Taal en Tongval. Jaargang 30

[p. t.o. 1]

[p. 1]

Dr. Ruth Klappenbach
Niedersteinbach 1911 - Schöneiche (Berlijn) 1977

In een van de eerste afleveringen van het ‘Wörterbuch der deutschen Gegenwartssprache’ die ik in 1977 ontving, stak een kaartje waarin het ‘Zentralinstitut für Sprachwissenschaft’ meedeelde dat de uitgeefster van het woordenboek de tweede februari 1977 op vijfenzestigjarige leeftijd was overleden. De dood van Ruth Klappenbach, die ik meer dan twintig jaar had gekend en met wie ik bevriend was geworden, heeft mij diep bedroefd.

Toen ik in 1956 enkele dagen doorbracht in de D.D.R. en er Theodor Frings bezocht, bracht hij mij te Leipzig, en te Berlijn, in kennis met verscheidene van zijn collega's, medewerkers, oud-studenten, studenten en vrienden, van wie de meesten, maar niet allen, filologen waren in de ruimste zin van het woord. Zo ontmoette ik te Berlijn zijn collega, professor Wolfgang Steinitz en de gezusters Klappenbach: Ruth Klappenbach en Helene Malige-Klappenbach, zijn beide oud-studenten.

Ruth Klappenbach en Wolfgang Steinitz hadden toen, sinds de stichting van het ‘Institut für deutsche Sprache und Literatur’ in 1952, de leiding van het ‘Wörterbuch der deutschen Gegenwartssprache’, waarvan de twee eerste afleveringen (A-annehmen) samen in 1961 verschenen. Mijn vriend Steinitz heb ik slechts een tiental jaren ontmoet, want hij overleed reeds in 1967 op tweeënzestigjarige leeftijd. Ruth Klappenbach heeft dus gedurende tien jaar alleen de leiding van het woordenboek in handen gehad.

Ik heb in dit tijdschrift (Jg. XIX [1967], afl. 3-4) een kort In Memoriam aan Wolfgang Steinitz gewijd. Het lijkt mij vanzelfsprekend dat ook hier de aandacht van onze neerlandici wordt gevestigd op de uitzonderlijk begaafde taalkundige die Ruth Klappenbach was. Behalve het zesdelig woordenboek, waardoor haar naam bij alle germanisten, ook in het buitenland, een welverdiende faam geniet, publiceerde zij nog haar doctoraal proefschrift en een dertigtal taalkundige bijdragen, waaronder een tiental over (Duitse) spellingproblemen. Zij hield bovendien een aantal lezingen over taalkundige onderwerpen in de D.D.R., maar ook in de U.S.S.R., Tsjechoslovakije, Polen, Hongarije, Finland en Zweden. De drie lezingen die zij voor 1977 in Denemarken had toegezegd, kon zij helaas niet meer houden.

[p. 2]

Ruth Klappenbach, geboren op 7 oktober 1911 te Niedersteinbach (Kreis Geithain), een zeer klein dorpje ten Z.-O. van Leipzig, was de jongste van de drie kinderen die het gezin Klappenbach telde. In datzelfde jaar promoveerde Theodor Frings, haar leermeester die zij zo diep hoogachtte, te Marburg bij Ferdinand Wrede op een studie over de dialekten van zijn geboortestreek. In mei 1918 trokken de Klappenbachs naar Leipzig, waar de vader leraar werd aan een H.B.S.

Hij was een vooruitstrevend links geörienteerde intellektueel, die zeker niet zonder invloed op het denken van zijn kinderen is geweest, maar het is ongetwijfeld de moeder die in het gezin de belangrijkste rol heeft gespeeld. Toen na de eerste wereldoorlog zij door allerlei familieomstandigheden in die benarde jaren alleen voor de opvoeding en de toekomst van haar kinderen moest zorgen, heeft zij offervaardig en vastberaden alle drie hoger onderwijs laten genieten. Zij moet een bewonderenswaardige vrouw zijn geweest, voor wie de kinderen dan ook een diepe verering koesterden.

Ruth ontving haar lager en middelbaar onderwijs te Leipzig en legde haar eindexamen aan het Gymnasium af in 1931 met het beste cijfer. Haar oudere zuster Helene was een jaar vroeger bij Frings gepromoveerd en had als vakken Duits, Engels en geschiedenis gekozen. Zij raadde haar zuster aan haar voorbeeld te volgen, wat dan ook gebeurde. Ruth studeerde van 1931 tot 1935 aan de universiteit te Leipzig, waar zij nog hetzelfde jaar haar studie met goed gevolg voltooide. Datzelfde jaar legde zij ook het staatsexamen voor hoger onderwijs af met een studie over ‘Parataxe und Hypotaxe im Deutschen’ (cijfer I).

Van 1935 tot 1945 was zij lerares aan een gymnasium te Leipzig en tevens assistente van professor Frings, bij wie zij zich aan wetenschappelijk werk kon wijden, zoals blijkt uit haar promotie in 1942 tot doctor phil. met een proefschrift ‘Zur Urkundensprache des 13. Jahrhunderts. Auf Grund des Corpus der altdeutschen Originalurkunden bis zum Jahre 1300’.

In 1946-1947 bezocht zij de tolkenschool te Leipzig en legde er in 1947 het tolkexamen voor de Russische taal af. Van dat jaar af tot 1952 was zij docente en lerares Duits bij de Naamloze Sovjetvennootschap voor brandstofenergie ‘Braunkohle’ in Leipzig en Espenhain.

1 september zou voor Ruth Klappenbachs verdere loopbaan beslissend zijn. Frings' collega en vriend Wolfgang Steinitz had namelijk in dat jaar in de ‘Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin’ een plan voorgelegd voor een woordenboek van de actuele Duitse taal.

[p. 3]

Frings stelde aan zijn oud-studente en -assistente voor naar Berlijn te gaan om er met Steinitz de leiding van de voorbereiding en van de samenstelling ervan op zich te nemen.

Hoewel zij nog in de diachronische taalbeschouwing was opgeleid, had zij vrij spoedig, waarschijnlijk door haar kennis van het Russisch, haar aandacht aan de synchronische taalopvatting gewijd. Dank zij de beheersing van die taal had zij zich op de hoogte kunnen stellen van de verworvenheden van de Sovjetlinguïstiek, die haar bij haar lexicologisch werk belangrijke diensten zou bewijzen.

Het is hier niet de plaats om verder over dat woordenboek uit te weiden. Ik wil enkel nog vermelden dat voor de uitgave ervan twee en een half miljoen steekkaarten over de actuele taal werden opgesteld en ook gebruik werd gemaakt van de steekkaartenverzameling van het Grimmse woordenboek. De 57ste en laatste aflevering werd in 1976 aan de drukker toevertrouwd en zag nog in 1977 het licht. Voorbereiding en samenstelling van dat zesdelig verklarend woordenboek, dat 4500 bladzijden beslaat, heeft slechts vijfentwintig jaar geduurd, ondanks een beperkte staf medewerkers. Een recordtijd! Wie meer over opzet en methode wenst te weten verwijs ik naar het woord vooraf bij de twee eerste afleveringen, dat in 1961 verscheen (blz. 03-026).

Ondanks haar drukke bezigheden bij het woordenboek vervulde Ruth Klappenbach van 1953 tot 1958 nog leeropdrachten over klank- en vormleer, alsook over de Duitse woordenschat van de tegenwoordige tijd aan de Karl Marx-universiteit te Leipzig en aan de Humboldt-universiteit te Berlijn.

De 16de maart 1956 woonde ik, op uitnodiging van Frings, te Berlijn een werkvergadering bij van de medewerkers aan het woordenboek en leerde daar de gezusters Klappenbach kennen, want Helene Malige-Klappenbach was reeds vanaf 1 december 1952 aan het woordenboek verbonden en werkte in hartelijke verstandhouding met haar zuster mede aan de voorbereiding ervan. Die samenwerking heeft vijfentwintig jaar geduurd.

De Akademie verleende aan Ruth Klappenbach in 1975 haar hoogste wetenschappelijke onderscheiding, de Leibniz-medaille.

Ik heb tussen 1956 en 1975 vele malen de D.D.R. bezocht en heb nooit nagelaten enkele dagen te Leipzig en te Berlijn door te brengen. Ik trachtte steeds tijd te vinden om naar de Akademie te gaan en daar met de gezusters Klappenbach een praatje te maken. Ik spreek van de gezusters omdat ik ze steeds samen aantrof en ik mij niet herinneren

[p. 4]

kan een van hen alleen te hebben ontmoet. Ik had altijd de indruk dat mijn bezoek hun welkom was. Voor mij waren het in ieder geval zeer aangename stonden die ik met hen doorbracht.

Wat mij bij Ruth Klappenbach biezonder heeft getroffen was haar jeugdig enthousiasme, haar taaie arbeidskracht en haar ongewone levenslust. Zij was vriendelijk en hoffelijk en had alle hoedanigheden van een leidster. Toen zij gepensioneerd was, maar nog steeds sterk wetenschappelijk actief, ook bij de uitgave van het woordenboek, woonde zij met haar zuster in een mooie omgeving buiten Berlijn, te Schöneiche. Ik heb ze daar met mijn collega Worgt uit Leipzig in mei 1973 bezocht en er een hele namiddag doorgebracht. Die namiddag behoort tot mijn aangenaamste herinneringen. Ik heb Ruth Klappenbach niet meer teruggezien. Zij is op 2 februari 1977 onverwacht, maar gelukkig pijnloos, aan een hartinfarkt overleden.

Met haar verliest de D.D.R. een waardevolle en hoogstaande taalkundige, wij allen die haar hebben gekend, een edele en voorname vriendin.

Willem Pée