Taal en Tongval. Jaargang 45

[p. 5]

[Themanummer 6
Dialectverlies en regiolectvorming]

Frans Hinskens, Cor Hoppenbrouwers en Johan Taeldeman
Dialectverlies en regiolectvorming, een inleiding

Het verschijnsel dialectverlies had al de aandacht van de eerste dialectologen. Het vastleggen voor het nageslacht van ‘onvervangbaar verdwijnend cultuurgoed’ was immers van meet af aan een van hun oogmerken. Zo was er ook aandacht voor het lexicaal verlies als gevolg van de culturele innovatie, waarbij het verlies van zaken leidt tot het verdwijnen van de betreffende woorden.

Op het structurele vlak, dat wil zeggen in de fonologische, morfologische en syntactische componenten, is dialectverlies vaak minder goed waar te nemen, hoewel de gevolgen daar uit de aard der zaak ingrijpender zijn. Vooral in verband met dialectverlies op het taalstructurele vlak is er, met name in de Duitstalige literatuur, aandacht besteed aan het verlies van primaire ten gunste van de meer algemeen gebruikte secundaire kenmerken, noties die zijn ontwikkeld door Schirmunski (1930).

Om niet in een communicatieve leegte te geraken, moet de taalgebruiker het verlies compenseren. Ter voorkoming van misverstanden wijzen we erop, dat er in dit proces niet ‘zo maar’ gaten vallen in woordenschat of de dialectgrammatica, gaten die vervolgens worden opgevuld met meer algemeen verbreide, bovenplaatselijke vormen of met equivalenten uit de standaardtaal die de meeste dialectsprekers toevalligerwijs ook beheersen.

Het prestige van het dialect daalt nog steeds en het gebruik ervan, zeker aan de Nederlandse kant van de grens, wordt hoe langer hoe meer beperkt tot het informele contact tussen de ouderen onderling. Functioneel gezien is het dialect in het nadeel, zowel door zijn beperkte geografische verbreiding als door het ontbreken van een gecodificeerde schrijftaal. De coëxistentie van het zwakke dialect met de standaardtaal vormt een belangrijke drijvende kracht achter het proces van dialectnivellering waarbij dialectvormen in toenemende mate worden vervangen door elementen uit de prestigieuze algemene taal.

Waar die standaardtaal voldoende structurele verwantschap vertoont met de verdwijnende dialecten, ontstaat een continuüm van tussentaalvormen. Dit gegeven brengt ons bij het werk van Bickerton en DeCamp waarin

[p. 6]

aandacht wordt gevraagd voor het post-creools continuüm. Zij onderscheiden een basilect, een creooltaal, bv. eertijds ontstaan op basis van het Brits Engels, die via een ononderbroken reeks van tussentaalvormen weer aansluiting vindt bij het acrolect, in ons voorbeeld het plaatselijke Amerikaans Engels. Zie bijvoorbeeld Bickerton (1975).

In het voetspoor van deze creolisten is in Hoppenbrouwers (1982: 192vv) voorgesteld het continuüm van dialect naar algemene taal te bestempelen als regiolect. Binnen een taalgemeenschap reikt dit continuüm van de NORM's, de Niet- (of weinig) mobiele, Oudere Rurale Mannen, tot de jongste vrouwen met de hoogste schoolopleiding. Naast de hoofdbeweging in de richting van de algemene taal worden er zijbewegingen gesignaleerd op het regionale vlak.

Om een goed overzicht te krijgen van de actuele verschuivingen van dialect naar algemene taal, heeft de redactie gestreefd naar een gelijkmatige verdeling van de artikelen over de verschillende regio's. Daarbij werden de Randstad en het direct aansluitend gebied om begrijpelijke redenen overgeslagen. In Noord-Nederland beginnend, is er aandacht voor de taalsituatie in Groningen, Twente, Zuid-Limburg en Oost-Brabant, met in het laatste geval een blik over de rijksgrens. Voor de Zuidelijke Nederlanden biedt dit themanummer artikelen over heel Nederlandssprekend België en Zeeuws-Vlaanderen, over het Vlaams en nog meer toegespitst over een dialect uit het overgangsgebied tussen Oost- en Westvlaams.

De reeks wordt geopend met een bijdrage van Siemon Reker. Op grond van een aantal recente verschuivingen in de Groningse dialecten vecht de auteur een uitspraak aan van Hockett (1958) over het tempo van taalverandering. Hij licht zijn opvatting toe aan de hand van verschuivingen in het klinkersysteem. Verder is er onder meer aandacht voor veranderingen in veelgebruikte hoofdtelwoorden, de persoonlijke voornaamwoorden van de tweede persoon, alsmede in een groep van figuurlijk gebruikte en ‘gemarkeerde’ woorden. De huidige veranderingen in dialecten gaan betrekkelijk snel, aldus Reker. Geleidelijke verschuivingen waar vroeger een millennium voor nodig was, krijgen nu hun beslag in een eeuw. Vormen die deel uitmaken van een bepaalde grammaticale klasse veranderen minder snel en dat geldt ook voor idiomatische uitdrukkingen.

André Hottenhuis bespreekt de taalsituatie in Twente, die hij vanaf de jaren vijftig met aandacht volgt. Met de gegevens uit zijn eigen onderzoek onder jongeren en oudsten, die worden ondersteund door de enquête van de Twentse neerlandicus Beerlage, toont hij aan dat het Twents, ook in een typische plattelandsplaats, in toenemende mate wordt ingeruild voor de al-

[p. 7]

gemene taal. Voor zijn conclusies baseert Hottenhuis zich onder andere op gegevens over de vervoeging van veertig sterke werkwoorden, het gebruik van dialectklanken en de kennis van twintig lexicale items. Het dialect dat door de ouderen nog wordt gesproken, verliest zijn primaire kenmerken. En hoewel zaken die met regio en taal te maken hebben in onze tijd veel aandacht krijgen, neemt het feitelijk gebruik van de streektaal snel af. De dialectkennis onder de jongste generatie doet volgens Hottenhuis dan ook het ergste vrezen voor de toekomst van het Twents.

Het verschijnsel van de dialectnivellering wordt door Frans Hinskens geplaatst in het bredere kader van de studie naar taalverandering. Hij sluit daarbij aan bij zijn promotieonderzoek naar het dialect van Rimburg in de voormalige Oostelijke Mijnstreek, zie Hinskens (1992). Centraal staan structurele verschuivingen op fonologisch, morfologisch en syntactisch gebied. Op basis van een deel van de bevindingen wordt onder meer het onderscheid tussen primaire en secundaire dialectkenmerken tegen het licht gehouden. Trudgills formule voor ‘linguïstische invloed’, nader uitgewerkt in Chambers & Trudgill (1980), wordt gehanteerd ter verklaring van een aspect van de bevindingen. Hinskens komt tot een voorstel voor de afbakening van de begrippen taalverandering, dialectnivellering en regiolectvorming. Hierbij krijgt de notie regiolect een meer ingeperkte betekenis. De bijdrage mondt uit in een pleidooi voor een daadwerkelijke integratie van dialectologische, sociolinguïstische en taaltheoretische inzichten.

Cor Hoppenbrouwers bespreekt de teloorgang van enkele primaire dialectvormen. Het gaat om een tweetal klankverschijnselen en een geval van lexicale vervanging. Het verlies van de ontronde klinkers uit het dialect van Bergeijk, dat al in de vorige eeuw zijn beslag moet hebben gekregen, is een vroeg voorbeeld. Bij het verdwijnen van de beide andere vormen is de rijksgrens in het geding. De stembandklapper oftewel glottisslag, als plaatselijke variant van de intervokalische k, blijkt in Luyksgestel aan de Nederlandse kant van de grens sneller verloren te gaan dan in het aangrenzende Lommel. Bij het verlies van petraze voor ‘aardappels’ in de Nederlandse en Belgische Kempen blijkt hetzelfde te gelden. Het faseverschil in de ontwikkeling van het onderwijs en de complexe taalsituatie in Vlaanderen worden door Hoppenbrouwers aangewezen als voornaamste verklarende factoren.

Jacques Van Keymeulen onderzoekt het lexicaal dialectverhes bij Vlaamse en Zeeuwsvlaamse jongeren. Van vijftien begrippen: egel, kikker, vlinder, ui, schommel, aardbei, aardappel, doodskist, etensbord, stier, honing, kuit, paardebloem, etensvork en etter is nagegaan hoe de regressie in zijn werk gaat. Uit de resultaten blijkt dat dit proces een gedifferentieerd verloop vertoont: van totale uitroeiing zoals bij de dialectvormen voor vlinder, via

[p. 8]

stevig behoud van de regionale variant b.v. voor schommel, tot veralgemening van de Vlaams-Brabantse variant zoals ajuin voor de ui. Als mogelijke verklarende factoren signaleert Van Keymeulen o.m. de gebruikssituatie, de frequentie en het woordveld. Er zijn ook geografische verschillen waarbij West-Vlaanderen meer weerstand biedt dan Brabant. Nuttige suggesties voor verder onderzoek naar (sub)standaardiseringstendenzen in Vlaanderen besluiten zijn bijdrage.

Aan de twee door Van Coetsem (1988) onderscheiden typen van fonologische transfer in situaties van taalcontact, voegt Johan Taeldeman een bewustheidsfactor toe en zo komt hij tot een vierledige transfertypologie: (1a) bewuste impositie van dialectfonologie bij het gebruik van de standaardtaal; (1b) onbewuste impositie van dialectfonologie bij het gebruik van de standaardtaal; (2a) bewuste ontlening van standaardtaalfonologie bij het gebruik van het dialect; (2b) onbewuste ontlening van standaardtaalfonologie bij het gebruik van het dialect. Daarbij gaat het in (1a) en (1b) om dialectpersistentie en bij (2a) en (2b) om dialectverlies. Verder zijn (1b) en (2a) minder gemarkeerde processen dan (1a) en (2b). De grote vraag waarop Taeldeman, vanuit een beperkt corpus van gesproken materiaal uit Vlaanderen, een begin van antwoord tracht te geven is: welk soort van fonologisch taalmateriaal is er bij elk van de de vier transfertypes betrokken? Daartoe gaat hij uit van een tweedimensionaal fonologisch kennismodel. Vertikaal is er per lect een gemoduleerde component van fonologische regels volgens modellen uit de lexicale fonologie, zie o.m. Kiparsky (1982). Horizontaal is er een component van intersystematische metakennis. Voor elk van de vier transfertypes gaat hij dan na welke aspecten van het kennismodel erbij betrokken zijn. De ontworpen typologie lijkt, ondanks het tentatieve karakter, een unieke kans te bieden om occasionele observaties over fonologische dialectpersistentie en -verlies in een meer gestructureerd kader in te bedden.

Reinhild Vandekerckhove doet verslag van haar onderzoek naar dialectverlies in het Deerlijks, een dialect uit het overgangsgebied tussen Oost- en Westvlaams. Zij maakt gebruik van een corpus van spontaan gesproken materiaal door jongeren en ouderen. Ook bij jongeren blijkt de beheersing van het dialect nog altijd groot. Vergelijking van het taalgebruik van ouderen en jongeren brengt geleidelijke verschuivingen aan het licht, waarvan Vandekerckhove er twee nader uitwerkt. Er is een sterke teruggang van de dubbele negatie waarbij het eerste element en verloren gaat. Bij de regressie van ‘intervocalische tenuisverschuiving’ zien we ook een toenemend gebruik van de stembandocclusief. Dit laatste verschijnsel betekent een zekere ‘verwestvlaamsing’ van het Deerlijks en laat zien dat dialectnivellering niet noodzakelijk naar de algemene taal hoeft te verlopen.

[p. 9]

Wanneer we de bijdragen overzien, dan valt het op dat de verschijnselen dialectverlies en regiolectvorming door vrijwel geen van de auteurs vanuit slechts één enkel perspectief worden belicht. In haast alle gevallen kiezen de onderzoekers voor een combinatie van invalshoeken. Zo vinden we dialectlexicografische en dialectgeografische naast kwantitatief-sociolinguïstische benadering. En wat de taalkunde in engere zin betreft, staan structuralistische inzichten naast onder meer generatieve.

Er zijn in deze speciale aflevering van Taal en Tongval enkele thema's aan te wijzen die in verschillende bijdragen meer of minder uitvoerig aan de orde komen. Wat de werkwijze betreft, is er onderzoek in schijnbare tijd, een in de kwantitatieve sociolinguïstiek ontwikkelde methode om mogelijke processen van taalverandering te traceren door vergelijking van het taalgebruik van sprekers van verschillende leeftijdsgroepen. Deze methode werd toegepast in de onderzoeken die ten grondslag liggen aan de artikelen van Reker, Hottenhuis, Hinskens en Vandekerckhove. Een aansluiting bij recentere formele fonologische theorieën wordt gepraktiseerd in de onderzoeken die beschreven zijn in de bijdragen van Hinskens en Taeldeman. De reeds genoemde problematiek rond het onderscheid tussen primaire en secundaire dialectkenmerken is aan de orde in de bijdragen van Hoppenbrouwers, Hinskens, Taeldeman, Reker en Hottenhuis. Wat de bevindingen betreft, komt uit de bijdragen van Hinskens, Van Keymeulen en Vandekerckhove naar voren dat dialectverlies niet per se neerkomt op convergentie met de standaardtaal, een inzicht dat overigens al in Hoppenbrouwers (1982) verwoord werd.

Wij hopen en verwachten dat dit themanummer de aanzet zal vormen tot een verdere verdieping van het onderzoek naar de kennelijk zo algemene processen van dialectnivellering en regiolectvorming.

Bibliografie

Bickerton, D.
	1975	The Dynamics of a Creole System. Cambridge: University Press.
Chambers, J.K. &. P. Trudgill
	1980	Dialectology. Cambridge: University Press.
Coetsem, F. van
	1988	Loan phonology and the two transfer types in language contact; with special reference to Dutch. Dordrecht, Foris.

[p. 10]

Hinskens, F.
	1992	Dialect levelling in Limburg. Structural and sociolinguistic aspects. Diss. KU Nijmegen. Handelseditie verschijnt in 1995 bij Niemeyer, Tübingen.
Hockett, Ch.F.
	1958	A Course in Modern Linguistics. New York, Macmillan.
Hoppenbrouwers, C.
	1982	Language change; a study of phonemic and analogical change with particular reference to S.E. Dutch dialects. Diss. RU Groningen.
Kiparsky, P.
	1982	‘From Cyclic Phonology to Lexical Phonology’. In: H.G. van der Hulst & N. Smith (eds.) The structure of phonological representation. Part I, Dordrecht, Foris, 131-175.
Schirmunski, V.
	1930	‘Sprachgeschichte und Siedelungsmundarten’. In: Germanisch-Romanische Monatschrift 18, 113-122 en 171-188.