Taal en Tongval. Jaargang 34

[p. 2]

Streektaalliteratuur in Achterhoek en Liemers.
Ontwikkeling en problemen

Schrijven óver de streektaalliteratuur in Achterhoek en Liemers is niet mogelijk zonder ook buiten deze gebieden wat rond te kijken. Schrijven ín de streektaal is niet alleen een zaak van bovengenoemde regio's, maar een aantal ontwikkelingen daarin lopen parallel met die van andere gebieden. Bovendien zijn hier en daar duidelijke verbindingen met de geschiedenis van de dialektkringen, die van oorsprong organisaties waren van dialektschrijvers.

We willen ons in hoofdzaak beperken tot de ontwikkelingen van ná 1950, omdat anderen reeds de voorgaande periode hebben behandeld, zoals prof. dr. H. Entjes in zijn artikel ‘Streektaalliteratuur in Oost-Nederland’ (Entjes, 1964^a) en prof. dr. H.T.J. Miedema in het artikel ‘Achterhoekers en Saksen’ (Miedema 1957).

In de na-oorlogse periode zijn eigenlijk drie perioden te onderscheiden, die we gemakshalve maar indelen in perioden van tien jaar, nl. de vijftiger, zestiger en zeventiger jaren. De respektievelijke kenmerken van deze perioden zijn: een stormachtige ontwikkeling, een tijdperk van weinig aktiviteiten en een opnieuw opbloeien van de hoop op een werkelijke streektaal-literatuur.

In november 1953 werd prof. dr. K. Heeroma benoemd tot hoogleraar in de Nedersaksische taal en letterkunde aan de universiteit in Groningen. In zijn inaugurele rede over het onderwerp ‘De Nedersaksische letterkunde’ zei hij o.a. ‘Dialektschrijverij kan een vorm van artistieke ascese zijn, maar ook een weerspiegeling van artistieke armoede’ (Heeroma 1953^b, p. 19).

Met dat laatste doelde hij op de bekrompenheid, waarin een dergelijke literatuur kan verkeren doordat ze zich tot het eigen kleine gebied beperkt, zowel regionaal als qua onderwerpen. Méde doordat vele teleurgestelden in hun streven de toppen van de Nederlandstalige literatuur te bereiken, zich gingen werpen op de streektaalschrijverij, die een gemakkelijker succes bood.

In september 1956 werd in Ter Apel een bijeenkomst gehouden van de opgerichte Bond van Schrieverskringen en sprekend over ‘streektaal-

[p. 3]

cultuur’ zei professor Heeroma: ‘Ik ben aangesteld om te bestuderen wat gij schrijft. Het is aan u om te zorgen, dat deze studie de moeite loont.’ (Heeroma 1957/58, p. 71).

Dit was een duidelijke opdracht voor de streektaalauteurs, maar we kunnen uit de veranderende belangstelling van professor Heeroma constateren, dat het voor hem niet of nauwelijks de moeite loonde zich met de streektaalliteratuur bezig te houden. Hij liet dat al spoedig aan anderen over.

In juni 1955 werd in Markelo de ‘Bond van Nedersaksische schrijvers’ opgericht, waarbij vooral Twente en enkele auteurs uit Salland de toon aangaven. De Achterhoek en Liemers sloten zich wat aarzelend aan, eerst individuele leden, omdat pas op 23 februari 1957 de ‘Schrieverskring Achterhook en Liemers’ werd opgericht. De bijeenkomst in Markelo liep parallel met het oostelijke streven naar een eigen omroep en men dacht daarvoor regionale auteurs nodig te hebben om de regionale zender te voeden. De resultaten van deze eerste tien jaren kan men in de volgende feiten samenvatten.

De streektaalauteurs ontmoetten elkaar buiten hun eigen grenzen in Ter Apel en in Markelo en er kwam een begin van samenwerking tot stand, ook over de landsgrens heen. De droom van een Nedersaksische literatuur werd verwerkelijkt in het literaire blad ‘Het Swieniegeltje’, dat in Groningen al bestond, maar nu een ruimer verspreidingsgebied kreeg. Er werd een gezamenlijke spelling ontworpen, die ook gold voor het Duitse grensgebied, nl. de ‘Vosbergen’-spelling, zodat men elkaars geschriften zonder de minste moeite zou kunnen lezen. In navolging van het noorden kreeg ook het oosten in 1957 zijn regionale omroep, hoewel tegen de wens van velen gekoppeld aan het noorden. Er ontstonden diverse schrieverskringen, ook in het oosten, met Achterhoek en Liemers als laatste loot aan de Nedersaksische stam.

Een hoopvol begin, maar in het volgende tiental jaren ging deze hoop ter ziele; wat bleef was een sprankje streektaalleven, dat door enkelingen in leven werd gehouden.

Na enkele jaren ging ook ‘Het Swieniegeltje’ ter ziele, de ‘Vosbergen’-spelling werd niet gebruikt, omdat deze te moeilijk zou zijn en te veel concessies gedaan zou hebben aan het Duitse deel van het taalgebied.

De Schrieverskring in Twente ging aan onderlinge ruzies ten onder en alle kringen, voorzover ze wel bestonden, conserveerden angstvallig hun eigen blad en keken niet over hun taalgrenzen heen.

[p. 4]

In Drente was dat ‘Oeze Volk’ (dat nog bestaat), in Groningen (het opgeheven blad) ‘Dörp en Stad’ en in Salland ‘De Moespot’, dat uitgroeide tot het oostelijke blad van het ‘Verbond van Neersasse Dialektkringen’.

Het waren maar enkele schrijvers, die bleven schrijven, zoals Johanna van Buuren uit Hellendoorn, Johan Buursink uit Enschede, Hans Heyting in Drente, Simon van Wattem in Winschoten en Gerrit Odink uit Eibergen. Met als de bekendste regionale auteur Herman van Velzen, pseudoniem voor Frans Roes uit Hengelo (Gld.). Dat kwam ook, omdat ze publikatiemogelijkheden hadden in diverse bladen en kranten, waarbij vooral de Achterhoekse kranten erg gewillig waren dialektbijdragen op te nemen. Trouwens in de Achterhoek en Liemers heeft men het meest consequent doorgewerkt; zonder al te veel grootse feiten, maar gestaag.

In 1964 schreef prof. dr. H. Entjes in het eerder genoemde artikel ‘Streektaalliteratuur in Oost-Nederland’:

‘Helaas ontbreekt elk spoor van eenheid op dit gebied’ (pag. 89). En even verder: ‘Er heerst een beangstigende stilte na een korte periode van voor onze streken ongekend literair leven’ (pag. 89).

Langzaam herstel

De zeventiger jaren gaven een langzaam herstel te zien; we zullen ons in hoofdzaak beperken tot de ontwikkelingen in het oosten.

Dat was niet in de laatste plaats onder invloed van de regionale omroep, die hoorspelteksten nodig had in de streektaal, verhalen uitzond en liedjes, kerkdiensten in de streektaal opnam en zo meer. Daardoor had deze omroep op het literaire leven een sterk stimulerende invloed, die echter aan het eind van de zeventiger jaren door een direktiewisseling plotseling ophield.

In het oosten kwam een samenwerking op gang tussen de kringen ‘Achterhook en Liemers’ en ‘Salland-Oost Veluwe’. Gezamenlijk werd het blad ‘de Moespot’ geëxploiteerd, welk blad vooral door de bijdragen uit onze streek een sterke stimulans verkreeg. Twente werd opnieuw opgericht en sloot zich eveneens aan, terwijl hierbij als vierde de kring ‘Vrienden van de streektaal voor Lochem en omgeving’ kwam.

Er werd jaarlijks een gezamenlijke verbondsdag georganiseerd en in de Achterhoek ontstonden nauwe kontakten met Westfalen, hetgeen zich manifesteerde in een jaarlijkse dialektdag. In 1981 voor de zeventiende keer. Op deze dagen werd telkens een ander thema - ook niet-

[p. 5]

literair - centraal gesteld en het blijkt een ontmoeting in de ware zin van het woord te zijn. Er kwam belangstelling voor diverse uitgaven in de streektaal, waaronder vele herdrukken. Het was vooral uitgeverij W.G. Witkam in Enschede, die met zijn Twents-Achterhoekse reeks stimulerend werkte.

Als eenmalige uitgave werd met steun van de provincie Gelderland de bundel ‘Regiotaal’ uitgegeven en de inmiddels tot dialektkring omgedoopte schrieverskring in Oost-Gelderland gaf drie bundels uit, waarvan de laatste in het kader van het Verbond en zette een serie geschriften op touw, ‘de Wenneplas’, waarin inmiddels het derde deel is verschenen.

Een bovenregionaal blad als ‘Weerwoord’, dat zich richtte op de kultuur in het gehele oosten en het aangrenzende Duitse gebied kon zich echter niet handhaven, evenmin als het literaire blad ‘De Pennevogel’, dat twee jaargangen beleefde en eind 1980 ter ziele ging wegens gebrek aan belangstelling van de zijde der abonnees.

De belangstelling voor geschriften in de streektaal is enorm gestegen en het fonds van Witkam telt al meer dan 30 nummers. Ook het toneel in de streektaal beleeft een ongekende bloei. Voorstellingen in de streektaal trekken volle zalen, maar het gaat hier in hoofdzaak om vertalingen uit het Nederduits of om stukken, die elders geschreven zijn. Oorspronkelijke Achterhoekse of Liemerse toneelstukken zijn er nauwelijks. En een paar pogingen om te komen tot een beter genre toneelstuk leverde weinig op. Toch is er in de streektaal-literatuur sinds de stormachtige vijftiger jaren een duidelijk andere tendens te bespeuren. Naast diegenen, die wel ‘de verlate romantici’ worden genoemd, hebben diverse auteurs zich meer gericht op de actuele literatuurstromingen. Ze hebben een nauwere aansluiting gezocht en ontlenen hun stof niet langer aan de ‘gave wereld’, waarin het platteland zou verkeren.

De integratie van streektaal- en nederlandstalige literatuur was de inzet van twee bijeenkomsten, die in Doetinchem werden gehouden onder het motto ‘Literatuur op de grens’. De naam sloeg op het gebeuren in het grensgebied - ook Duitse auteurs waren uitgenodigd - maar tevens op de vraag wáár het grensgebied van de literatuur in het algemeen lag.

Een derde geplande bijeenkomst kon wegens gebrek aan belangstelling niet doorgaan.

Een voorzichtige poging om toch weer te komen tot een jaarlijkse literaire manifestatie, was het organiseren van een regionale ronde in

[p. 6]

het kader van het Nationale Concours Zondagsdichters, dat in 1980 voor de Achterhoek en Liemers werd georganiseerd door het Staring-Instituut in Doetinchem. De belangstelling voor deze bijeenkomst was zó hoopvol, dat voor '81 een wedstrijd in het schrijven van korte verhalen werd georganiseerd, die zich in een grote belangstelling mocht verheugen. 81 auteurs zonden 123 verhalen in, waarvan een veertigtal in de streektaal. De jury bekroonde juist een dialektverhaal als nummer een. Het gelijkstellen van literatuur in de streektaal, het met gelijke maten meten met nederlandstalige literatuur is een van de meest hoopvolle ontwikkelingen van deze tijd. Want een streektaalauteur heeft het niet gemakkelijk. Tenminste een auteur, die andere wegen bewandelt dan de traditionele. Door Nederlandstalige critici en lezers wordt hij te snel gelijkgeschakeld met de ‘verlate romantici’ en geoordeeld volgens de meest algemene norm: dat streektaalliteratuur ondermaatse literatuur is.

De goedwillenden onder de critici hebben moeite de gevoelswaarde van de gebruikte woorden en de dubbele bodem hierin te ontdekken, omdat hun die eenvoudig ontgaat. Dat geldt natuurlijk vooral voor de poëzie. En bij hun eigen taalgenoten, die gewend zijn aan en gesteld zijn op het gemakkelijke leesbare verhaal of de rechttoe-rechtaan poëzie, het lieve vers, zijn ze evenmin in tel. Ze stellen te hoge eisen aan de lezer, die altijd nog geamuseerd wil worden in zijn taal. Maar dat is een situatie, die niet alleen bij ons voorkomt.

Problemen en wensen

Als we nu een samenvatting geven van de feiten en de wensen op het gebied van de streektaalliteratuur, dan kunnen we stellen, dat Groningen literair het verst gevorderd is, maar dat Achterhoek en Liemers de meest gestage, stabiele ontwikkeling hebben vertoond.

Twente is het te zeer onderling oneens en voor Salland en Oost-Veluwe is de grote stilte ontstaan, hoewel er een kleine opleving te bespeuren is. Overzien we het veld van de streektaalliteratuur kritisch, dan wordt er te weinig literatuur geschreven. Het gaat hier eerder om lektuur, gemakkelijke leesstof, dan om iets beters. Hieraan is de gemakkelijke wijze, waarop in dit gebied de streektaal gedrukt wordt, in krant of boek, ten dele debet. De mazen van de toelaatbaarheid zijn te ruim.

Over het algemeen bestaat er ook nog te weinig wil om in de verschillende gebieden samen te werken. Men blijft navelstaren op zijn eigen taalgebied, omdat de taal van anderen ‘onverstaanbaar’ en ‘vreemd’ is. Er wordt ook nauwelijks over de landgrens gekeken, hoewel daar toch ook

[p. 7]

heel wat mogelijkheden zouden liggen. Bijeenkomsten met auteurs uit Westfalen (behalve dan in het kader van de dialektdagen, maar die hebben een veel ruimer arbeidsveld) komen maar moeilijk tot stand.

Er bestaat geen enkel literair blad. De ‘Moespot’ is in de eerste plaats een verenigingsblad en niet een blad voor streektaalliteratuur. Daarom is er ook geen enkele ruimte voor de literaire kritiek, die oordeelt en veroordeelt.

Verder ontbreekt, ondanks de bloei van het dialekttoneel, het aktuele toneelgebeuren. De problemen in de stukken zijn verouderd of het stuk is een aaneenschakeling van humoristische of als zodanig bedoelde scènes. De regionale omroep is als stimulator voor het schrijven van teksten in de streektaal totaal uitgevallen. Hoorspelauteurs bijvoorbeeld hebben alleen kleine mogelijkheden bij radio Bremen.

Er zou een heel wensenpakket zijn samen te stellen voor wat zou moeten gebeuren. De samenwerking over de grens heen moet worden geaktiveerd en er zou, zoals in het verleden vaker is gebeurd, een grotere literaire uitwisseling moeten en kunnen komen. Ook op streektaalgebied. Een experiment: het uitwisselen van teksten, zoals in het begin van de zeventiger jaren tussen de NCRV en Radio Bremen, zou best kunnen worden herhaald. Er zou een gezamenlijk literair blad moeten komen. Voor het gehele oost-nederlandse gebied, dat naast de bestaande bladen, schift en scheidt. Dat bij voorkeur ook over de grenzen kijkt, de landsgrenzen.

Een voorbeeld van een goed blad is het noordduitse ‘Quickborn’, dat de streektaalliteratuur serieus neemt. En wat dat serieus nemen betreft, de streektaalschrijvers zouden hun eigen instrument, hun taal, best eens wat ernstiger kunnen nemen. Best eens kunnen proberen wat zorgvuldiger te schrijven, zodat Nederlands en Streektaal op hetzelfde niveau bekeken zouden kunnen worden.

Betekent het bovenstaande nu, dat het tijd wordt om de streektaalschrijverij van tafel te vegen? Verre van dat. We hebben alleen geprobeerd enkele lijnen te trekken, tendensen en ontwikkelingen aan te geven. En door daarover te schrijven - niet zonder kritische noten te plaatsen - hebben we de streektaalliteratuur en haar ontwikkeling serieus genomen. Even serieus als een verhandeling over literatuur in het Nederlands of in welke andere taal ook.

Dit artikel is hopelijk een poging om te geraken tot de toestand van ‘artistieke ascese’, waarvan Heeroma sprak om daarmee de ‘artistieke armoede’ de deur uit te bannen.

Henk Krosenbrink.