Taal en Tongval. Jaargang 42

[p. 159]

Een diminutief pronomen: əməkəs
P. Swiggers

In het Leuvense dialect komt een diminutief pronomen van de derde persoon mannelijk enkelvoud voor, waarvan het bestaan nooit werd gesignaleerd.¹ Ik heb in geen enkele beschrijving van Brabantse dialecten een vermelding van een analoge vorm gevonden.²

De vorm is əməkəs, verwijzend naar de derde persoon mannelijk enkelvoud. Ondanks de -s heeft de vorm zeker de waarde van een enkelvoud: de referent is steeds één enkele mannelijke persoon, en indien de vorm een finiet werkwoord regeert, staat dit in het enkelvoud.

Deze Leuvense vorm lijkt me bijzonder interessant zowel vanuit formeel als functioneel standpunt. Formeel bekeken, hebben we met een structuur ‘clitisch pronomen (objectsvorm)³ + diminutief + s’ te maken. Die structuur is uniek binnen de pronomina-reeks, zowel van de objectsvormen als van de niet-objectsvormen: men heeft geen analoge structuur met als eerste element de Leuvense vormen voor ‘ik’, ‘gij’, ‘zij’ of ‘me/mij’, ‘u’, ‘haar’, enz. Het diminutiefsuffix komt trouwens in het Leuvens enkel met naamwoordelijke vormen voor, behalve zeer uitzonderlijk in ‘motherese’ (b.v. slɔpkəs ɣɔ˕.ᵊ mo˕.ᵊ, letterlijk ‘slaapjes-gij-maar’). Overigens is de diminutiefvorming volledig regelmatig als we van de basis əm, de clitische objectsvorm ‘hem’, vertrekken: na woorden op (o.a.) labiale consonant heeft men de allomorf -əkə, die ook de verkorting van de lange vocaal (of diftong) van een naamwoord veroorzaakt (b.v. boom, dim. bummeke; bom, dim. bummeke, waarin de twee verkleinwoorden formeel identiek zijn).⁴ Door de uitgang -əkəs herinnert əməkəs aan een aantal eigennamen (van het type Mannekens, Kindekens), maar of in dit laatste een model moet gezocht worden, lijkt me

1 De vorm wordt niet vermeld bij L. Goemans (1897; 1936-1954: vol. II). De pronomina in het Leuvens werden beschreven door Goemans (1897: 145-151).

2 Ook niet in de zeer volledige beschrijving van het Aarschots bij Pauwels (1958).

3 “Object” staat hier voor “lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp en voorzetselvoorwerp”: Leuvens əm in “ik heb 'm gezien”, “ik heb 'm dat gegeven” en “ik heb dat met 'm besproken”.

4 Zie in dit verband de beschrijving van het vermijden van dergelijk samenvallen door functionele splitsing van suffix-varianten in het Booms bij Roelandts (1988).

[p. 160]

twijfelachtig.

Functioneel bekeken, heeft de vorm əməkəs een bredere syntactische waarde dan de basis əm: əməkəs kan zowel als (gebonden) subject, als object en als absolute (en geïsoleerde) vorm gebruikt worden:

(a)	əməkəs ʋɛt ət ʋɛ˕.ᵊl, zɛnə: ‘hemmekes’ weet het weer, zeg
(b)	kɛm əməkəs do.ᵊ zən sʌ˕.ᵊs ɣəɣɛ.ᵊvə: ik heb ‘hemmekes-daar’ zijn saus gegeven
(c)	ʋe.ᵊ i˕.ᵊ ta ɣəzi˕.ᵊt? əməkəs do.ᵊ: wie heeft dat gezegd? ‘hemmekes-daar’

De vorm əm daarentegen is een objectsvorm (hoewel hij soms - onjuist?- als subjectsvorm wordt gebruikt).⁵

Hiermee hebben we enkel de syntactische functie van əməkəs beschreven, maar nog niet de semantisch-pragmatische functie. In (a) en (c) kan əməkəs vervangen worden door ɔ˕ᵊ ‘hij’ en in (b) door əm ‘hem’, maar de betekenis is dan niet dezelfde. In de eerste plaats heeft əməkəs een spottende waarde (wat typisch is voor diminutiefvormen), waarop zich een expliciet afstandelijke houding kan enten (dit wordt bevestigd door de frequente combinatie əməkəs do.ᵊ).⁶ In deze spottend-afstandelijke functie kan əməkəs do.ᵊ niet worden vervangen door ‘hij’ of ‘hem’, wel echter door soortnamen (of beter soort-pronomina) afgeleid van eigennamen: jakkə, ʓɛ˕.ᵊnᵊ (< Eugène).

Een belangrijk functioneel aspect van əməkəs is dat het gebruikt wordt in een context waarin er contact is tussen spreker, toegesprokene en de besproken derde persoon. Ik ken maar zeer weinig gevallen waar əməkəs (do.ᵊ) wordt gebruikt in afwezigheid van de aangeduide derde persoon (deze kan eventueel niet direct participeren aan het gesprek, maar wel zichtbaar zijn voor spreker en toehoorder).

Ik ken geen gevallen waar əməkəs wordt gebruikt wanneer er geen vorm van contact is met de persoon naar wie gerefereerd wordt (naar een afgestorvene of iemand die in het buitenland verblijft, wordt niet verwezen met əməkəs (do.ᵊ)).

Samengevat: əməkəs is in het Leuvens een diminutief voornaamwoord

5 In de predicatieve structuren ‘Het is (hij/hem)’ en ‘Zo is (hij/hem)’ en andere inversiestructuren verkiest het Leuvense dialect de vorm əm (voor het vrouwelijk wordt de subjectsvorm gekozen). Cf. voor het Aarschots Pauwels (1958: 336).

6 De combinatie əməkəs-e.ᵊ is niet uitgesloten, maar zeer zeldzaam. Overigens kan de spreker zelf een bepaalde afstand tegenover zijn eigen persoon nemen, maar dan wel in combinatie met het bijwoord hier: in het Leuvens kan men b.v. zeggen dən dɛ.ᵊzə e.ᵊ zal ət nə ki˕.ᵊ zɛ˕.ᵊ ‘den deze hier [= ik] zal het een keer [= eens] zeggen’.

[p. 161]

van de derde persoon mannelijk enkelvoud, dat uniek is binnen zijn reeks (dus ook niet geflankeerd wordt door een vrouwelijke vorm), dat een bredere syntactische valentie heeft dan zijn basis, en een specifieke waarde: nl. een spottend-distanciërende verwijzing naar een derde persoon, met wie zowel spreker als toehoorder een vorm van contact hebben.

Bibliografie

Goemans, L.
	1897	‘Het dialect van Leuven, een phonetisch-historische studie’. Leuvensche Bijdragen 2, 1-76 en 103-186 en 219-324.
Goemans, L.
	1936-1954	Leuvensch Taaleigen. Woordenboek. Brussel: Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde (2 delen).
Pauwels, J.L.
	1958	Het dialect van Aarschot en omstreken. Deel I. Tongeren: Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek.
Roelandts, K.
	1988	‘Van allomorf naar betekenisonderscheidend suffix in Boomse diminutieven’. Taal en Tongval, Themanummer 1: Morfologie, 38-42.