Taal en Tongval. Jaargang 27

[p. 86]

Bilhamers

Een bil- of scherphamer is een gereedschap waarmee de maalstenen van de korenmolen van groeven voorzien worden, anders gezegd, gescherpt worden. Zo'n bilhamer heeft de vorm van een houweel, is alleen wat kleiner, heeft een kortere steel en in plaats van puntige, twee beitelvormige uiteinden. Omdat mijn dissertatie zal handelen over de benamingen van een aantal onderdelen van de molen zelf, hoort het begrip ‘bilhamer’ er niet in thuis. Vandaar deze afzonderlijke publikatie, die ik graag opdraag aan Jo Daan, aan wier scherpe oordeel ik steeds veel te danken heb gehad, wat misschien in zeker opzicht ook uit dit stukje blijken mag.

De twee kaarten die het vergezellen, zijn gebaseerd op uiteenlopend materiaal. De eerste die voor 95% berust op gegevens van na 1960, is samengesteld met behulp van de antwoorden op de de bilhamer betreffende vraag uit de Amsterdamse lijst 42A en de Nijmeegse lijst O. De andere kaart geeft een beeld van de verbreiding van de benamingen vóór 1900, waarbij verschil is gemaakt tussen die van vóór en na 1600. De gegevens hiervoor zijn afkomstig uit gepubliceerde en niet-gepubliceerde bronnen. Het zou te veel plaats vergen ze te vermelden; dat gebeurt bovendien al in mijn dissertatie. Ik volsta nu met een volledige lijst van al het voor kaart 2 gebruikte materiaal, naar woordtype en ouderdom gerangschikt. Voor de plaatsaanduiding heb ik gebruik gemaakt van de kodering in het bekende Systematisch en alfabetisch register van plaatsnamen, enz.

Als ik nu met de ‘oude’ kaart mag beginnen, dan wijs ik er eerst op dat vóór 1900 blijkbaar maar twee termen in gebruik waren: billen en scherphamers, in de bronnen praktisch altijd in deze meervoudsvorm genoteerd, wat verklaarbaar is gezien het feit dat de molenaar altijd over een hele serie scherphamers beschikte: ze worden nl. bij gebruik erg snel bot. Geografisch gezien valt op dat scherphamers (de cirkel) nagenoeg beperkt blijft tot de beide provincies Vlaanderen, terwijl het overige deel van ons taalgebied alleen billen blijkt te kennen. In de Oost-Betuwe ligt de enige plaats waar bilhamers voorkomt. Gegevens voor het noorden ontbreken, maar het lijkt me niet vermetel om te veronderstellen dat ook daar de benaming billen gebruikt werd. Dat kan te geruster omdat uit de moderne Duitse dialektwoordenboeken blijkt

[p. 87]

dat billen of een variant in het Duitse taalgebied bekend is van Ost-Friesland tot aan Zwitserland. En zelfs voor dat laatste gebied wordt het ww. pílle opgegeven (door Emil Stäheli, Die Terminologie der Bauernmühle im Wallis und Savoyen, 121). Ook in Engeland is biles of bills sinds de 14de eeuw het gewone woord (Leslie Syson, British water-mills, 114 en 120).

Als we naar de periode vóór 1600 kijken, blijkt dat scherphamers toen vrijwel niet voorkwam; er is maar één gegeven uit die tijd en dat dateert van 1570. Ook in de beide Vlaanderens schijnt men in deze tijd alleen maar billen te kennen. Daarmee wordt aannemelijk dat dit woord aanvankelijk in het hele taalgebied voorkwam enerzijds en, anderzijds, dat scherphamers een jonger woord is dan billen. Het is in de molenterminologie een gewoon verschijnsel dat de provincies Vlaanderen een van de rest van het taalgebied afwijkende benaming vertonen en haast even vaak blijkt de oorzaak in de band met het Franse taalgebied te liggen. Ook nu is er een opmerkelijke overeenkomst aan te wijzen,

[p. 88]

omdat bijv. in het aangrenzende Pikardië namen als martyeu a rabiyé gebruikt worden (René Debrie, Lexiques picards du cidrier et du meunier, 26), waarvan scherphamer een rechtstreekse vertaling lijkt.

Het is duidelijk dat scherphamers het in de periode 1600-1900 wat het zuidwesten betreft helemaal van billen gewonnen heeft: dit laatste woord komt dan, althans in mijn gegevens niet meer voor. Dat het sukses van scherphamers niet tot Vlaanderen beperkt gebleven is, toont vergelijking met de eerste kaart: de term komt nu voor tot in Gelderland en is zelfs op Tessel gesignaleerd.

Er is voor deze opmerkelijke opmars ten koste van billen een wat wel genoemd wordt extra-linguistische verklaring te geven. Billen is, zoals de lezer - sinds kort wellicht - weet, een homoniem woord, maar een waarbij de homonymie niet van hinderlijke konsekwenties ontbloot is. Wie ook mondeling geënquêteerd heeft, weet dat de molenaar bij de vraag naar de benaming van de onderhavige voorwerpen vaak aarzelt voor hij billen in de mond neemt, bang als hij is de lach-

[p. 89]

lust op te wekken door de zich opdringende gedachte aan zeker best nader aan te duiden lichaamsdeel. Het spreekt vanzelf dat zo'n woord het moet afleggen als zich een alternatief voordoet, zeker als dat andere woord, net als scherphamers, zo duidelijk de funktie aangeeft. Ik heb trouwens de indruk dat in het westen al van ouds naast het subst. billen het ww. scherpen voorkwam: bijv. 's-Gravenhage a^o 1317 scerpen (Werken Historisch Genootschap Nieuwe Reeks n^o 21, 59).

Dezelfde vrees voor hilariteit acht ik mede de oorzaak van de sterke opkomst van de derde benaming, bilhamers, die tegenwoordig benoorden de grote rivieren de gebruikelijkste is. Het gaat wellicht te ver in bilhamers een soort kontaminatieprodukt te zien van billen en scherphamers. Eerder is het te beschouwen als een nieuwe samenstelling met de stam van het ww. billen, dat juist in het noordoosten veel voorkwam; zie bijv. de woordenlijst van Van Halsema betreffende de Groninger Ommelanden, a^o 1776 (Driem. Bladen 1953, 68-82). Het oudere billen is trouwens waarschijnlijk ook jonger dan het ww. Volgens Franck-Van Wijk 65 is billen (ww.) afkomstig van wgerm. *billa dat ‘slaan, houwen’ betekent.

De verbreiding van de term bilhamers is door gebrek aan gegevens moeilijk te dateren, maar omdat het woord gezien zijn verspreidingsgebied wel een Nederlandse oorsprong moet hebben, is het waarschijnlijk dat die moet hebben plaats gevonden in dezelfde tijd als een aantal andere benamingen, die tegelijk met het nieuwe molentype, de Hollandse molen, een groot gebied veroverd hebben. Als dat zo is, mogen we de verbreiding van bilhamers stellen na 1600. Op de komplexe problematiek die daar mee samenhangt, kan ik hier niet verder ingaan; dat reserveer ik voor een publikatie van wat groter omvang, al heet die dan nog ‘proefschrift’.

Jan Stroop.

Gegevens van vóór 1900, gebruikt voor kaart nr. 2.
type	billen
1317	D 5:	bilen
1318	I 97:	enen bile
1337	E 138:	billen
1343	I 97:	billen
1371	I 158:	billen
1390	P 65:	beelen
1395	F 151:	bille
1404	F 129c:	billen
	F 151:	billen
1406	P 65:	beelen
1407	F 129c:	billen
	F 151:	billen
1433	I 66:	billen
1445	F 179:	billen
1455	O 188:	beillen
1457	F 179:	billen
1472	F 179:	billen
1477	O 172:	beelen
1478	L 237:	billen

[p. 90]

1480	F 204:	billen
1487	F 133:	billen
1530	K 350:	billen
1534	O 223:	beelten
1547	G 257:	billen
1549	G 257:	billen
1550	G 257:	billen
1552	K 189:	bille
	K 201:	bille
	L 264:	billen
1559	F 133:	billen
1562	O 248:	beelen
1585	I 200:	bijlen
1602	L 177:	billen
1629	Q 193:	billen
1652	P 44:	billen
1681	Q 162:	billen
18e e.	K 189:	billen
1701	K 189:	billen
1714	Q 3:	billen
1717	K 201:	billen
1721	L 33:	billen
1724	P 65:	beelen
1725	K 346:	beelen
	L 102:	billen
	L 152:	billen
	L 153:	billen
	L 183:	billen
1733	K 189:	billen
1737	O 171:	beelen
1739	O 247a:	belen
1744	P 65:	beelen
1745	K 117:	billen
1768	O 285:	belen
1773	K 189:	billen
	L 372:	billen
1776	K 201:	billen
1777	G 246:	billen
1779	E 192:	billen
1782	O 171:	belen
1788	G 246:	billen
1792	L 322a:	billen
1796	L 265:	billen
1849	L 106:	molenbillen
1884	L 231:	molenbillen
1897	K 294:	belen
type	bilhamers
1643	L 65:	bilhamers
type	scherphamers
1570	K 244:	scherphamers
1622	N 39:	scherphamers
1669	N 89:	scherphamers
1681	I 200:	scherphamers
1706	I 153:	scherpamers
1711	I 153:	scherphaemers
1719	H 38a:	scherphamers
1762	N 38:	scherpamers
1775	O 197:	scheephaemers
		(lees: scherp-)
1776	O 192:	scherphaemers
1788	O 228:	scherphaemers
1794	O 98:	scherpamers
1796	H 36:	scherpkamers
		(lees: -hamers)
1807	O 166:	scherphamers
1844	N 79:	scherphamers
1876	O 192:	scherphamers
1884	O 192:	scherphamers