrokken, is in het geval van [uitgezonderd NC] ook een adnominaal verband gelegd.

5 Uitgezonderd als voegwoord/voorzetsel van beperking

Het nominale complement van uitgezonderd noemt een deel van een groter geheel. Dit geheel wordt uitgedrukt door een naamwoordgroep in de hoofdzin, die de functie van subject, object of nominaal deel van een prepositieconstituent vervult. Datgene wat over het grotere geheel wordt gezegd, geldt niet voor het deel dat wordt uitgezonderd.

[p. 133]

De verbinding [NC uitgezonderd NC] ontwikkelt zich zo tot een vaste partitieve constructie. Er wordt iets over een groter geheel gezegd, waarmee de mededeling echter nog niet volkomen is. De toevoeging wordt niet in een afzonderlijke zin uitgedrukt. Een onderdeel, waarin het collectivum kan worden ontleed, wordt apart gesteld en toegelicht door middel van het participium:⁹

(11)	Den bailliu van de watere is [...] last gegeven te doen betaelen alle degene, die by hertoghe Charles tyden betaelden, uuytgedaen den Engelschen (R.G.P. 75, 269 [1518]; WNT 17, 656)
(12)	Naer Benedictum, allen de Monicken vanden VVesten dienen God onder den Reghel van S. Benedictus, ende houden hem voor Vader, uytghenomen de Carthuysers, die hunne besondere constitutien hebben (Regel v. Bened. 6 [1629]; WNT 17, 672)

Het adnominale verband tussen het nominale complement van uitgezonderd (NC₁) en een naamwoordgroep in de hoofdzin (NC₂) is van ‘appositionele’ aard (vgl. Matthias 1897, p. 696). NC₁ is een deelbegrip van een groter geheel dat wordt uitgedrukt door NC₂. Door dit appositionele verband worden beide NC's met elkaar verbonden en wordt de perifere bepaling binnen de zinskern getrokken. Hoewel de nu conjuncte, adnominale bepaling semantisch ondergeschikt is aan de NC waarmee ze is verbonden, is er op syntactisch niveau sprake van coördinatie. Deze appositionele verhouding wordt tot uitdrukking gebracht door de congruentie van de naamval. De absolute constructie is niet langer in een absolute (= ‘onafhankelijke’) casus gesteld, doch is afhankelijk van NC₁.¹⁰

9 Hedman Annema (1923, p. 119) spreekt in dit verband van zogenaamde ‘Zerlegungsstrukturen’ (‘ontledingsstructuren’).

10 Ook Theodor Matthias geeft een verklaring voor de congruentie die bij het Duitse ausgenommen plaatsvindt, waarbij de hier bedoelde appositionele verhouding een belangrijke rol speelt. Hij gaat echter uit van een oorspronkelijk actief participium dat het naamwoord regeerde (vgl. § 9). Door de verwantschap in betekenis met deelwoorden als unbeschadet etc. kon ausgenommen vervolgens als een voorzetsel worden opgevat en ook door een genitief worden gevolgd (Matthias 1897, p. 696, 699; vgl. Paul 1916-1920, dl. 4, p. 90). Hermann Paul veronderstelt dat de congruentie kon ontstaan doordat in veel gevallen de door het actieve deelwoord ausgenommen geregeerde accusatief vormelijk gelijk is aan de nominatief (Paul 1921, p. 52; vgl. Trübner 1, 189). Annema geeft een tegenovergestelde verklaring voor het voorkomen van de subjectsvorm na ausgenommen. Volgens hem is het gebruik van de nominatief het oudst. In deze oorspronkelijke verhouding wordt er iets over het subject uitgesproken en dan hetzelfde over een deel van het subject, maar in negatieve zin. Dit passief-attributieve of appositionele verband zou geherinterpreteerd zijn als een verbinding waarin ausgenommen ook betrekking heeft op de verhouding tussen subject en predikaat, daardoor een actieve betekenis krijgt en de accusatief vereist (Annema 1924, p. 109-110; vgl. noot 20).

[p. 134]

Het appositionele verband verklaart de congruentie en bewerkt dat NC₁ via NC₂ wordt verbonden met het werkwoord.¹¹ Afhankelijk van de functie van NC₂ kan NC₁ nu als subject dan wel direct of indirect object bij de persoonsvorm fungeren.

Daarnaast verschuift het zwaartepunt binnen de verbinding van participium naar NC. Doordat de NC nu het grootste semantische gewicht heeft, wordt het van specificatie tot kern van de appositionele toevoeging. De zelfstandige betekenis van het participium verzwakt hierdoor. Het participium wordt tot syntactisch ‘bindmiddel’, een functiewoord dat de aard van de appositionele verhouding aanduidt.¹² Het deelwoord uitgezonderd, dat nu ondergeschikt is aan het ermee verbonden nomen, wordt tot een syntactisch verbindingswoord dat veel overeenkomsten vertoont met een nevenschikkend voegwoord. Deze functie kan het participium slechts vervullen, wanneer het vóór een NC of tussen twee NC's staat:

(13)	NC2[uitgezonderdverbindingswoord NC1 kern]adnominale bepaling

Doordat NC₁ in deze partitieve verhouding semantisch ondergeschikt is aan NC₂, krijgt uitgezonderd, dat beide nominale constituenten met elkaar verbindt, het karakter van een voorzetsel. Het ‘prepositum’ (vooropgeplaatste) uitgezonderd heeft zich echter niet ontwikkeld tot een prepositie. Dan zou het de naamval ‘regeren’ waarin het nominale complement is gesteld:¹³

(14)	[uitgezonderdPrep NCcasus obliquus]PrepC

Er is evenwel geen sprake van rectie doch van congruentie (vgl. § 1). Doordat de naamvallen grotendeels verdwijnen is de gelijkenis met prepositieconstituenten desalniettemin groot.

11 Zo kan ook volgens Taco Roorda een subjectsvorm na uitgezonderd voorkomen, ‘omdat zoo niet een uitzondering van een óbject bedoeld wordt, maar van een súbject, dat [...] als onderwerp van het zegwoord voor den geest staat. Zoo is het namelijk een complexe zin [...], waarin twee subjecten logisch met elkander verbonden zijn, en uitgezonderd een voegwoord, waardoor een logisch verband beteekend wordt’ (Roorda 1864, p. 187).

12 Het verband tussen het verlies aan zelfstandige betekenis en de ‘syntactisering’ van uitgezonderd is het eerst opgemerkt door G.O. Reizius: ‘Interdum solum participium [...] apud [...] Belgas sensum absolvit, qualia sunt illis [...] uitgenomen excepto’ (Reizius 1730, p. 410).

13 Er bestaat weinig eenstemmigheid over de rol van de naamval bij de ontwikkeling van uitgezonderd tot voorzetsel. Verdam merkt op dat de datief (of verbogen naamval) waarschijnlijk wijst op het oorspronkelijke gebruik van uitgenomen als werkwoordelijk deel van een absolute constructie, een voortzetting van de Oudgermaanse ablativus absolutus (MNW 8, 919). Volgens W.L. van Helten, die het gebruik van uitgenomen in een aan het Oudfrans ontleende ‘absolute accusatief’ het oorspronkelijke acht (Van Helten 1885, p. 208, 210-211; vgl. Te Winkel 1901, p. 313 (1898, p. 910)), bewijst het voorkomen van een datief of genitief dat dit deelwoord het karakter van een voorzetsel heeft aangenomen (Van Helten 1885, p. 213; vgl. echter Van Helten 1894-1895, dl. 2, p. 30, 118). P.J. Cosijn daarentegen beschouwt de combinaties van uitgezonderd en uitgenomen met een naamwoord als aan het Latijn ontleende ‘absolute genitieven’. Het deelwoord is volgens hem eerst tot voorzetsel geworden als het met een accusatief is verbonden (Cosijn 1886-1888, dl. 1, p. 173).

[p. 135]

In de volgende voorbeelden kan uitgezonderd zowel door een voorzetsel (buiten) als door een voegwoord (dan) worden vervangen:

(15a)	Dat weet niemand uitgezonderd Jan
(15b)	Dat weet niemand buiten Jan
(15c)	Dat weet niemand dan Jan

Wanneer de constructie aan het begin van de zin staat, lijkt uitgezonderd zich bij de voorzetsels aan te sluiten. Een voegwoord kan in deze positie niet worden gebruikt:

(15d)	Uitgezonderd Jan weet niemand dat
(15e)	Buiten Jan weet niemand dat
(15f)	* Dan Jan weet niemand dat

6 Beperking en uitbreiding

De in § 5 geschetste ontwikkeling tot verbindingswoord biedt een verklaring voor het partitieve verband tussen de NC's die door uitgezonderd worden verbonden. De oorspronkelijke betekenisverhouding tussen de absolute constructie en de hoofdmededeling, ‘afgezien van’ of ‘terzijde gesteld’ (zie § 3), kon echter ook tot een andere interpretatie leiden. Uitgenomen heeft in het Middelnederlands een uitbreidende betekenis gehad, getuige de volgende voorbeelden:

(16)	Utegenomen [...] desen drien landen [...] so es een vierde lant over de zee, dat enz. (Sp. I^1, 29, 53; MNW 8, 919)
(17)	In Jherusalem so waren hem (Salomo) bi vi^m ridders van maysnieden, uutghenomen andren lieden (Rijmb. 11214; MNW 8, 919)

In deze twee voorbeelden is de absolute constructie [uitgenomen NC] op een andere wijze binnen de zin of de zinskern getrokken dan in (11) en (12). In beide gevallen is er een semantisch verband gelegd met een element uit de hoofdzin. In beide gevallen gaat het om een zelfstandig-naamwoordgroep die de functie vervult van subject in de zin. Het verband is evenwel niet van dezelfde aard: in (16) en (17) is het van ‘augmentatieve’ of ‘additieve’ aard; in (11) en (12) is het van ‘exceptieve’ aard. Met andere woorden: de verbinding [uitgenomen NC] in (16) en (17) heeft een ‘uitbreidende’ betekenis. Doordat de NC die op uitgenomen volgt, ‘niet wordt meegerekend’ (uitgenomen = ‘ongerekend’), wordt de nevengeschikte NC er bij ‘opgeteld’ (parafrase: ‘niet alleen ..., maar ook ...’). In (11) en (12) heeft dezelfde verbinding een ‘beperkende’ betekenis (uitgezonderd = ‘minus’).

In beide gevallen is er sprake van coördinatie, een nevenschikkend verband. In (11) en (12) echter, zijn de twee verbonden naamwoordgroepen nauwer verbonden dan in (16) en (17). In (11) en (12) bestaat er immers een appositionele verhouding die beide NC's (bijna) tot één constituent maakt. In (16) en (17) blijft er evenwel sprake van een losser verband; beide NC's worden als min of meer gelijkwaardige elementen naast elkaar gesteld.

De uitbreidende betekenis is verloren gegaan. Een zin als:

(5d)	* Uitgezonderd Jan was Kees (ook) aanwezig (zie § 1)

[p. 136]

is in het hedendaags Nederlands uitgesloten. De woordbetekenis van uitgezonderd lijkt slechts de beperkende betekenis toe te laten. Een ‘uitzondering’ veronderstelt immers een ‘regel’. Dit maakt een partitieve verhouding haast onvermijdelijk en heeft het verdwijnen van de additieve verhouding in de hand gewerkt.

7 Het complement van uitgezonderd

Uitgezonderd kan in de oorspronkelijke absolute constructie slechts door een NC worden gecompleteerd (zie § 3). Het woordbegrip van ‘uitgezonderd’ dwingt tot een nominale aanvulling. Datgene wat wordt ‘uitgezonderd’ of ‘uitgenomen’ moet wel een zelfstandigheid zijn.

Ook als prepositie vereist uitgezonderd een NC. De semantische samenhang van het specificerende nomen met een nomen in de zin verklaart de jongere adnominale constructie [NC uitgezonderd NC]. In deze constructie is het tweede nomen via het eerste met het verbum verbonden. De verbinding als geheel vervult de functie van subject of object bij de door dit verbum uitgedrukte handeling of werking. Deze syntactische verhouding heeft het gebruik van uitgezonderd lange tijd beperkt tot nominale groepen.

In deze verhouding vervaagt evenwel de woordbetekenis van uitgezonderd. Het deelwoord wordt tot een verbindingswoord dat slechts een beperking lijkt in te leiden. Als nevenschikkend voegwoord vereist uitgezonderd niet langer een NC:

(18)	[NC uitgezonderd NC] → [X uitgezonderd X]

Indien de waarde van X niet meer nominaal behoeft te zijn, kunnen ook prepositieconstituenten¹⁴ en bijzinnen de plaats van X innemen. Voorwaarde blijft, dat de correlerende woordgroepen (X₁ en X₂) dezelfde syntactische functie hebben:

(19)	Ende dat also dicke als hi (de wijnkooper) daerop verwonnen worde, uutgheset in die mos(t)tijt (O.R. v. Dordr. 1, 29, 81 [1401]; MNW 8, 923)
(20)	Want van onwettig-geborenen heeft de zaeck een ander bescheid, uitghenomen indien sy wettige kinderen ofte vorder gheboorte nalaten, want daer in zijn sy gelijck wettig-geborenen (De Groot, Inl. II, 31, § 2 [1631])
(21)	Men is schuldig weder-evening te doen van eigendom, volle ofte ghebreckelicke: oock van bezit, uitgenomen als heel kennelick is dat den bezitter, dien iet is benomen, geen eigenaer en is, maer een ander (De Groot, Inl. III, 32, § 18 [1631])

De regel waarop de uitzondering betrekking heeft (X₂) kan algemeen en vanzelfsprekend zijn (‘altijd’, ‘in alle gevallen’, ‘in de regel’). Deze bepaling behoeft dan

14 Bij zijn verdediging van de het gebruik van de zogenaamde ablativus absolutus in het Nederlands wordt door Balthazar Huydecoper ook de verbogen naamval in een woordvoeging als wtghenomen den sabbet als bewijs aangevoerd (Huydecoper 1772, p. 39; 1782-1791, dl. 3, p. 321). Zacharias Henricus Alewijn brengt hiertegen in dat dit voorbeeld als een ‘ellips’ van uitgenomen op den sabbat moet worden beschouwd (Alewijn 1777, p. 121; zie voor de in de achttiende eeuw gevoerde discussie over de ablativus absolutus Komen 1991). Alewijn veronderstelt dus dat [uitgezonderd NC] zich moet hebben ontwikkeld uit [uitgezonderd PrepC]. Het is echter juist de laatste verbinding die een verklaring behoeft.

[p. 137]

niet te worden uitgedrukt. Dat maakt [uitgezonderd X] tot een zelfstandige adverbiale bepaling. Vergelijk:

(22)	Dat het [...] wangedrag is wanneer een speler gedurende den loop van het spel het veld verlaat (uitgezonderd wegens een ongeval) zonder toestemming van den scheidsrechter (Groothoff, Scheidsr. 39 [1909]; WNT 17, 711)

8 Nevenschikking en onderschikking

In het Middelnederlands kon uitgezonderd niet slechts woorden en (woord)groepen, maar ook (hoofd)zinnen verbinden. In deze functie is uitgezonderd een nevenschikkend voegwoord met de betekenis ‘maar’. Deze gebruiksmogelijkheid, die het Duits ook heeft gekend (zie Paul 1916-1920, dl. 4, p. 90), is verloren gegaan maar is in het Middelnederlands niet uitzonderlijk:

(23)	Alle dat sijs hadden, knaep, wijff ende kint, die sij met hem int heer hadden, lieten sij after in hoir logijs, uutghenomen Philips van Airtevelde liet een van sijn paedgen sitten up een alte schonen coursier van Poelgen (Froissart 1, 315 [1470]; MNW 8, 920)
(24)	Binnen Sinte-Wynocxbergen [...] waeren alle die Engelse in geweken, uutgesondert die biscop van Noirdwijck (Norwich) was binnen Greveningen (Froissart 1, 411 [1470]; MNW 8, 924)
(25)	So en sal niement [...] rintvleysch vercopen dan int vleyschhuus, wtgheset een maent na sinte Laurensdaghe des saterdaghes sel een yghelic poirter vleysch vercopen moghen (Leid. Keurb. 59, 25 [1406]; MNW 8, 923)

Mogelijk is dit gebruik het gevolg van contaminatie of ‘zinsverstrengeling’. Het lijkt mij echter aannemelijk, dat het hier een uitbreiding betreft van de ontwikkeling die in de vorige paragraaf is besproken. Het deelwoord uitgezonderd is hier louter een verbindingswoord dat een beperking inleidt. Deze beperking kan ook in een zin worden uitgedrukt.

Uit het volgende voorbeeld blijkt dat in het Duits de door ausgenommen ingeleide zin kan worden ‘samengetrokken’ met de voorafgaande zin:

(26)	es habe aber niemand geweint, ausgenommen der Urgrossvater ein ganz klein wenig. (Huch, Ursleu, 115 [1922]; Annema 1924, p. 111)

De woordgroep die volgt op op ausgenommen kan hier als een elliptische zin worden beschouwd. Het werkwoordelijk gezegde kan worden weggelaten omdat het identiek is aan het gezegde in de nevengeschikte zin. In voorbeelden (23)-(26) zou een aanzet tot het gebruik van uitgenomen en ausgenommen als ‘echte’ (nevenschikkende) voegwoorden kunnen worden gezien.

De door uitgezonderd ingeleide woordgroep of zin als geheel kan als ondergeschikt zijn ervaren (zie § 1 en § 5). Wanneer uitgezonderd eenmaal als onderschikkend syntactisch verbindingswoord wordt gezien, kan [uitgezonderd + hoofdzin] worden beschouwd als een bijzin. In combinatie met dat kan het vooropgeplaatste uitgezonderd de functie krijgen van onderschikkend voegwoord (vgl. Den Hertog 1903-1904, dl. 3, p. 224; Van Es & Van Caspel 1971-1975, dl. 9, p. 553, dl. 11, p. 151; Heersche 1991, p. 71). De ‘bijgeschikte’ zin is door de bijzinvolgorde ook syntactisch ondergeschikt. Het ‘expletieve’ voegwoord dat moet dan ter verster-

[p. 138]

king van het voegwoordkarakter van uitgezonderd zijn toegevoegd.¹⁵ Voorbeelden:

(27)	Wy sullense (de stad) mogen betymmeren tot onsen wille, wtgheset dat men dat clooster [...] tot Sinte Odulfs niet bevesten noch betymmeren en sal (Oorl. v. Albr. 550 [139?]; MNW 8, 923; Bouman 1918, p. 123)
(28)	Want wat isser daer in sy (oude menschen en kinderen) malcanderen niet ghelijck en zijn, wtghenomen dat deen rumpeligher is, ende meer Jaren heeft (Erasmus, Sotheyt 21 a [vert. 1560]; WNT 17, 671)
(29)	Zaken tot den godsdienst, ofte lands ofte stads-sake, geeigent, mogen by bizonder luiden niet verkocht werden: maer is sulcken koop gantsch nietig, uitgesondert dat den kooper recht heeft jeghens den verkooper, indien hy daer van onwetende is gheweest (De Groot, Inl. III, 14, § 10 [1631])

De verbinding uitgezonderd dat kan daarnaast worden verklaard uit het ‘prepositie-achtige’ karakter van uitgezonderd. Een door dat ingeleide zin drukt een zelfstandig begrip uit. Het onderschikkende voegwoord dat was aanvankelijk een zelfstandig aanwijzend voornaamwoord dat door een zin werd gespecificeerd. Het is van kern tot bepaling geworden, tot een zogenaamd ‘zinslidwoord’ of ‘index van de afhankelijke zin’ (Bouman 1918, p. 121-123). Het nominale karakter van de verbinding kan echter bewaard blijven. In alle gevallen kan dit worden verduidelijkt of geëxpliciteerd door de toevoeging van een zelfstandig naamwoord als het feit, waarbij de bijzin dan formeel een ‘afhankelijke mededeling’ is. De bijzin kan en kon echter ook op zichzelf als een nominale constituent worden ervaren, die als subject, object en nominaal deel van een prepositieconstituent dienst doet (vgl. Duinhoven 1988, p. 248 en noot 66 en 82).

Wanneer een bijzin wordt voorafgegaan door een prepositie, bestaat de neiging om de combinatie van prepositie en dat als onderschikkend voegwoord te beschouwen. In bepaalde gevallen zijn beide woorden werkelijk tot een eenheid geworden (omdat, opdat, doordat, nadat). Dit blijkt niet slechts uit het feit dat ze aaneen worden geschreven, maar bovendien uit het feit dat het voorzetsel geen klemtoon draagt. In andere gevallen blijft er echter een zekere scheiding tussen het voorzetsel en de bijzin. Dit geldt voor voorzetsels als zonder en met, en ook voor het ‘prepositie-achtige’ deelwoord uitgezonderd.

15 In het Duits kan ausgenommen zelfs zonder hulp van het voegwoord daß een (bij)zin inleiden (vgl. Paul 1916-1920, dl. 4, p. 90).

9 Uitgezonderd als verbaal predikaat

De logische en chronologische volgorde in de absolute constructie is die waarbij de kern wordt gevolgd door de specificatie. Het deelwoord moet als adverbiale kern oorspronkelijk dan ook zijn voorafgegaan aan de nominale specificatie (zie § 3). De informatiestructuur kan echter ook een andere woordvolgorde noodzakelijk maken.

Wanneer de NC als uitgangspunt van de toevoeging wordt genomen, wordt het als ‘topic’ (kern) vooropgesteld, waarna het participium als ‘comment’ volgt. Doordat het participium als laatste wordt genoemd, krijgt het een grotere nadruk,

[p. 139]

komt het meer in ‘focus’.¹⁶ De informatiestructuur binnen de verbinding van participium en NC wijkt nu af van de syntactische structuur.

Ook uitgezonderd kon in absolute constructies volgen op het ermee verbonden (voor)naamwoord:

(30)	Dit buiten-ghesloten, yder een voghelen vanghende, niet alleen op sijn land, maer oock op eens anders grond, werd daer van eighenaer (De Groot, Inl. II, 4, § 9 [1631])

De vrijheid van de woordvolgorde, die wordt bepaald door de informatiestructuur, wordt wel heel duidelijk geïllustreerd door het volgende voorbeeld, waarin het prefix uit zelfs van het participium is gescheiden:

(31)	enen boem ghenomen ute (Mask. 612 [± 1400]; Van Helten 1885, p. 210)

Doordat het nominale deel semantisch het grootste gewicht kan hebben, kon de verhouding tussen beide leden van de oorspronkelijke absolute constructie worden omgekeerd. Het nominale deel wordt zo tot kern en het participium tot bepalend element:

(32)	Ende want wy willen dat allen voirsz. voirwaerden ende pointen [...] vaste ende ghestede bliven, soo hebben wy onsen zeghel in orconde der waerheit, alle arghlist uutgesproken, aen desen brief gehangen (Belg. Mus. 6, 68 [1388]; MNW 8, 925)
(33)	In kerckelijcke saken, immers twist schriften, is mijn opzet gants te verstommen, hooge noodt uytgesondert (Coornhert, Brievenb. 1, 42 [1586])

In de constructie met het ‘postpositum’ (achtergeplaatste) uitgezonderd bestaat een spanning tussen de informatiestructuur en de syntactische structuur. Deze spanning kan op verschillende wijzen worden ‘opgelost’. Hieronder wordt uiteengezet, hoe het deelwoord is begrepen als een verbaal predikaat. Daarnaast is uitgezonderd van een participium tot een bijwoordelijk ‘achterzetsel’ geworden, hetgeen in § 10 zal worden beschreven.

Het van oorsprong adverbiale participium heeft zich in predikatief gebruik aangesloten bij het verbum. In de absolute constructie kan het daardoor worden geherinterpreteerd als een predikatief element. Het nominale deel kan daarbij worden gezien als subject (agens of patiens) van de door het participium uitgedrukte handeling of werking. Zo wordt de absolute constructie tot een infiniete subject-predikaatsverbinding die de functie vervult van (beknopte) bijwoordelijke bijzin.

In deze verbinding wordt de NC het uitgangspunt van de door het participium uitgedrukte handeling of werking. Het participium is de verbale specificatie bij het nomen. Deze gewijzigde verhouding tussen de twee leden is in overeenstemming

16 W.G. Brill noemt het achtergeplaatste ‘lijdende deelwoord’ uitgenomen zelfs een ‘praedikatieve bepaling’. Overigens erkent hij dat uitgezonderd en uitgenomen als ‘participiale voorzetsels’ zowel vóór als achter het ‘door hen beheerschte woord’ geplaatst kunnen worden (Brill 1871-1881, dl. 1, p. 383-384).

[p. 140]

met de volgorde. Het subject wordt als uitgangspunt van de mededeling vooropgesteld en gevolgd door het predikatieve deel:

(34)	uitgezonderd Jan (= ‘met uitzondering van Jan’)
→ (35)	Jan uitgezonderd (= ‘indien Jan wordt uitgezonderd’)

De volgorde [NC participium] van deze absolute subject-predikaatsverbinding volgt de woordorde in de hoofdzin, waarin immers het subject ook voor het predikaat, de persoonsvorm, kwam te staan (vgl. Annema 1924, p. 99). De functie van subject die de NC nu vervult, kan, eveneens analoog aan de hoofdzin, tot uitdrukking worden gebracht door het gebruik van de subjectsnaamval, de nominatief, in plaats van een absolute (verbogen) naamval (vgl. Blatz 1900, dl. 2, p. 621).

Het zinskarakter van de constructie kan voorts worden benadrukt door uitbreiding van het predikatieve element tot een samengesteld gezegde. Een voltooid deelwoord kan worden aangevuld met onvoltooide deelwoorden als zijnde, wordende, blijvende, teneinde voltooide of toekomende tijd, passief en dergelijke tot uitdrukking te brengen. Bovendien maakt deze toevoeging het zinskarakter van de constructie formeel duidelijk. Voltooide deelwoorden van overgankelijke werkwoorden kunnen zowel actief als passief zijn. In een absolute subject-predikaatsverbinding moeten ze passief worden opgevat. Het subject is daarbij patiens. Het passieve karakter van het voltooid deelwoord kan worden geexpliciteerd door toevoeging van het tegenwoordig deelwoord zijnde (of wezende).¹⁷

(36)	[NCsubject (= nominatief)[uitgezonderd (+ zijndeexplicitering)]predikaat]beknopte bijzin

Dat deze herinterpretatie ook plaatsvond bij deelwoorden die een verbindende functie hebben gekregen, bewijst het volgende voorbeeld met een synoniem van uitgezonderd:

(37)

Wie van den gildebroederen alsoo beroepen waer en sonder noodt afbleeve en niet en quame ter bestemder tijdt ende plaetse, deselve sal [...] telcken male verbeuren 3 st. ten profite van den gilde voors., sijnde in desen exempt en uytgesloten de siecken en buyten stadts weesende (Arch. Ned. Kunstgesch. 1, 277 [1631]; WNT 17, 677)

Er bestaat daarnaast de mogelijkheid, dat in de absolute constructie het actieve genus van het participium de overhand krijgt. In dat geval moet het nominale complement worden opgevat als het direct object van de door het deelwoord uitgedrukte handeling of werking. Dit kan in de vorm tot uitdrukking worden

17 In navolging van Huydecoper (vgl. noot 14) beschouwt Willem Bilderdijk uitgezonderd en uitgenomen als deelwoorden, die kunnen worden aangevuld met het tegenwoordig deelwoord zijnde en niet als een voorzetsel een ‘regimen’ uitoefent op een zelfstandig naamwoord maar integendeel in ‘beheersching’ staan van het zelfstandige naamwoord, dat is gesteld in de casus absolutus, een verbogen naamval (Bilderdijk 1825, p. 114-115).

[p. 141]

gebracht door NC₁ in de accusatief te stellen, ongeacht de naamval waarin NC₂ is gesteld.¹⁸

(38)	[NCdirect object = accusatief uitgezonderdverbaal participium]adverbiale bepaling

Het participium blijft in deze verbinding de kern: de werking is gericht op het object.

Zo schijnt in het Duits in het algemeen de regel te gelden, dat men het appositioneel-passief gevoelde ausgenommen voorop- en het actieve achterstelt (Matthias 1929, p. 349; Annema 1924, p. 111; vgl. Grimm 1822-1837, dl. 4, p. 910; Andresen 1854, p. 78; Brugmann 1910, p. 143).¹⁹ NC₁ kan in de Duitse verbinding [NC ausgenommen] in de accusatief zijn gesteld, ook wanneer NC₂ een nominatief is:

(39)	niemand beweinte ihn in der Bürgerschaft, - einen einzigen ausgenommen (Mann, Kön. Hoh. 460/461 [1909]; Annema 1924, p. 113)

NC₁ ‘einen einzigen’ zou in deze constructie niet appositioneel worden verbonden met NC₂ ‘niemand’. Er vindt dan ook geen congruentie plaats. Veelal wordt de ‘Objektsakkusativ’ bij het Duitse ausgenommen zelfs als de oorspronkelijke constructie beschouwd (vgl. Becker 1832, p. 190; Matthias 1897, p. 698; Blatz 1900, dl. 2, p. 620).²⁰ Als object van ausgenommen staat NC₁ in de vierde naamval (vgl. Sütterlin 1918, p. 375-376). Het Duits wijkt hierin af van het hedendaagse Nederlands (zie § 1).

18 Volgens Roorda (vgl. noot 11) moet de constructie met uitgezonderd niet als een absolute participiumconstructie (in zijn terminologie: ‘subjectief complement van omstandigheid’) worden beschouwd, maar als een ‘zamengesteld complement van omstandigheid’ of ‘objectief complement van gesteldheid’. In een dergelijk ‘complement’ wordt altijd ‘het voorwerp werkelijk als óbject [...] voorgesteld’ (Roorda 1864, p. 185-186). Ook C.H. den Hertog meent dat het nomen bij voltooide deelwoorden van transitieve werkwoorden (zoals uitgezonderd) moet worden opgevat als een accusatief (lijdend voorwerp). Hij erkent evenwel dat in ‘sommige gevallen [...] de accusatief ook wel als een nominatief [wordt] opgevat, wanneer bij het voltooide deelwoord de vorm zijnde in gedachten ingevuld wordt’ (Den Hertog 1903-1904, dl. 3, p. 187)

19 Ook wat het Duits betreft wordt afgezien van equivalenten als ausgescheiden en ausgeschlossen. In het Middelnederduits komen vergelijkbare vormen voor als in het Middelnederlands (vgl. noot 6): ûtgenomen, ûtgeschê (i) den, ûtgesecht, ûtgesproken, ûtgesteken, ûtbenomen, ûtbescheden, ûtbesundert. Deze deelwoorden worden ook wel aangewend ter versterking van de betekenis van behalven en behalver (‘zur Seite, bei Seite gesetzt, ausgenommen, ausser’) (Schiller & Lübben 1875-1881, dl. 1, p. 192; dl. 5, p. 142, 163, 176, 178; Lübben & Walther 1888, p. 33, 456; Lasch & Borchling 1956-[...], dl. 1, p. 181).

20 Volgens een alternatieve verklaring vereiste het absoluut gestelde ausgenommen oorspronkelijk voor of achter zich de accusatief, die dan ook afhankelijk zou zijn van (geregeerd worden door) ausnehmen (vgl. noot 10). Doordat ausgenommen ‘unbelebter’ en tot een partikel werd, richtte de naamval zich naar het werkwoord van de zin (DWb 1, 874; vgl. Vernaleken 1861-1863, dl. 2, p. 209, 434). Het absolute gebruik van ausgenommen met de ‘syntaktischen Wert einer Konjunktion’ wordt ook wel beschouwd als een navolging van het Latijn of Frans (Dal 1966, p. 119-120; Lockwood 1968, p. 166; vgl. noot 7).

[p. 142]

10 Uitgezonderd als bijwoordelijk ‘achterzetsel’

Het achtergeplaatste uitgezonderd heeft zich ook ontwikkeld tot een functiewoord; een ‘achterzetsel’.²¹ In [NC uitgezonderd] kan de NC als een appositie worden gezien van een andere NC in de zin, zoals in § 5 is beschreven. Het participium is de specificatie, de aanduiding achteraf, van het partitieve verband tussen beide nominale constituenten:

(40)	Dat wi hem helpen zelen mit onsen luden [...] mit alle dat wi vermoghen tieghens alle deghene, daer hijs te doen hevet, nimande utgeset (Reg. Bisd. 40 [1325]; MNW 8, 922)
(41)	Dat het schip daar inne hy was gheweest, met alle het scheeps volck, nyemant uyt ghenomen, versoncken was ende verdroncken (Coornhert 1, 281 c [1586]; WNT 17, 672)
(42)	Alle de andere, welcker in d'informatiën vermaent wort, als haer met de saecke gemoeit hebbende, sijn by Schepenen vrygesproken; eenen Jan Kee wtgeseidt, wien maer een geldtboete van twee ponden vlaemsch is opgeleidt (Hooft, Br. 1, 85 [1614]; WNT 17, 707)

Doordat het functiewoord is ‘uitgesteld’, wordt er geen brug geslagen: de verbinding is ‘asyndetisch’. Achterplaatsing heeft dus twee samenhangende gevolgen. Ten eerste krijgt het deelwoord door het uitstel nadruk, en dus een grotere informatieve waarde. Ten tweede kan het deelwoord niet tot een formeel verbindingswoord worden, waardoor er een veel minder sterk gesyntactiseerde verbinding ontstaat dan bij het vooropgeplaatste uitgezonderd:

(43)	Die doot, die haer terminen wel vast can houden sonder breken, niemende daer in uutgesteken (Brab. Y. 6, 7318 [1432]; MNW 8, 925)

Het gebruik van het ‘achterzetsel’ uitgezonderd heeft zich beperkt tot de combinatie [NC uitgezonderd]. Uitbreiding tot [X uitgezonderd], waarbij X een prepositieconstituent of een bijzin kan zijn, is uitgebleven. In postpositie lijkt uitgezonderd vaker dan bij vooropplaatsing door adverbiale elementen te worden bepaald:

(44)	Tom en Helene [...] golden als voorbeeld [...] voor de genoegens die de lezer (mij even uitgezonderd) te wachten staan als hij hetzelfde zou doen (NRC Handelsblad 26-10-1991)

21 Merkwaardig is, dat niet in alle regionale varianten van het Nederlands beide volgordes mogelijk zijn. Zo komen in de Groningse tongval oetgezunderd en oetgenoomm slechts in postpositie voor (Ter Laan 1929, p. 637). Voorts kan worden opgemerkt dat participia met een vergelijkbare betekenis en functie, zoals niet meegerekend, buiten beschouwing gelaten, daargelaten, terzijde gesteld e.d. gewoonlijk of uitsluitend in postpositie voorkomen. Dat dit niet slechts verband houdt met de ‘meerledigheid’ van deze vormen, bewijzen participia met een tegengestelde betekenis als inbegrepen, ingesloten en incluis (← Frans inclus), die evenzeer (vrijwel) uitsluitend als postpositum voorkomen maar niet ‘samengestelder’ zijn dan uitgezonderd.

[p. 143]

Dat bevestigt de indruk, dat het achtergeplaatste uitgezonderd een grotere informatieve waarde heeft en minder sterk gesyntactiseerd is. De lexicale betekenis van uitgezonderd dringt zich nog sterker op. Het volgende voorbeeld maakt evenwel duidelijk, dat ook aan het voorgeplaatste uitgezonderd adverbiale bepalingen kunnen worden toegevoegd:

(45)	Alle manieren van coorne, ende grane, [...] uutgedaen alleenlic 't coorne van den thienden, [...] zullen gebrocht worden binnen der voirs. Stede ter marctdaghe in elke weke (v. Alkemade, Beschr. v. Briele 2, 109 [1494]; WNT 17, 656)

Negatie is echter slechts bij het achtergeplaatste uitgezonderd mogelijk:

(46)	Ze hebben veertig jaar naar de kaart van Polen en de DDR gekeken. Ikzelf niet uitgezonderd (de Volkskrant 29-06-1991)
(47)	Voor het overige is elke poging om verder dan gisteren vooruit te denken over wat vroeger de Sovjet-Unie was, ietwat potsierlijk gebleken, mijn eigen speculaties niet uitgezonderd (NRC Handelsblad 26-08-1991)

Uit voorbeelden (44) en (46) blijkt bovendien dat ook bij het achtergeplaatste uitgezonderd de naamval van NC₁ congrueert met die van NC₂.

11 Besluit

In de voorgaande paragrafen zijn de veranderingen besproken die uitgezonderd heeft doorgemaakt. De ontwikkeling kan als volgt worden samengevat.

I. Het deelwoord uitgezonderd is de adverbiale kern van een absolute constructie, die noodzakelijkerwijs vergezeld gaat van een nominale specificatie: [uitgezonderd_kern NC_specificatie]. De constructie is een parenthetische bepaling, zonder syntactisch verband met de hoofdmededeling.

II. Er wordt steeds een semantisch verband gelegd tussen de nominale specificatie en een nominaal deel van de hoofdzin. Het verband is van appositionele, meestal partitieve aard. Het nominale complement wordt daarmee de kern van de verbinding [uitgezonderd NC_kern]. De absolute constructie wordt binnen de zinskern getrokken en wordt als adnominale bepaling deel van de hoofdmededeling. Het nieuwe syntactische verband wordt tot uitdrukking gebracht in de congruentie tussen beide nominale constituenten [NC uitgezonderd NC].
In deze verhouding is uitgezonderd tot een bijwoordelijk verbindingswoord geworden dat een grote gelijkenis vertoont met een nevenschikkend voegwoord zowel als met een voorzetsel. Als voegwoord verbindt uitgezonderd niet alleen NC's maar ook andere constituenten: [X uitgezonderd X]. Doordat de woordgroep [uitgezonderd NC] een partitieve toevoeging vormt, is er sprake van een semantische onderschikking, waardoor uitgezonderd op een voorzetsel lijkt. Door dit onderschikkende karakter werd [uitgezonderd + hoofdzin] ervaren als een bijzin. Dat verklaart de invoeging van dat en het gebruik van bijzinvolgorde [uitgezonderd dat + bijzin.]

[p. 144]

III. In de absolute constructie (I) kan de informatiestructuur achterplaatsing van het deelwoord noodzakelijk maken. De NC is dan ‘topic’, het uitgangspunt, de kern, en het voltooid deelwoord is ‘comment’. In de syntactische structuur echter is het voltooid deelwoord de kern en de NC de specificatie. Er ontstaat daardoor een spanning tussen de informatiestructuur en de syntactische structuur. Deze spanning is op verschillende wijzen opgeheven. Het achtergeplaatste uitgezonderd is geworden tot respectievelijk werkwoord (a) en functiewoord (b).
a. Indien het deelwoord uitgezonderd tot werkwoord wordt, kan de verbinding worden geïnterpreteerd als een subject-predikaatsverbinding. Hierin is het subject ook de syntactische kern en het voltooid deelwoord de verbale specificatie. De NC vervult de functie van subject (patiens) en wordt als uitgangspunt genomen van de door het (passieve) participium uitgedrukte werking.
In het Duits, waarin de naamvallen het verband doorzichtig houden, is de NC ook opgevat als object, dat door het actieve deelwoord ausgenommen wordt geregeerd en in de accusatief is gesteld.
b. Wanneer er een appositioneel verband wordt gelegd met een deel van de hoofdzin (zoals bij II), wordt uitgezonderd de specificatie van de verhouding tussen beide nominale constituenten, die ook in dit geval congrueren. Het nominale complement van uitgezonderd wordt als uitgangspunt van de uitzondering genomen. Het ‘uitgestelde’ uitgezonderd heeft nog een zelfstandige betekenis en is, anders dan bij vooropplaatsing, niet volkomen tot een syntactisch functiewoord geworden.

Sommige van de onderscheiden stadia in de historische ontwikkeling bestaan nog naast elkaar. De verbinding [uitgezonderdNC] of [NC uitgezonderd] kan in een zelfstandige, in een adnominale, alsook in een adverbiale functie optreden, en is bovendien tot op zekere hoogte een parenthetische bepaling gebleven. De absolute subject-predikaatsverbinding (IIa) is verdwenen.

Binnen de traditionele woordsoortenleer zal de categorisering van uitgezonderd voor de synchrone taalbeschrijving problematisch blijven. Slechts de algemene, en daardoor weinig zeggende term ‘adverbiaal verbindingswoord’ is van toepassing op het gebruik als (nevenschikkend dan wel onderschikkend) voegwoord, als voorzetsel, en als ‘achterzetsel’.

In het voorafgaande is getracht vanuit een diachrone invalshoek een verklaring te bieden voor de onzekerheid ten aanzien van de categorisering van uitgezonderd en voor de verschijnselen die door de taalkundige benoeming onverklaard blijven. Bij de verschillende veranderingen blijkt een semantisch verband tot een nieuw syntactisch verband te leiden. De reconstructie van de historische ontwikkeling van uitgezonderd bevestigt de gedachte, dat syntactische herinterpretatie aanvangt bij de betekenis.

Universiteit van Amsterdam

Instituut voor Neerlandistiek

Spuistraat 134

1012 VB Amsterdam

[p. 145]

Bibliografie

Alewijn, Z.H. (1774-1777). ‘Verdediging van de voornaamste dichterlyke vryheden’. In: Werken van de Maetschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leyden 2, p. 89-155; 3, p. 109-199.

Andresen, K.G. (1854). ‘Über absolute Participialconstruction im Deutschen’. In: Archiv für das Studium der neueren Sprachen und Literaturen (Bd. 16) 10/1, p. 72-93.

Annema, H. (1924). Die sogenannten absoluten Partizipialkonstruktionen im Neuhochdeutschen. Groningen: De Waal (diss. Groningen).

ANS (1984). Algemene Nederlandse Spraakkunst. G. Geerts, W. Haeseryn, J. de Rooij en M.C. van den Toorn (red.), Groningen: Wolters-Noordhoff; Leuven: Wolters.

Becker, K.F. (1832). Schulgrammatik der deutschen Sprache. 2. Aufl., Frankfurt a.M.: Hermann, Kettembeil.

Beckering Vinckers, J. (1881). ‘Amphibiën in 't woordenrijk’. In: Noord en Zuid. Taalkundig Tijdschrift voor de beide Nederlanden 4/1, p. 1-14; 4/3, p. 129-144.

Beers, J. van (1856). Nederduitsche spraekleer. 3de dr., Lier: Van In.

Bilderdijk, W. (1824-1825). Nieuwe Taal- en Dichtkundige Verscheidenheden. 4 dln., Rotterdam: Immerzeel.

Bilderdijk, W. (1825). ‘Over den zoogenaamden Ablativus of Nominativus Absolutus’. In: Bilderdijk 1824-1825, dl. 3, p. 95-120.

Blatz, F. (1900). Neuhochdeutsche Grammatik mit Berücksichtigung der historischen Entwickelung der Deutschen Sprache. 2 Bde., 3. Aufl., Karlsruhe: Lang.

Bouman, A.C. (1918). Bijdrage tot de syntaxis der ‘dat’-zinnen in het Germaansch. Utrecht: Bosch (diss. Utrecht).

Brill, W.G. (1846). Hollandsche Spraakleer. Leiden: Luchtmans.

Brill, W.G. (1871-1881). Nederlandsche Spraakleer. 2 dln., 4de en 3de dr., Leiden: Brill.

Brugmann, K. (1910). ‘Der sogenannte Akkusativ der Beziehung im Arischen, Griechischen, Lateinischen, Germanischen’. In: Indogermanische Forschungen. Zeitschrift für indogermanische Sprach- und Altertumskunde 27, p. 121-151.

Cosijn, P.J. (1886-1888). Nederlandsche spraakkunst. 2 dln., 6de en 7de dr. door J. te Winkel, Haarlem: Bohn.

Dal, I. (1966). Kurze deutsche Syntax auf historischer Grundlage. 3. Aufl., Tübingen: Niemeyer (Sammlung kurzer Grammatiken germanischer Dialekte, B, 7).

Dale, J.H. van (1868). Nederlandsche spraakkunst. Schoonhoven: Van Nooten.

Van Dale (1984). Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal. 3 dln., 11 de dr. door G. Geerts en H. Heestermans m.m.v.C. Kruyskamp, Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie.

Dominicus, F. (1962). ‘Oude Zuidbevelandse woorden’. In: Taal en Tongval 14, p. 175-183.

Duinhoven, A.M. (1985). ‘De deelwoorden vroeger en nu’. In: Voortgang. Jaarboek voor de Neerlandistiek 6, p. 97-138.

Duinhoven, A.M. (1988). Middelnederlandse syntaxis, synchroon en diachroon. Deel 1. De naamwoordgroep. Leiden: Nijhoff.

DWb: Deutsches Wörterbuch von Jacob und Wilhelm Grimm. 16 Bde., Leipzig: Hirzel, 1854-1954.

Es, G.A. van en P.P.J. van Caspel (1971-1975). Syntaxis van het moderne Nederlands. 15 dln., Groningen: Rijksuniversiteit te Groningen (Publicaties van het Archief voor de Nederlandse syntaxis, 1-65).

Franck-Van Wijk-Van Haeringen (1949). Franck's Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal. 2de dr. door N. van Wijk, 's-Gravenhage: Nijhoff, 1912; Supplement door C.B. van Haeringen, 's-Gravenhage: Nijhoff, 1936.

Gailliard, E. (1879-1882). Glossaire Flamand de l'Inventaire des archives de Bruges. 3 tomes, Bruges: Gailliard.

[p. 146]

Ghijsen, H.C.M. (red.) [1964]. Woordenboek der Zeeuwse dialecten. Den Haag: Van Goor (Zeeuwse Vereniging voor Dialectonderzoek).

Goemans, L. (1954). Leuvensch Taaleigen. Woordenboek Deel II. Tongeren: Michiels (Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, VI,59).

Grimm, J.[L.K.] (1822-1837). Deutsche Grammatik. 4 Bde., 2. Aufl., Göttingen: Dieterich.

Groot, D. de (1868). Nederlandsche Spraakleer. Arnhem: Voltelen.

Groot, D. de (1872). Nederlandsche Spraakkunst. Groningen: Noordhoff; Arnhem: Voltelen.

Haes, F. de (1764). De nagelaten gedichten en Nederduitsche Spraekkunst. 2 dln., Amsterdam: Meyer.

Hamaker, H.G. (1873). ‘Woordenlijst’. In: De Middeneeuwsche Keurboeken van de stad Leiden. Leiden: Van Doesburgh, p. 547-615.

Heersche, J.P.G. (1991). Syntactische verschijnselen in het Vroegmiddelnederlands. Een onderzoek naar de bouw van begin- en eindgroep in enkele typen bijzinnen in dertiende-eeuws ambtelijk proza. [s.l.: s.n.] (diss. Amsterdam).

Helten, W.L. van (1885). ‘Bijdragen tot de Dietsche Grammatica. VIII. Nog iets over de absolute naamvallen’. In: Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde 5, p. 207-220.

Helten, W.L. van (1894-1895). Kleine Nederlandsche Spraakkunst. 2 dln., 6de dr., Groningen: Wolters.

Hertog, C.H. den (1903-1904). Nederlandsche spraakkunst. 3 dln., 2de dr., Amsterdam: Versluys.

Hoeufft, J.H. (1836-1838). Proeve van Bredaasch taal-eigen. 2 dln., Breda: Sterk.

Huydecoper, B. (1772). ‘Brief wegens den Ablativus Absolutus’. In: Werken van de Maetschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leyden 1, p. 1-55.

Huydecoper, B. (1782-1791). Proeve van Tael- en Dichtkunde; in vrijmoedige Aenmerkingen op Vondels Herscheppingen van Ovidius. 4 dln., 2de dr. door F. van Lelyveld en N. Hinlópen, Leyden: Van Honkoop.

Kiliaan: Etymologicvm Tevtonicoe Lingvoe: Kiliaans Etymologicum van 1599. Ed. F. Claes, 's-Gravenhage: Mouton, 1972 (Monumenta Lexicographica Neerlandica, II,3).

Komen, J.A.M. (1991). ‘Huydecoper en de ablativus absolutus. Een achttiende-eeuwse pennestrijd over de zogenaamde volstrekte derver of losse neemer’. In: Gramma, tijdschrift voor taalkunde 15/2, p. 95-125.

Komen, J.A.M. (1992). ‘Het is allesbehalve duidelijk. Over de grammaticale status van behalve’. In: Schermer-Vermeer, Klooster en Florijn 1992, p. 139-156.

Laan, K. ter (1929). Nieuw Groninger woordenboek. Groningen/Den Haag: Wolters.

Lasch, A. und C. Borchling (1956-[...]). Mittelniederdeutsches Handwörterbuch. [...] Bde., G. Cordes [et al.] (Hrsg.), Neumünster: Wachholtz.

Lievevrouw-Coopman, L. (1950-1951). Gents woordenboek. 2 dln., [Gent]: Erasmus.

Lockwood, W.B. (1968). Historical German Syntax. Oxford: Clarendon Press (Oxford History of the German Language, 1).

Lübben, A. und Chr. Walther (1888). Mittelniederdeutsches Handwörterbuch. Norden/Leipzig: Soltau (Verein für niederdeutsche Sprachforschung; Wörterbücher, II).

Lulofs, B.H. (1841). Kakographie of Opstellen met deze en gene feilen in taal en stijl, benevens eenige taalkundige aanteekeningen. Groningen: Oomkens.

Matthias, [A.]Th. (1897). ‘Zur Geschichte der deutschen Mittelwortfügungen’. In: Zeitschrift für den deutschen Unterricht 11/11, p. 681-708.

Matthias, [A.]Th. (1929). Sprachleben und Sprachschaden. Ein Führer durch die Schwankungen und Schwierigkeiten des deutschen Sprachgebrauchs. 6. Aufl., Leipzig: Brandstetter.

MNW: E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek. 11 dln., 's-Gravenhage: Nijhoff, 1885-1952.

[p. 147]

Oudemans, A.C. (1870-1880). Bijdrage tot een Middel- en Oudnederlandsch woordenboek. 7 dln., Arnhem: Van Marle; Leipzig: Weigel; Brussel: Muquardt.

Overdiep, G.S. (1928). Moderne Nederlandsche grammatica. Zwolle: Tjeenk Willink.

Overdiep, G.S. (1949). Stilistische grammatica van het moderne Nederlandsch. 2de dr. door G.A. van Es, Zwolle: Tjeenk Willink.

Paul, H. (Hrsg.) (1896-1909). Grundriss der germanischen Philologie. 3 Bde., 2. Aufl., Strassburg: Trübner.

Paul, H. (1916-1920). Deutsche Grammatik. 5 Bde., Halle a.S.: Niemeyer.

Paul, H. (1921). Deutsches Wörterbuch. 3. Aufl., Halle (Saale): Niemeyer.

Reizius, G.O. (1730). Belga Graecissans. Rotterodami: Hofhout.

Richthofen, K. von (1840). Altfriesisches Wörterbuch. Göttingen: Dieterich.

Rijpma, E. en F.G. Schuringa (1978). Nederlandse spraakkunst. 25ste dr. door J.[J.A.] van Bakel, Groningen: Wolters-Noordhoff.

Roorda, T. (1864). Over de deelen der rede en de rede-ontleding of logische analyse der taal, tot grondslag voor wetenschappelijke taalstudie. 3de dr., Leeuwarden: Suringar.

Schermer-Vermeer, E.C., W.G. Klooster en A.F. Florijn (red.) (1992). De kunst van de grammatica. Artikelen aangeboden aan Frida Balk-Smit Duyzentkunst. Amsterdam: Vakgroep Nederlandse Taalkunde, Universiteit van Amsterdam.

Schiller, K. und A. Lübben (1875-1881). Mittelniederdeutsches Wörterbuch. 6 Bde., Bremen: Kühtmann.

Schueren, G. van der (1896). Teuthonista of Duytschlender [1477]. Ed. J. Verdam, Leiden: Brill (Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde).

Schuermans, L.W. (1865-1870). Algemeen Vlaamsch idioticon. Leuven: Vanlinthout.

Séwel, W. (1708). Nederduytsche Spraakkonst. Amsterdam: Lescailje.

Stoett, F.A. (1923). Middelnederlandsche Spraakkunst. Syntaxis. 3de dr., 's-Gravenhage: Nijhoff.

Sütterlin, L. (1918). Die Deutsche Sprache der Gegenwart. (Ihre Laute, Wörter, Wortformen und Sätze). 4. Aufl., Leipzig: Voigtländer.

Teirlinck, Is. (1908-1922). Zuid-Oostvlaandersch idioticon. 3 dln., Gent: Siffer (Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde).

Terwey, T. (1925). Nederlandsche spraakkunst. 18de dr. door R. Kuitert, Groningen/Den Haag: Wolters.

Thesaurus: Thesavrvs Thevtonicoe Lingvoe. Schat der Nederduytscher spraken. De Thesaurus van Plantyn van 1573. Ed. F. Claes, 's-Gravenhage: Mouton, 1972 (Monumenta Lexicographica Neerlandica, II, 1).

Trübner: Trübners Deutsches Wörterbuch. 8 Bde., A. Götze, W. Mitzka [et al.] (Hrsg.), Berlin: De Gruyter, 1939-1957.

Verdam, J. (1882). ‘Absolute naamvallen in 't Mnl. en Ndl.’. In: Tijdschrift voor Nederlandsche Taal-en Letterkunde 2, p. 188-198.

Vernaleken, Th. (1861-1863). Deutsche Syntax. 2 Bde., Wien: Braumüller.

Vries, J. de (1971). Nederlands etymologisch woordenboek. M.m.v.F. de Tollenaere, Leiden: Brill.

Weiland, P. (1799-1811). Nederduitsch taalkundig woordenboek. 11 dln., Amsteldam: Allart.

Wijk, N. van (1919). De Nederlandsche Taal. 4de dr. door W. van Schothorst, Zwolle: Tjeenk Willink.

Wijnen, J.E.K. van (1909). Methode van grammatica-studie tot grondig taalinzicht. 2 dln., Groningen: Noordhoff.

Winkel, J. te (1898). ‘Geschichte der niederländischen Sprache’. In: Paul 1896-1909, dl. 1, p. 781-925.

Winkel, J. te (1901). Geschiedenis der Nederlandsche Taal. Vert. door F.C. Wieder, Culemborg: Blom & Olivierse (vert. van Te Winkel 1898).

[p. 148]

WNT: Woordenboek der Nederlandsche Taal. [...] dln., M. de Vries, L.A. te Winkel [et al.] (red.), 's-Gravenhage: Nijhoff; Leiden: Sijthoff, 1882-[...].

Zeydelaar, E. (1781). Néderduitsche Spraakkonst. Utrecht: Wild.