De Nieuwe Taalgids. Jaargang 78

[p. 34]

Handschriften en oude drukken in het bezit van Peeter Oris
Gebruikssporen van een kritische lezer uit de zeventiende eeuw.^*

J.A.A.M. biemans

Inleiding

Een goed overzicht, of beter nog een uitvoerige geschiedenis van het particuliere boekenbezit in de Nederlanden is een al lange tijd gekoesterd desideratum.¹ Wat we bijvoorbeeld weten over privé-bibliotheken uit de Late Middeleeuwen en de Vroege Renaissance komt voort uit boekenlijstjes in o.a. boedelbeschrijvingen, testamenten en correspondentie, of stamt uit de boeken zelf (eigendomsnotities, ex-libris, band). Het jaar 1599 markeert een in dit verband vermeldenswaardige gebeurtenis. Op 6 juli werd te Leiden de particuliere bibliotheek van de letterkundige Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde (1540-1598) geveild. De gedrukte inventaris van zijn boeken is de oudst bekende auctiecatalogus uit onze astreken.² Het is duidelijk dat deze veilingcatalogus, waarvan slechts één exemplaar bewaard is gebleven, en de catalogi die sedertdien met het oog op veilingen werden samengesteld, hoogst belangrijke informatie verschaffen over privé-bibliotheken.

Het best zijn we over de bovengenoemde tijdvakken ingelicht over de boekerijen van ontwikkelde geestelijken, sommige magistraten en letterkundigen, alsmede over de verzamelingen van geleerden zoals het handjevol hoogbegaafde leraren aan de Latijnse scholen en zoals later de professoren aan de universiteiten. Als we iets weten over het boekenbezit van niet-geleerden en niet-geletterden uit die tijd, dan gaat het toch meestal om adellijke en/of vermogende lieden, in elk geval om zeer bijzondere persoonlijkheden. Over de boekenverzamelingen van gewone burgers uit de vijftiende tot en met de zeventiende eeuw is onze kennis veel minder groot.

Om de betekenis van iemands boekenbezit te kunnen vaststellen is het van belang zijn collectie te kunnen vergelijken met andere privé-boekerijen. Voor een deel zijn gegevens over particuliere bibliotheken in de Nederlanden, ook over die der Late Middel-

* Het is een aangename plicht hier de vakgenoten te bedanken die mij met hun waardevolle adviezen behulpzaam zijn geweest bij de totstandkoming van dit artikel: W.P. Gerritsen, P.F.J. Obbema, F.P. van Oostrom en B. van Selm.

1 Een zeer globaal overzicht biedt H. de la Fontaine Verwey, ‘La bibliophilie aux Pays-Bas’, in: Deuxième congrès international de bibliophilie. Actes et Communications. Paris 28 septembre - 3 octobre 1961. Paris 1963, p. 85-94. Zie ook van dezelfde auteur, ‘De geschiedenis van de particuliere bibliotheken in Nederland’, in: Handelingen van het xxv^e Vlaams filologencongres, Antwerpen 1963, p. 521-524.

2 Zie de facsimile-uitgave onder de titel Catalogue of the library of Philips van Marnix van Sint-Aldegonde, sold by auction (July 6th), Leiden, Christophorus Guyot, 1599. Nieuwkoop 1964.

[p. 35]

eeuwen en Vroege Renaissance, via publikaties beschikbaar. Een probleem is echter dat deze publikaties langs systematische weg vaak niet of nauwelijks te vinden zijn. Ze zijn verspreid over een lange reeks van jaren en gaan schuil in monografieën, tijdschriften, seriewerken en gelegenheidspublikaties zoals feest- en afscheidsbundels. Bovendien gaat het meestal om de boekenverzameling van één persoon.

Bij mijn werk aan de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (BNM), het documentatie-apparaat dat werd opgezet door Prof. Dr. W.L. de Vreese (1869-1938) en dat na zijn dood is ondergebracht in de Universiteitsbibliotheek te Leiden, stuit ik regelmatig op namen van veertiende-, vijftiende-eeuwse en latere bezitters van Middelnederlandse handschriften.³ Van een niet onaanzienlijk aantal handschriften - merendeels met didactische en devote inhoud, hun aantal is echter moeilijk te schatten - kunnen we dank zij deze eigendomsnotities vaststellen dat ze in bezit geweest zijn van deze of gene particulier. Maar daarmee valt nog niets te zeggen over de omvang en de aard van de verzameling boeken die iemand in huis had.⁴ In veel gevallen is de naam van de eigenaar het enige gegeven dat bekend is, naast informatie over de inhoud van het boek waarin die naam voorkomt. Soms zijn we gelukkiger en valt er over de persoon meer te weten te komen of zijn we in staat diens boekenverzameling enigszins te reconstrueren.

In de BNM wordt van enkele Middelnederlandse handschriften vermeld dat zij eigendom geweest zijn van Peeter Oris, een Antwerpse burger uit de eerste helft van de zeventiende eeuw. Ook in de correspondentie-De Vreese, die in 1981 door de Leidse Universiteitsbibliotheek werd aangekocht, wordt gehandeld over Oris' boeken, voornamelijk over zijn handschriften.⁵

Elders heb ik getracht het boekenbezit van deze zeventiende-eeuwer te reconstrueren, waarbij de contouren van een interessante verzameling zichtbaar werden.⁶ In deze bijdrage wil ik proberen wat dieper in te gaan op de onderlinge relatie van enkele handschriften en oude drukken in zijn collectie.

3 Gezien de opzet van de BNM heeft De Vreese voornamelijk aandacht geschonken aan de met de hand geschreven boeken uit de late middeleeuwen (ca. 1300-1600), waarvan de inhoud in het Middelnederlands gesteld is of die in de Nederlanden vervaardigd zijn. De kern van de BNM wordt gevormd door duizenden beschrijvingen van de Middelnederlandse handschriften. De rijke informatie daarin is apart toegankelijk gemaakt door middel van enkele fichiers, waaronder een index op ‘kopiisten en bezitters’.

4 Waaraan moet men eigenlijk denken wanneer sprake is van een bibliotheek in de vijftiende, zestiende of zeventiende eeuw? Aan respectievelijk 10, 100 of 1000 titels op een plank, in een kist of in de kast? In principe zijn twee boeken al voldoende om van een bibliotheek te kunnen spreken. In deze bijdrage worden de begrippen ‘bibliotheek’ en ‘boekerij’ gebruikt in een verder niet gedifferentieerde betekenis, als een verzameling boeken van welke omvang dan ook.

5 Correspondentie van L. Willems met W. de Vreese: Leiden, UB, BPL 2998 (inkomende brieven) en BPL 2999 (uitgaande brieven).

6 Zie J.A.A.M. Biemans, ‘De Antwerpse boekenliefhebber Peeter Oris (ca. 1582-ca. 1647)’, in: Boeken verzamelen. Opstellen aangeboden aan Mr J.R. de Groot bij zijn afscheid als bibliothecaris der Rijksuniversiteit te Leiden. Leiden 1983, p. 41-57.

[p. 36]

Peeter Oris en zijn boeken

Over de man is - kort samengevat - het volgende bekend.⁷ Zijn geboorte kan op ca. 1582 gesteld worden, maar waar zijn wieg gestaan heeft weten we niet. Omstreeks 1593 kwam hij met zijn ouders naar Antwerpen. Zijn vader, Jan Oris, was handelaar in beeldjes van aardewerk of porselein die met name aan kerken geleverd werden. Misschien heeft zoon Peeter de nering van zijn vader overgenomen; zeker is dat hij in 1617 werd ingeschreven in de liggeren [= de staat van inkomsten] van het Antwerpse St. Lucasgilde als kunsthandelaar, gevestigd aan de [Oude] Beurs (thans Hofstraat). Vanaf 1640 vinden we Oris terug in de archieven als ‘bode op Hulst’. Wat die functie precies inhield, is niet duidelijk. Na 1647 vernemen we niets meer over hem.

Zo op het eerste gezicht is Oris' leven niet opmerkelijk geweest. Wat hem bijzonder maakt is dat hij oude boeken verzamelde, handschriften en incunabelen. Hoe groot zijn verzameling was, weten we niet, maar buitengewoon omvangrijk zal zij niet geweest zijn. Voor zover bekend, is zijn collectie niet op een zelfstandige veiling onder de hamer gebracht; berichten over een auctie-catalogus zijn althans niet aangetroffen. Dank zij het feit dat Oris eigenhandig talloze aantekeningen in zijn boeken maakte, die hij in een aantal gevallen met zijn naam ondertekende, kunnen we die exemplaren ook nu nog herkennen als afkomstig uit zijn bezit. De reconstructie van Oris' bibliotheek resulteerde in een lijstje van ten minste dertien boeken. Het gaat om acht handschriften en vijf incunabelen. Elf van deze boeken zijn bewaard gebleven en berusten thans in verscheidene bibliotheken.

Onder de handschriften telt men drie middeleeuwse bijbels: een zogenaamde ‘Utrechtse bijbel’, alsmede - samen in één band - de Eerste en de Tweede Middelnederlandse historiebijbel.⁸ Men zou zelfs van vier bijbels kunnen spreken, want ook van Jacob van Maerlants Rijmbijbel bezat hij een exemplaar. Nog twee andere werken van Maerlant moeten hier genoemd worden: Der naturen bloeme en de strofische gedichten die als de Drie Martijns bekend staan. In hetzelfde handschrift als de Martijns komt bovendien de Dietse doctrinael voor, een anonieme, uit het Latijn vertaalde zedenleer. Tot het genre van de didactiek behoren ook een handschrift met de Lekenspiegel van Jan van Boendale en een codex met de Middelnederlandse vertaling van Le livre de Sidrac, een catechetisch werk waarin de ‘filosoof’ Sidrac het antwoord geeft op een groot aantal vragen omtrent allerlei geestelijke en wereldlijke zaken; wie de oorspronkelijke auteur van de Sidrac is geweest en van wiens hand de vertaling in het Nederlands is, valt niet te zeggen. Onder de drukken uit Oris' bezit vindt men de Middelnederlandse

7 Voor een biografische schets van de man, zie Biemans, Peeter Oris, p. 51-52.

8 Een korte omschrijving van de Utrechtse bijbels en van de Eerste Mnl. historiebijbel vindt men in J.A.A.M. Biemans, Middelnederlandse bijbelhandschriften. Leiden 1984. Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten. Catalogus, resp. hoofdstuk IX en V. Voor de Tweede Mnl. historiebijbel zie S.S. Hoogstra, Proza-bewerkingen van het Leven van Alexander den Groote in het Middelnederlandsch. 's-Gravenhage 1898, Tekst I. Voor de benaming Eerste en Tweede historiebijbel zij verwezen naar J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. 2de, herz. dr., Leiden 1972, nrs. 50 en 51, p. 152-159.

[p. 37]

vertaling van de Historia destructionis Troiae⁹ door Guido delle Colonne (Gouda, Gheraert Leeu, 1479) en een exemplaar van Der zielentroost (Haarlem, Jacob Bellaert, 1484); de auteur van dit laatste werk, een catechetische tekst over de tien geboden, is niet bekend. Voorts was Peeter Oris eigenaar van een gedrukte uitgave van de Middelnederlandse Sidrac en ten slotte moet hij nog in het bezit geweest zijn van twee drukken met Maerlants Drie Martijns, een in quarto en de ander in octavo. Vermeldenswaard is verder dat sommige handschriften of drukken bij elkaar ingebonden waren tot convoluten. Al deze verzamelbanden zijn echter in latere eeuwen weer uit elkaar genomen. De belangrijkste gegevens over Oris' boeken zijn bijeengeplaatst in het onderstaande overzicht.

	Inhoud	signatuur		datering
	handschriften
1	Rijmbijbel	Den Haag, RMW, 10 C 19		1453	convoluut
2	Lekenspiegel	Den Haag, KB, KA XXIII		3e kw. XV	convoluut
3a	Drie Martijns	Den Haag, KB, 73 F 19		3e kw. XV	convoluut
3b	Dietse doctrinael	Den Haag, KB, 73 F 19		3e kw. XV	convoluut
4	Der naturen bloeme	Londen, BL, Add. 11.390		begin XIV	convoluut
5	Sidrac	Oxford, Bodl. Libr.,		eind XV
		Marshall 28
6	Utrechtse bijbel	Londen, BL, Add. 15.410		ca. 1440
7	le Mnl. hist.-bijbel	Utrecht, UB, 1006		ca. 1470	convoluut
8	2e Mnl. hist.-bijbel	Utrecht, UB, 1006		ca. 1480	convoluut
	drukken
9	Drie Martijns, 4^o	-	-	na 1477
10	Drie Martijns, 8^o	-	-	1496
11	Hist.destr. Troiae	Gent, UB, Res. 401 (2)		1479	convoluut
12	Sidrac	Parijs, BM, Inc. 903		1496	convoluut
13	Der zielentroost	Parijs, BM, Inc. 373		1484	convoluut

Vermoedelijk is de boekerij van Peeter Oris uitgebreider geweest dan uit het overzichtje blijkt.¹⁰ Misschien is het toeval dat we alleen deze exemplaren nog kennen. Er kunnen boeken zijn waarvan niet (meer) valt te zien dat; ze eigendom van Oris zijn geweest,

9 Deze geschiedenis van de verwoesting van Troje dateert van 1286 en is een Latijnse bewerking van de Oudfranse Roman de Troie (ca. 1160) van Benoît de Sainte-Maure. Guido's Historia werd in de Late Middeleeuwen op de Latijnse scholen gelezen en heeft in sterke mate bijgedragen aan het bekend worden van het Troje-verhaal in West-Europa.

10 Het is niet uitgesloten dat Oris ook een handschrift of druk bezat met de Aeneïs van Vergilius, zie Biemans, Peeter Oris, p. 49.

[p. 38]

bijvoorbeeld omdat daarin de voor hem zo karakteristieke aantekeningen in het gemakkelijk herkenbare handschrift ontbreken (zie afbeelding 2). Men kan zich ook afvragen of wellicht alleen enkele rariora uit zijn verzameling tot ons zijn gekomen. Prozaromans en liedbundels, almanakken, kookboekjes en astrologische werkjes waren zeer populair in de zeventiende eeuw en het zou een normale zaak zijn indien Oris dergelijke boeken in de kast had.

Hoewel zijn vader waarschijnlijk van huis uit duitstalig was opgegroeid, was voor Peeter Oris het Nederlands dat in het zeventiende-eeuwse Antwerpen gesproken en geschreven werd, de normale omgangstaal.¹¹ Alle notities in zijn boeken, alsmede zijn testament, zijn in het zeventiende-eeuwse Nederlands gesteld. Maar ook met het Nederlands der Middeleeuwen moet hij zich enige vertrouwdheid eigen hebben gemaakt, want - misschien op één uitzondering na - al zijn bewaard gebleven boeken bevatten Middelnederlandse teksten. Alleen met betrekking tot de quarto-editie van de Drie Martijns is ooit het vermoeden geuit dat deze de Middelfranse vertaling van Maerlants Martijns als inhoud had.¹² Waarschijnlijk kon Oris ook met het Frans uit de voeten, als kunsthandelaar in de handelsstad Antwerpen zal hem dat zeker van pas zijn gekomen.

Oris verwierf zijn schatten niet alleen omdat het voor hem begerenswaardige oude boeken waren, maar ook om er in te lezen: dat bewijzen de vele gebruikssporen die hij er door de jaren heen zelf in achterliet. Uit de opsomming van zijn boeken - en uit het overzicht daarvan op p. 37 - kan men opmaken dat hij van twee titels zowel een handschrift als een druk rijk was. Het gaat om de Drie Martijns en de Sidrac. Kunnen deze ‘doublures’ ons iets vertellen over hun eigenaar? Waarschijnlijk hebben die teksten hem sterk geboeid. Maar er is meer.

11 Vader Jan Oris was afkomstig uit ‘Veursten in de lande van Vogelsanck’, waarmee mogelijk de streek Vogelsanck (Frische-Nehrung) bij het huidige Gdansk bedoeld is met de plaatsen Fursten en Furstenau.

12 Zie Den anderen Merten. Synoptische archiefeditie van Jacob van Maerlant's Tweede Martijn. Bezorgd door Th. Mertens. Nijmegen 1978, kolom 10, par. 1.1.3. en de daarbij opgegeven litteratuur, en voorts met name nt. 51 (kolom 93). Op de uitgave in octavo kom ik nog uitgebreid terug.

Jacob van Maerlants Drie Martijns

Eerst de Drie Martijns, de bekendste van Maerlants strofische gedichten. In deze drie samenspraken discussiëren twee mannen, Jacob en Martijn, over achtereenvolgens een tiental maatschappelijke kwesties (de Eerste Martijn), over amoureuze zaken (Dander Martijn) en over het theologische vraagstuk van de goddelijke Drieëenheid (de Derde Martijn of Van der Drievoudichede). In het handschrift met de Drie Martijns dat in het bezit van Peeter Oris is geweest (thans 's-Gravenhage, KB, 73 F 19) heeft hij eigenhandig op fol. 13 verso na het slot van het derde strofische gedicht een ‘concluzie’

[p. 39]

toegevoegd.¹³ Deze toevoeging behelst o.m. de mededeling dat hij eigenaar geweest is van twee drukken met de Martijns, ‘in quarto ende oock in octauo’. De ‘concluzie’ opent echter met een toelichting op de Martijns en hun auteur, Jacob van Maerlant. Th. Mertens heeft in zijn ‘synoptische archiefeditie’ van Den anderen merten de handschriften en drukken met de Martijns uitvoerig beschreven. Hij heeft daarbij kunnen vaststellen dat de toelichting in het Haagse handschrift ontleend is aan de Martijn-uitgave in 8^o waarvan verderop in de ‘concluzie’ sprake is.¹⁴ Het is de incunabel die blijkens het colofon werd ‘Gheprendt in die stadt van Hantwerpen. In die camerstraet. naest den gulden eenhoren By mi Henrick die letter snider Anno M.CCCC.Xcvi. den xxviij. dach in augusto.’¹⁵ Voor zover bekend, is dit de enige wiegedruk van de Middelnederlandse Drie Martijns (zie afbeelding 1). Ter vergelijking volgt hier de tekst van het handschrift naast die van de druk.

handschrift 's-Gravenhage, KB, 73 F 19	editie Antwerpen, 1496
concluzie [fol. 13 verso]	[‘Nawoord’, fol. 44 verso]
Merckt gheleerde bekent van binnen dit notable Boeck Int beghinnen ghemaeckt naer mate van dialoghe deur Iakob van meijrlant wijs van zinnen rethorizijn en poete: groodt Indt bekinnen rurende van goddelijckke zaeckken hoghe welckke materie ende dicht vol minnen Is seer Inkorreckdt gheworden int dinnen deur schrijuers simpel van vermoghe maer neerstichheijt seer kloeck int vinnen heuet gekorrigheert om deucht te winnen ende ghestelt in printe klaer int betoge om te verscherpen elcx sin en oghe.	Merct gheleerde bekent van binnen Dit notabel boeck int beghinnen Ghemaect na mate der dyaloghe By iacop meerlant wijs van sinnen Poete/rethorisien groot int kinnen Ruerende van godliken saken hoge. Welcke matery ende dicht vol minnen Ende correct geworden is int dinnen By scriuers simpel van vermoghe Doch naersticheyt cloeck int innen: Heuet gecorrigeert om duechsgewinnen Ende in prente gestelt claer int betoghe Om te verscherpen elcx sin ende oghe
	[Begin van het colofon, fol. 44 recto]
Hier is volleijndt ende medt groote dilighentie ghekorrigheerdt / een zeer notabel ende profijtelijck boeck / dadt ghemaeckdt is deur den grooten gheleer den philozophe ende poeet Iakob van meijrlandt^16	Hier es voleyndt. ende met groter di ligencien ghecorrigeert een seer no-tabel ende profitelic boecxken gemaect byden groten philozophe ende poe-te Jacob van meerlant [...]

13 De tekst is afgedrukt - zij het niet zonder fouten - door Mertens in Den anderen merten, kolom 33-34. Mertens (kolom 36) schrijft de ‘concluzie’ toe aan ‘een vroegere bezitter uit de zestiende eeuw’ en wijst ook op andere boeken uit diens bezit. Thans is bekend dat deze anonymus naar de naam Peeter Oris luisterde.

14 Den anderen merten, kolom 33-34, 36 (nt. 51) en 56.

15 M.-F.-A.-G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au XV^esiècle. La Haye 1874 [reprint 1962], nr. 1026, p. 284-285. Geciteerd naar het exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, 150 F 40.

16 De schuine streepjes in Oris' toevoegingen zijn tekststructurerende tekens en mogen niet verward worden met de thans gebruikelijke wijze van aangeven hoe een passage in een handschrift of oude druk over de regels van de bladspiegel verdeeld is.

[p. 40]

Afb. 1: Jacob van Maerlant, de Drie Martijns (Antwerpen, Henric die Lettersnider, 1496); exemplaar 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 150 F 40, fol. 1 recto (ware grootte).

Het nawoord van de editie-1496 bevat in regel 8 een corruptie, ironisch genoeg precies daar, waar gezegd wordt dat de materie of de inhoud van de Drie Martijns ‘correct geworden is’. Hier blijkt dat Peeter Oris deze regels niet klakkeloos uit de druk heeft overgeschreven in zijn handschrift. Op grond van het vervolg van de tekst heeft hij de juiste lezing vastgesteld, nl. dat door toedoen van ‘scriuers [= kopiisten] simpel van vermoghe’ fouten in het werk zijn geslopen. In plaats van correct is de tekst incorrect geworden! Oris' verbetering verschilt in wezen niet van de emendatie die eeuwen later door geleerden als Joh. Franck, J. Verdam en P. Leendertz Jr. in hun uitgaven van Jacob van Maerlant's Strophische gedichten is aangebracht.¹⁷ Ook de spelling en soms

17 Zie bijvoorbeeld Jacob van Maerlant's Strophische gedichten. Nieuwe bewerking der uitgave van Franck en Verdam door J. Verdam en P. Leendertz Jr. Leiden 1918, p. 84-85: Ende correct wordt geëmendeerd tot Incorrect.

[p. 41]

de woordkeus en woordvolgorde van het Middelnederlands zijn door Oris enigszins aangepast aan het Nederlands (Antwerps) uit de eerste helft van de zeventiende eeuw. Anderzijds lijkt het er sterk op dat hij bij de spelling van sommige woorden bewust archaïserend te werk is gegaan: -dt voor -t en -ckk- voor -ck-. Voor zover ik heb kunnen nagaan, heeft Oris deze eigenaardige spelling alleen in het hier geciteerde handschrift toegepast. Begrijpelijk is zijn wijziging van het woord ‘boecxken’ (colofon van de editie-1496) in ‘boeck’ (hs.): het drukje meet slechts 128 × 95 mm., terwijl de Haagse codex 261 mm. hoog is en 186 mm. breed. Ten slotte wijs ik erop dat Oris door de zinsnede ‘ghestelt in printe’ over te nemen, laat blijken dat hij zijn wijsheid aan een druk heeft ontleend.

Marcus van Vaernewijck, De historie van Belgis

Vervolgens verwijst Peeter Oris in zijn ‘concluzie’ naar de ‘belghica Historia’, dat is De historie van Belgis door Marcus van Vaernewijck (1518-1569). Deze ontwikkelde en bereisde Vlaming, die o.m. enkele voorname posten heeft bekleed in het bestuur van zijn vaderstad Gent en die in zijn letterkundige werken van een grote belangstelling voor (vaderlandse) geschiedenis blijk geeft, besteedt in Boek III, cap. 36 van zijn historie ook aandacht aan de stad Damme. Terloops brengt hij daarbij de dichter Jacob van Maerlant ter sprake. Die passage heeft Peeter Oris overgenomen in zijn handschrift met de Drie Martijns:

Marcus van vaernewijck In zijn boeck ghenaemt belghica Historia/ In zijn derde boeck int xxvj cappittel schrijft aldus van dezen merlant
te damme een kleijn stat in vlaenderen bij brugghe leijt begrauen/ die konstige vlaemsche poete ende retorizien Iacob van meerlant onder de clocken wiens handen alle beijde euen dapper int schrijuen waren / ende heeft ons onder ander ander [sic] subtijle wercken/ na ghelaten enen boeck ghenoemt der naturen blomme / daer in hij veel wonderlijckheden der naturen verhaelt/[...].¹⁸

Of Oris zelf in het bezit was van een exemplaar van Van Vaernewijcks kroniek, is niet bekend. Men zou kunnen proberen de editie aan te wijzen waarvan hij zich wellicht bediend heeft. Peeter Oris heeft lange tijd gewoond in het huis op de hoek van de Kammenstraat en de Lombardenvest, dat zijn vader in 1600 had gekocht. In de Kammenstraat waren veel drukkers en boekhandelaren gevestigd en het lijdt geen twijfel dat Oris hun werkplaatsen en winkels niet alleen van buiten maar ook van binnen kende. Zo kocht hij in 1611 een forse bijbelcodex bij Gheleijn Janssens, ‘boeckdrucker ende librarier jnde cammerstrate jnden wakende haen’.¹⁹ Een andere drukker die hij goed gekend moet hebben is Jeronimus Verdussen (ca. 1553-1635), de grondlegger van

18 's-Gravenhage, KB, hs. 73 F 19, fol. 13v. Oris vervolgt zijn notitie met ‘welck boeck hier achter oock bij staedt’. Inderdaad maakte het Haagse handschrift ooit deel uit van een convoluut dat door Oris in 1622 was samengesteld en bevond zich in die verzamelband ook een handschrift met Maerlants Der naturen bloeme, thans Londen, BL, Add. 11.390.

19 Aantekening van Peeter Oris zelf, voorin zijn ‘Utrechtse bijbel’, thans Londen, BL, Add. 15.410. Voor Gheleijn Janssens zie A. Rouzet, Dictionaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle. Nieuwkoop 1975, p. 103-104.

[p. 42]

het fameuze Antwerpse geslacht van drukkers en boekhandelaren.²⁰ Het staat vast dat Verdussen doopvader geweest is van een der jongere broeders of zusters van Peeter Oris. Aangezien vader Jan Oris zich vermoedelijk pas in 1593 in Antwerpen vestigde en omdat zijn jongste kind waarschijnlijk in 1599 geboren werd, dateert het kontakt tussen de familie en de drukker kennelijk al uit het laatste decennium van de zestiende eeuw. Is het gewaagd te veronderstellen dat Peeter Oris van jongs af aan regelmatig in het bedrijf van Verdussen over de vloer kwam? Toen in 1619 De historie van Belgis diemen anders noemen mach: den Spieghel der Nederlantscher oudtheyt [...], ‘Ghemaeckt deur Marcvs van Vaernewiick: excellent Poët ende Historiographe Moderne’, van de persen kwam ‘t' Hantwerpen, By Hieronymus Verdussen / inde Camerstraete / inden Rooden Leeu’, is hem dat vast niet ontgaan. De Maerlant-passage bevindt zich op Fol. lxxi van deze editie en luidt als volgt:

[...] te Damme [...] daer die constige Vlaemsche Poete Rhetorisien Jacob van Meerlant onder die cloecke begrauen licht / wiens handen beyde euen dapper int schrijuen waren: hy heeft ons onder ander sublile wercken na gelaten een boec / genoemt der natueren blomme / daer in hy veel wonderlycheden der naturen verhaelt.²¹

Van Vaernewijcks tekst is hier vrijwel woordelijk overgenomen en met een kleine toevoeging door Oris ingepast in de ‘concluzie’: de trotse inwoner van de Brabantse wereldstad vult aan dat Damme een klein stadje is in Vlaanderen.

De verleiding is groot om te veronderstellen dat Peeter Oris uit Verdussens editie heeft geciteerd, maar daarvoor ontbreken de bewijzen. In principe stonden hem namelijk ook de twee oudere drukken van De historie van Belgis ter beschikking die respektievelijk in 1568 en 1574 verschenen waren, beide te Gent.²² Het moet in het begin van de zeventiende eeuw geen onoverkomelijke problemen hebben opgeleverd om in de Antwerpse boekwinkels een exemplaar van deze oudere drukken van Van Vaernewijcks geschiedenis te bemachtigen.

20 Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, p. 233-234.

21 Geciteerd naar het exemplaar Leiden, UB, 416 B 9. Cf. ook Den anderen merten, kol. 92, nt. 47 waar Mertens dit citaat van Oris dateert op in elk geval na 1568, het jaar waarin Van Vaernewijcks kroniek voor het eerst verscheen.

22 Bibliotheca belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas. Fondée par F. van der Haeghen. Rééditée sous la direction de M.-Th. Lenger. T. V, Bruxelles 1964, p. 408-411, zie V63-V65.

Het boek van Sidrac

Behalve van de Drie Martijns, bezat Peeter Oris ook van de Middelnederlandse Sidrac zowel een handschrift als een druk. De Sidrac bevat, na een inleidend gedeelte, een reeks van meer dan 400 vragen die een legendarische koning, Boctus genaamd (in de Mnl. vertaling ook wel Bottus), liet beantwoorden door de wijsgeer Sidrac, een afstammeling van Japhet (een van de drie zonen van de laatste Joodse oudvader Noach of Noë).²³ Sidrac bezat de gave verleden, heden en toekomst te kennen en was daardoor in staat om op alle vragen van Boctus het antwoord te geven. De koning vraagt Sidrac

23 De gegevens over de Sidrac zijn ontleend aan de uitgave door J.F.J. van Tol, Het boek van Sidrac in de Nederlanden, Amsterdam 1936.

[p. 43]

zowat het hemd van het lijf over God en diens schepping. Allerlei gewone en alledaagse zaken worden behandeld, zoals hoe lang en breed de aarde is, waar regen en hagel vandaan komen, hoe vogels door de lucht vliegen en hoe man en vrouw elkaar kunnen beminnen zonder dat er schande van komt. Maar ook de meest wonderlijke en fantastische vragen - althans naar onze moderne opvattingen, wie weet waren zulke kwesties voor middeleeuwers even serieus als ze voor ons curieus zijn - krijgen ruime aandacht: waarom God de mens niet zodanig heeft geschapen dat hij lang leeft, altijd jong, gezond en rijk is en uiteindelijk na zijn dood in de hemel en niet in de hel zal belanden; wat voor taal doofstommen in hun hart spreken; toen God Adam maakte, welke leeftijd gaf hij hem toen; is de ziel licht of zwaar, wit of zwart? De Sidrac is een prozatekst die vermoedelijk teruggaat op een dertiende-eeuws Frans origineel, Le livre de Sidrac, met als ondertitel ‘La fontaine des sciences’. Het werd in verscheidene Westeuropese talen vertaald en verwierf in de Middeleeuwen grote populariteit. Als we kijken naar het aantal handschriften dat van de Middelnederlandse vertaling bewaard bleef en naar het aantal drukken daarvan, dan vond Het boek van Sidrac in de Nederlanden de meeste aftrek gedurende de vijftiende en de eerste helft der zestiende eeuw.²⁴

Een van de Middelnederlandse handschriften met de Sidrac was in het begin van de zeventiende eeuw eigendom van Peeter Oris, thans hs. Oxford, Bodleian Library, Marshall 28. Het is een eenvoudig, papieren handschrift van 115 beschreven folia, dat tegen het einde van de vijftiende eeuw gemaakt moet zijn. Op tal van plaatsen heeft Oris er zijn sporen in nagelaten.²⁵ Direct aan het begin, op fol. 1r, bracht hij een korte inhoudsomschrijving van het boek aan, die hij besluit met de mededeling dat het handschrift ‘hoert toe den Lieffhebber der boecken Peeter oris’. Boven de berijmde proloog van de Sidrac noteerde hij ‘Prologhe’ (fol. 1v en 2r). In de bovenmarge van fol. 2v-10r schreef hij steeds het woordje ‘tafel’, om aan te geven dat deze bladen een overzicht geven van alle vragen die in het werk aan de orde komen. Fol. 10r bevat ook nog een door hem toegevoegd gedicht, waarover later meer. Dan begint het eigenlijke werk, fol. 11r-114v. Aanvankelijk vermeldde Oris in het midden van de bovenmarge op zowel het recto als het verso der bladen het opschrift ‘Sijdrack’ (fol. 11r-19r), verderop in het handschrift voegde hij daaraan toe de nummers van de vragen die op de bewuste bladzijde worden aangetroffen (fol. 19v-42r). Na vraag 84 staakte hij zijn opgaven. Behalve deze toevoegingen, die kennelijk moeten dienen om het handschrift wat beter toegankelijk te maken, heeft Oris ook in de tekst zelf ingegrepen. Zo voegt hij

24 Van Tol, Het boek van Sidrac, p. xiv en p. lxiii-lxvii. We kennen in totaal zes volledige Middelnederlandse handschriften met de Sidrac en een aantal fragmenten van mogelijk nog vier of vijf andere handschriften; voorts zijn er uit de periode 1495-1564 elf drukken bekend. Voor het meest recente overzicht van de Sidrac-handschriften zie: H. Beckers, ‘Bruchstücke unbekannter Sidrac-Handschriften aus Münster, Düsseldorf und Brüssel’, in: Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 1 (1972), p. 89-110.

25 Ik heb gebruik gemaakt van een microfilm van het Oxfordse handschrift die mij dank zij de vriendelijke medewerking van Dr. J. Deschamps ter beschikking werd gesteld door de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel, waarvoor mijn hartelijke dank!

[p. 44]

aan het slot van de vragen 114 en 218 een woord toe.²⁶ In vraag 210 corrigeerde hij waar sprake is van ‘die natuere’ het daarnaar terugverwijzende persoonlijk voornaamwoord ‘Hij’ in ‘Sij’²⁷ Als de vraag gesteld wordt ‘Dwelke vleesch es best tetene’ (219), noemt Sidrac ‘Dat vlesch vanden osse ende vanden bugel [= buffel]’ zeer gezond en krachtig. Ten onrechte veranderde Oris het woord ‘bugel’, dat hij blijkbaar niet kende, in ‘vogel’.²⁸ Vanaf vraag 259 heeft hij méér aanvullingen en correcties in zijn handschrift genoteerd. Veelal betreffen die de formulering van de vragen (vraag 259, 286, 297, 319 enz.). Bij wijze van voorbeeld volgt hier vraag 345 waarin ik Oris' nadere verduidelijking heb gecursiveerd: ‘Die coninc vraecht welc es van cleedinge die beste verwe [= kleur] die es [= bestaat]’.

Uit deze kleine ingrepen kan men opmaken dat Oris de dialoog tussen Boctus en Sidrac met grote aandacht heeft gelezen. De meest uitvoerige toevoeging van zijn hand bevindt zich na de slotpassage. Op fol. 114v-115r schreef Oris de tekst van vijf vragen met de bijbehorende antwoorden, omdat die naar zijn zeggen niet voorkomen in het handschrift: ‘Hier na volgen noch V vragen die inden ghedruckten sidrack gheuonden worden / meer als hier’. Onder verwijzing naar het nummer ‘inden ghedruckten sidrack’ treft men dan de vijf vragen plus antwoorden aan. J.F.J. van Tol, die in 1936 Het boek van Sidrac in de Nederlanden heeft uitgegeven naar het Oxfordse handschrift, heeft vastgesteld dat in feite slechts één van de vijf kwesties inderdaad ontbreekt, nr. 285: ‘die koninc vraecht / wat stede ist / diemen heet het vagheuier / oft purghatorie’.²⁹ Twee andere vragen geeft hij weer in een kortere versie (nrs. 28 en 80; de laatste vraag draagt in het handschrift het nr. 94), terwijl hij van de twee overige juist een uitgebreidere versie laat zien (nrs. 411 en 413). Ten slotte leest men op fol. 115r: ‘geschreuen door mij peeter oris tot Antwerpen Inde sleustelstrate [sic]³⁰ Int Iaer ons heeren m d c xxi den xxvj aprille / zonder geschille al heusch en stille / twas mijnen wille’.

Het meest intrigerende element in de eerder geciteerde aanhef is natuurlijk de expliciete mededeling dat Oris zijn handschrift heeft aangevuld naar een druk, de vragen kunnen immers gevonden worden ‘inden ghedruckten sidrack’! Om welke editie gaat het? Nu kom ik terug op het gedicht dat Oris op fol. 10r geschreven heeft en dat ik al terloops genoemd heb (p. 43). Het draagt als opschrift ‘ghebet des auteurs oft schrijuer van dezen boeck / tot godt / ende alle goede menschen’ en telt dertig gepaard rijmende versregels (afbeelding 2). Over de herkomst van deze tekst zegt Oris: ‘Inden

26 J.F.J. van Tol heeft de Mnl. Sidrac uitgegeven naar het Oxfordse handschrift Marshall 28 (cf. noot 23). In de meeste gevallen heeft hij de ingrepen van Oris aangegeven, zo ook hier (cf. p. 97, nt. 4 en p. 146, nt. 3 van de uitgave).

27 Oxford, Bodl. Libr., Marshall 28, fol 73v; deze correctie van Oris is door Van Tol niet opgemerkt, zie Van Tol, Het boek van Sidrac, p. 142.

28 Van Tol, Het boek van Sidrac, p. 146, nt. 4. Een paar regels verderop komt het woord nogmaals voor, maar daar heeft Oris het laten staan.

29 Oxford, Bodl. Libr., Marshall 28, fol. 114v; cf. Van Tol, Het boek van Sidrac, p. 227-228 en p. xlvii-xlviii, nt. 1.

30 Blijkbaar was het gezin Oris intussen verhuisd naar de Sleutelstraat, een zijstraat van de Kammenstraat.

[p. 45]

sijdrack ghedruckt te leijden in hollant bij huijghen Ianssoon / int Iaer 1496 staet dit ghedicht meer in’. Wat wil men nog meer, mooier kan het haast niet: plaats en jaar van uitgave, alsmede de naam van de drukker, Hugo Janszoon van Woerden, van wie bekend is dat hij in 1495 en in 1496 een uitgave van de Sidrac het licht heeft doen zien!³¹ De enige tekst die sterke overeenkomsten vertoont met het gedicht of gebed dat Peeter Oris voorin zijn handschrift schreef, is de passage die achterin de editie-1496 staat afgedrukt, na de slotwoorden van de Sidrac (afbeelding 3). Behalve overeenkomsten zijn er echter ook heel wat verschillen aan te wijzen. Voor Van Tol blijft dan ook de hamvraag: ‘Waar had Oris deze tekst vandaan? Het is niet de epiloog van de Leidse druk van 1496 [...]’.³²

Voordat ik dieper inga op het probleem dat Van Tol hier stelt, moet nog één handgeschreven toevoeging van Peeter Oris ter sprake komen: zijn korte omschrijving van de inhoud van het Sidrac-handschrift op fol. 1r, voorafgaande aan de al geciteerde eigendomsnotitie (p. 43). Deze omschrijving bevat bestanddelen die men ook aantreft in de incipitformule van de in 1496 gedrukte Sidrac.³³ Ik plaats beide passages naast elkaar (abbreviaturen zijn stilzwijgend opgelost):

handschrift Oxford, Bodleian Library, Marshall 28, fol. 1 recto	editie Leiden, 1496, fol. 2 recto
Hier beghindt een seer schoon boeck vanden wijsen philosooph Sijdrack die op aertrijck was duijsent jaeren voor godts gheboorte. ende heeft ons beschreuen vier hondert. Ende vier en twintich questien. de welcke seer vremdt. ende ghenoechelijcken sijn om te lesen. die den koninck Boctus den wijsen philosooph Sijdrac vraechde	Hier beghint een scone historie vanden wisen philosooph Sydrac die op aertrijc was dusent iaer voer goods geboerten Ende heeft bescreven CCCC ende XXI questien die seer vreemt ende genoechlic sijn te lesen Die hem die coninc Boctus vraechde

De verwantschap tussen de twee bovenstaande passages lijkt me evident. Dat Oris van 424 vragen spreekt, moet op een vergissing berusten: in het Oxfordse handschrift dat aan hem heeft toebehoord, zijn de vragen - zowel in het overzicht op fol. 2v-10r als in de tekst zelf - voorzien van een doorlopende nummering van I tot en met CCCCxxj. Afgezien van deze vergissing beperken de verschillen zich tot de spelling en een soms enigszins afwijkende woordkeus. De strekking van de tekst blijft dezelfde. Zo bezien, kan het incipit in de Sydrac-uitgave van 1496 heel goed Oris' bron geweest zijn voor de inhoudsomschrijving voorin zijn Sydrac-codex.

Wanneer hij dan ook zelf vermeldt dat hij het gedicht of gebed op fol. 10r van zijn handschrift met de Sydrac heeft overgenomen uit de Syrdrac-editie die in 1496 te Leiden werd gedrukt door Hugo Janszoon van Woerden, waarom zouden we hem dan niet op

31 Editie-1495, zie: Campbell, Annales, nr. 981, p. 273 en idem, Annales [...], 4^e Supplément, La Haye 1890, nr. 981, p. 1-2; editie-1496, zie: Campbell's Annales de la typographie néerlandaise au XV^e siècle. Contributions to a new edition by M.E. Kronenberg. The Hague 1956, T. I, Additions, nr. 982a, p. 38.

32 Van Tol, Het boek van Sidrac, p. xlvii, het citaat in noot 1.

33 J.F.J. van Tol, ‘Nederlandse drukken van de Historie van Sydrack’, in: Leuvense bijdragen 27 (1935), p. 13.

[p. 46]

Afb. 2: Sidrac, Oxford, Bodleian Library, ms. Marshall 28, gedeelte van fol. 10 recto, aanvulling van Peeter Oris (ware grootte).

[p. 47]

Afb. 3: Een scone historie van den wisen philosooph Sydrac (Leiden, Hugo Janszoon van Woerden, 1496); exemplaar Parijs, Bibliothèque Mazarine, Inc. 903, gedeelte van fol. 64 recto (ware grootte).

[p. 48]

zijn woord geloven? We moeten ons dan wel realiseren dat Peeter Oris zijn voorbeelden nooit letterlijk overneemt. Zoals gezegd heeft ook Van Tol de twee teksten (hier gereproduceerd als afbeelding 2 en 3) met elkaar vergeleken. Hij is daarbij vrijwel zeker uitgegaan van de twintigste-eeuwse manier van citeren door middel van de letterlijke aanhaling. Dat moet de reden zijn waarom hij bij het zien van de onderlinge verschillen zonder enige aarzeling concludeerde: ‘Het is niet de epiloog van de Leidse druk van 1496’!

Laten we de verschillen tussen de twee gedichten eens nader bekijken. In de eerste plaats is er een verschil in presentatie. In de editie-1496 zijn de verzen van de epiloog afgedrukt als proza, het berijmde karakter ervan is vrijwel onzichtbaar. Peeter Oris daarentegen spreekt in zijn korte toelichting die aan de tekst in het handschrift voorafgaat uitdrukkelijk van een ‘ghedicht’. Naar algemeen gebruik begint hij elk vers daarvan op een nieuwe regel. In de tweede plaats de kleine verschillen in spelling en woordkeus, daarover zal niemand zich nog verbazen na kennisneming van de eerder afgedrukte passages over de Drie Martijns en over Jacob van Maerlant. In de derde plaats zijn er wijzigingen die Oris heeft aangebracht omdat hij duidelijk moeite had om het gedicht zoals dat in de incunabel is afgedrukt goed te verstaan. En dat is niet zo vreemd want de gedrukte versie geeft op sommige plaatsen een zeer verwrongen lezing van wat de originele tekst geweest moet zijn. De berijmde epiloog ontbreekt in het handschrift dat Peeter Oris in zijn bezit had, maar is bewaard gebleven in enkele andere handschriften met de Middelnederlandse Sydrac. Ik neem de tekst over van Van Tol, die de epiloog heeft uitgegeven naar hs. Kaliningrad (Königsberg), UB, 903.³⁴

Ghelooft zi God van hemelrike
In sine glorie ewelike
Dat hi mi so langhe spaerde
Ende minen zin also verclaerde
Dat ic dit werc met minen arbeide
Uten Walsce in Dietsce leide.
Want ict nieuw[er] omme dede
Dan omme gemene zalichede
Al der goonre dieze lezen.
Ic hope God mijn loon sal wezen
Ende ic bidde hem allen met trauwen
Die desen bouc selen scauwen
Dat si Gode bidden vor mi
Dat hi mijns genadich sij
Alst comt te minen laetsten stonden
Dat hi mi dan al mine zonden
Verre van mi wille werpen.
Al in die stat tAntwerpen
Wast dat ic dit translateerde,
Doe men Gods iare noteerde
XIII^C XV ende drie

34 Van Tol, Het boek van Sidrac, p. 226-227, waar ook variante lezingen uit andere handschriften zijn afgedrukt. Het hoofdlettergebruik en de interpunctie zijn van Van Tol.

[p. 49]

 

Bidden wi der maget Marien

 

Die den vrayen Gods zone drouch

 

Die vriendelijc up hare louch

25

Doe zoene met haren borsten zogede

 

Daer hi sinen omoet in togede

 

Dat hi ons geve sine vrede

 

Ende sine heiige minne mede

 

Ende na dit leven hemelrike.

30

Amen segt gemeenlike.

 

Amen.

In deze versie is de vertaling van de Sydrac uit het Frans in het Nederlands reeds een feit, waarvoor God geprezen zij. De werkwoordsvormen staan immers in de onvoltooid verleden tijd. Degene die verantwoordelijk is geweest voor het afdrukken van de epiloog in de editie-1496 is gaan knoeien met de tekst. In zijn versie lijkt het begin van deze epiloog meer op een proloog waarin de vertaler, alvorens zijn werk aan te vangen, bidt dat hij zijn vertaalarbeid tot een goed einde mag brengen. In de editie-1496 wordt als het jaar waarin de vertaling van de Sydrac haar beslag heeft gekregen het jaar 1326 genoemd (Oris heeft dit overgenomen). Deze datering wijkt af van die in het geciteerde handschrift te Kaliningrad. Waarschijnlijk heeft de anonieme tekstbezorger van de editie uit 1496 - was het misschien drukker Hugo Janszoon van Woerden zelf? - gebruik gemaakt van een der codices waarin sprake is van ‘Derthien hondert sessentwintich ende drie’.³⁵ Helaas is in de druk het laatste bestanddeel van die datering (‘ende drie’) weggevallen, met als gevolg dat het rijm met het volgende vers (drie/Marie) ook verloren is gegaan. Even verderop is zelfs een hele versregel verdwenen (vs. 26), zodat opnieuw een rijmpaar werd verminkt. Het zijn juist deze plaatsen waar Oris op zijn beurt afgeweken is van de versie in de editie-1496. Van het begin van de epiloog, of in zijn eigen woorden: het gedicht, heeft hij een goed lopend geheel gemaakt. Hij is echter niet zo ver gegaan dat hij de werkwoordstijden in deze beginregels weer naar de onvoltooid verleden tijd heeft overgebracht, zodat de passage meer in overeenstemming zou zijn met het karakter van een epiloog en minder zou lijken op een proloog. In dit verband verdient ook de plaats waar hij het gedicht neerschreef in zijn Sydrac-handschrift enige aandacht: folium 10 recto. Een voor de hand liggende verklaring voor de keuze van deze plaats is natuurlijk dat daar voldoende schrijfruimte aanwezig was omdat een groot gedeelte van deze bladzijde door de kopiist onbeschreven was gelaten. Aan de andere kant kan worden opgemerkt dat het gedicht nu direct voorafgaat aan het begin van de Sydrac. De epiloog uit de druk functioneert in het handschrift min of meer als proloog (de eigenlijke proloog op de Sydrac bevindt zich nog meer naar voren in de codex, op fol. lv-2r).

Ook elders in het gedicht heeft Peeter Oris verzen die naar zijn oordeel in de gedrukte Sydrac niet goed of soepel genoeg liepen, aangepast aan zijn eigen opvattingen inzake logica en poetica. Het kost weinig moeite om vast te stellen dat hij voor de hierboven genoemde gevallen waar in de druk van 1496 rijmbreuk ontstaan is, getracht heeft acceptabele oplossingen te bedenken. Het resultaat is weliswaar niet zo fraai als

35 Van Tol, Het boek van Sidrac, p. 226, naar hs. Brussel, KB, 1714.

[p. 50]

de lezingen in de dichter bij het origineel staande Middelnederlandse Sydrac-handschriften, maar toch zijn Oris' verbeteringen niet zonder verdienste. In elk geval heeft hij een aantal onbegrijpelijke verzen weer verstaanbaar gemaakt.

Ik keer terug naar wat ik genoemd heb de ‘hamvraag voor Van Tol’: waar had Oris de tekst van het gedicht op fol. l0r vandaan? Voor mij staat vast dat Peeter Oris die, geheel in overeenstemming met wat hij daarover zelf schrijft, ontleend heeft aan de Leidse Sydrac-druk van 1496. Van Tol heeft niet gezien dat de berijmde epiloog daarin enkele zinsneden bevat die duister, zo niet onbegrijpelijk zijn. Oris hield van gedichten met rijmende versregels. Een aantal van de boeken in zijn verzameling bevat berijmde teksten³⁶ en ook enkele van de door hem eigenhandig geschreven toevoegingen in zijn handschriften zijn op rijm gesteld. Zo leest men voorin twee van zijn ‘bijbels’ een lofdicht op de schrijfkunst,³⁷ het eerste deel van de ‘concluzie’ in zijn codex met Maerlants Drie Martijns is berijmd (zie p. 39), en ook achterin zijn Sydrac-handschrift, waar hij in een korte aantekening dd. 26 april 1621 zijn naam en adres meedeelt, heeft hij gebruik gemaakt van enkele simpele dichtregels (zie p. 44). Bij het overnemen van de berijmde epiloog van de Sydrac kon hij zich niet beperken tot enkele wijzigingen in spelling en woordkeus: de corrupte plaatsen in het gedicht vroegen om een grondiger bewerking van de tekst. Hij corrigeert zijn bron, zoals hij dat ook gedaan heeft bij de eerder besproken corruptie in de verzen die het nawoord vormen op de Martijns-editie van Henrick die Lettersnider (zie p. 39-41).

Met meer geluk dan wijsheid ben ik er in 1983 achter gekomen dat Peeter Oris een exemplaar van de Leidse Sydrac-uitgave van 1496 in zijn bezit heeft gehad: Parijs, Bibliothèque Mazarine, Inc. 903.³⁸ Dit exemplaar vertoont in de houtsnede op het titelblad nog steeds Oris' notitie ‘Het tweede boeck’. Hoogstwaarschijnlijk was deze incunabel met ten minste twee andere wiegedrukken uit zijn boekerij samengebonden tot een convoluut. Voorin die verzamelband bevond zich de Middelnederlandse vertaling van de Historia destructionis Troiae, dan volgde de Sydrac, en een exemplaar van Der zielentroost vormde blijkens een aantekening van Oris' hand ‘Het derde boeck’ in de band (de nummers 11-13 in het overzicht op p. 37). Het staat vast dat Van Tol bekend is geweest met het bestaan van het Parijse exemplaar van de Sydrac-druk van 1496 in de Bibliothèque Mazarine. Meer dan eens heeft hij er naar verwezen in zijn publikaties.³⁹ Maar alles wijst erop dat hij die incunabel nooit zelf in handen heeft gehad. Anders zou zijn oog zeker zijn gevallen op de handgeschreven notitie in de houtsnede waarmee het titelblad van de druk verfraaid is en wellicht had hij daarin de hand van de Antwerpse boekenliefhebber herkend. Van Tol is zeer zeker van zijn zaak wanneer hij de in 1496 te Leiden gedrukte Sydrac-edetie afwijst als de bron voor het gedicht op folium 10r van Oris' Sydrac-handschrift. Misschien was hij tot een andere conclusie

36 De nummers 1-4 en 10 uit het overzicht op p. 37.

37 De nummers 6 en 7/8 uit het overzicht; zie voor de tekst Biemans, Peeter Oris, p. 54.

38 Biemans, Peeter Oris, p. 47-48.

39 J.F.J. van Tol, ‘Middelnederlandse en Middelnederduitse Sidrac-handschriften’, in: Tijdschrift voor taal en letteren 22 (1934), p. 42 en zie Van Tol, Nederlandse drukken (cf. noot 33), p. 12-13.

[p. 51]

gekomen als hij had geweten dat een exemplaar van de gewraakte uitgave deel heeft uitgemaakt van Oris' eigen boekenverzameling.

Slotbeschouwing

De eigenhandig door Peeter Oris geschreven aantekeningen in zijn boeken speelden een belangrijke rol bij het terugvinden van handschriften en oude drukken uit zijn bezit. Deze gebruikssporen laten Oris zien als een kritische lezer en bewijzen dat hij sommige van zijn handschriften aanvulde met behulp van gedrukte boeken. Vermoedelijk verzamelde en las deze Antwerpse koopman uit pure liefhebberij, in ieder geval niet beroepshalve. Voor zover mij bekend is, moet de wijze waarop hij van zijn boeken gebruik maakte voor een gewone burger in de zeventiende eeuw als zeer uitzonderlijk bestempeld worden (voor geleerden of anderen die vanwege hun werk over boeken dienden te beschikken, gelden vanzelfsprekend andere maatstaven).

Oris' leesgedrag en zijn opmerkelijke manier van omgaan met boeken vormen een boeiend studie-object. Bestudering van zijn boekenverzameling en van de boekerijen van andere privé-bezitters, is van belang voor de cultuurgeschiedenis en voor de litteratuurgeschiedenis in het bijzonder, bijvoorbeeld in verband met receptie-onderzoek. De belangrijkste verdienste van particuliere verzamelaars, zoals Peeter Oris, is echter vooral dat zij er mede voor gezorgd hebben dat een aantal Middelnederlandse handschriften en incunabelen bewaard is gebleven. Om hun onmisbare rol in de overlevering van de Middelnederlandse letterkunde hebben zij niet alleen recht op onze dank, maar verdienen zij evenzeer door ons aan de vergetelheid onttrokken te worden.

Bibliotheek der Rijksuniversiteit (BNM)

Witte Singel 27

Postbus 9501

2300 RA Leiden

10 januari 1984