Taal en Tongval. Jaargang 22

[p. 124]

Nieuwfries ljedder ‘ladder’ en zijn nevenvormen

Naar aanleiding van mijn artikel over vroegoudfriese relicten met a voor oergerm. ai in Holland en Zeeland in het feestnummer van het tijdschrift ‘Naamkunde’ bij Meertens' 70ste verjaardag hebben twee leden van de dialectencommissie mij gelijksoortige vragen voorgelegd¹. B. van den Berg vroeg mij of ik het friese ljedder kon verklaren. Ik heb toen geantwoord dat ik hier bij de gelegenheid nader op in wilde gaan.

Terwijl ik dit artikeltje voorbereidde als antwoord op zijn vraag, ontving ik een brief van mevr. Daan. Zij wilde van mij weten of we ledder in de zuidwesthoek van Friesland moeten opvatten als een voortzetting van het oudfriese hladder of als een verkorting van het (eveneens oudfriese) hlêdere. Haar vraag houdt verband met de ladder-vormen op kaart 1 van de ANKO, de atlas van de klankontwikkeling waarvan de eerste aflevering binnen afzienbare tijd zal verschijnen.

In bovengenoemd artikel in ‘Naamkunde’ heb ik me tot Holland en Zeeland beperkt en erop gewezen dat de vorm ladder hier een vroegoudfries relict moet zijn, omdat hij alleen te verklaren is uit het oudfriese hladder. Aangezien het Oudengels hlǣd(d)er heeft, hoeven we hier niet aan een oudengels of noordzeegermaans verschijnsel (ingweonisme, zo men wil) te denken, evenmin als bij de a in Gysseling's mnl. scouthate, een vroegoudfries relict in Zeeland².

In de tegenwoordige provincie Friesland is het niet eenvoudig een

1 H.T.J. Miedema, Vroegoudfriese relicten met a voor oergerm. ai in Holland en Zeeland, Naamkunde 2 (1970), blz. 1-12. Ter versterking van mijn betoog dat we in haal (nageboorte) geen ingweonisme mogen zien, aangezien zijn aa een gerekte a is, had ik op blz. 8 nog op oudeng. hala (after-birth) kunnen wijzen (tegenover oudeng. hâl (whole)). Het voorkomen van vroegoudfriese relicten tot in Zeeuws-Vlaanderen wordt begrijpelijk als men denkt aan de invloed van de Friezen langs de hele kust en vooral aan de riviermondingen in de tijd van koning Redbad (omstreeks 700) en de Lex Frisionum die tot het Sincfal gold. De bevolkingsdichtheid van de oudfriese terpengebied was wel de grootste in de Nederlanden van toen, terwijl Holland En Zeeland nog zeer moerassig waren. Zie: B.H. Slicher van Bath in de Geschiedenis van Friesland, Drachten 1968, blz. 202-207 en M. Gysseling, De oudste Friese toponymie, Philologia Frisica anno 1969, Groningen 1970.

2 M. Gysseling, Zeeuws scoutate, een Fries relict, Studia Frisica in memoriam prof. dr. K. Fokkema scripta, Groningen 1969, blz. 41.

[p. 125]

verklaring te vinden voor de vele vormen. Hof¹ en Van den Berg² geven op hun kaarten vier moderne vormen:

1.	de meest gebruikelijke vorm: ljedder ongeveer tussen Workum, Joure en Dokkum, dus vooral in het westen en het centrum der provincie,
2.	ljerre in het noordwesten: rond Dokkum,
3.	l'edder (bij Hof) of ledder in de zuidwesthoek en (bij Van den Berg) ook in de Stellingwerven, dus ten zuiden van de friese taalgrens, en even ten zuiden van de Lauwerszee, in aansluiting bij de ledders van Groningen en Drente,
4.	leider in de friese woudstreek, het oosten der provincie, tussen de Lauwerszee en Heerenveen.
	Verder zien we het ledder-teken bij Van den Berg op Terschelling en Ameland. We moeten echter met meer vormen rekening houden:
5.	lééade in Hindeloopen volgens Van der Kooy^3, lIːodə bij De Boer^4,
6.	lEːt op Terschelling volgens Knop^5,
7.	leiers, meervoud: leierzen, op Schiermonnikoog volgens Fokkema^6, lɛiəz, enkelvoud bij Spenter^7.

Behalve de reeds vermelde oudfriese vormen hladder en hledere is er een iets jongere vorm leerde overgeleverd, die men middelfries zou kunnen noemen: hij komt enkele keren voor in het Kerkerekeningboek van Bozum (bij Sneek) van 1515⁸. Spenter vestigde er de aandacht op dat -rd op Schiermonnikoog tot -z werd, zodat lɛiəz moet teruggaan op een vorm leirde. Deze en leerde van 1515 zijn dan metathesisvormen van (h)lêdre en leidre.

Leider (nr. 4) en met metathesis leie(r)z (nr. 7), de vormen van de Wouden en Schiermonnikoog, hebben een ei die in het Oudfries wel vaker voorkomt naast vormen met een ê, ook al is deze van andere

1 J.J. Hof, Friesche dialectgeographie, 's-Gravenhage 1933, blz. 162.

2 B. van den Berg, Oude tegenstellingen op Nederlands taalgebied, Leiden 1938 en TNZN 1, 4.

3 T. van der Kooy Dz., De taal van Hindeloopen, 's-Gravenhage 1937, s.v.

4 B. de Boer, Studie over het dialect van Hindeloopen, Assen 1950, blz. 90.

5 G. Knop, De spraakkunst der Terschellinger dialecten, Assen 1954, blz. 51.

6 D. Fokkema sr., Wezzenlist fan it Schiermonnikoogs, Leeuwarden 1968, blz. 68.

7 Arne Spenter, Der Vokalismus der akzentuierten Silben in der schiermonnikooger Mundart, Kopenhagen 1968, blz. 199, noot 440.

8 P. Sipma, Oudfriesche oorkonden, Derde deel, 's-Gravenhage 1941, nr. 39 (1515 vv.), blz. 127. Ook bij Spenter, a.w.

[p. 126]

oorsprong, bij voorbeeld: breyd ‘bruid’ (nieuwfries breid) en breeghama ‘bruidegom’¹ We mogen de leider-vormen dus opvatten als ontstaan uit oudfries (h)lêdere.

Leeade (nr. 5) en lee(r)t (nr. 6) in Hindeloopen en op Terschelling zijn te verklaren uit bovengenoemde metathesisvorm leerde van 1515. De r voor een dentaal wordt in het Nieuwfries geassimileerd. Zo werd leerde tot lééade en op Terschelling met apokope: leet.

Ljerre (nr. 2) rond Dokkum moet ook teruggaan op leerde (maar nog met open uitspraak van de ê). Na de assimilatie van de r aan de d kon deze d intervokalisch weer tot r worden zoals plaatselijk bij Ferre ‘Fedde’, Mierema voor Miedema en siere ‘zieden’ is gebeurd. Voor de stijgende tweeklank je vinden we een parallel in je(r)der of earder jɛdər ‘eerder, vroeger’ en meer gevallen zoals:

Ljedder (nr. 1), de ‘gewone’ nieuwfriese vorm, vergelijkbaar met sjedden naast seaden ‘zoden’ (oudfries sâthe ‘zode’). Zo kan en zal ljedder teruggaan op niet overgeleverde, maar wel waarschijnlijke vormen als leader, ouder lâder, zoals Heeroma al heeft verondersteld in De ontfriesing van Groningen². Naast het overgeleverde oudfriese hladder kan er wel een hlâder bestaan hebben zonder klinkerverkorting evenals in oudfries hlêdere.

Ledder (nr. 3) of zoals Hof voor de zuidwesthoek opgeeft: l'edder. Hof koos deze spelling omdat hij een voorslag hoorde die volgens hem op een monoftongering van een stijgende tweeklank wees³. Ik heb echter in 1958 in ‘Taal en Tongval’ op de omgekeerde volgorde gewezen: de vormen met de stijgende diftongen verdringen in veel gevallen in de zuidwesthoek de monoftongische vormen: bemmen wordt of is verdrongen door bjemmen ‘bomen’, de ‘gewone’ nieuwfriese vorm⁴.

Ledder kan in de zuidwesthoek teruggaan op (h)ladder, zoals flesck bij Gysbert Japiks uit het oudfriese flask kan zijn ontstaan (voor ‘vlees’) en nieuwfries net ‘niet’ op het oudfriese naet (uit nâ-wet) teruggaat. Een sterker argument bieden de verbogen vormen met verkorte klinker, zoals bovengenoemd bemmen ‘bomen’ in de zuidwesthoek (oudfries bâm) en sletten ‘sloten’ op Terschelling en bij Gysbert Japiks (oudfries slât), waarop ik in dit tijdschrift in 1958 heb gewezen. De vormen zijn

1 W.J. Buma, Aldfryske houlikstaspraken, Assen 1957, blz. 95, s.v.

2 K. Heeroma en J. Naarding, De ontfriesing van Groningen, Zuidlaren 1961, blz. 33.

3 J.J. Hof, a.w. (vergel. noot 1 op blz. 125) bij voorbeeld blz. 32.

4 H.T.J. Miedema, De nieuwfriese ‘breking’ en zijn verspreiding, Taal en Tongval 10 (1958), blz. 150-152.

[p. 127]

of worden nu vaak verdrongen door de vormen met stijgende tweeklanken: bjemmen en sljetten, die omstreeks 1700 ontstaan zijn¹.

Samenvattend kunnen we de vraag naar de oorsprong van de friese ljedder- en ledder-vormen beantwoorden met te zeggen dat ljedder op een (niet overgeleverd) oudfries hlâder kan en zal teruggaan en ledder op het oudfriese hladder. Daarentegen kan ljerre uit de metathesisvorm leerde verklaard worden, evenals de vormen van Hindeloopen en Terschelling.

Deze laatste vormen en ook leider in de Wouden en de vorm van Schiermonnikoog moeten op oudfries hlêdere teruggaan, evenals waarschijnlijk het gronings-drentse ledder met een verkorte vokaal. De ledders van de friese zuidwesthoek en die van noordoostelijk Nederland hoeven dus niet op dezelfde middeleeuwse vorm teruggevoerd te worden. Spenter heeft van ladder gezegd: ‘Dieses Wort ist überhaupt vielerlei Umbildungen ausgesetzt gewesen’². Ik hoop een kleine bijdrage geleverd te hebben tot de ontraadseling van deze omvormingen.

De Bilt-Utrecht

H.T.J. Miedema.

1 Zie de vorige noot.

2 Spenter, a.w. (zie noot 7 op blz. 125).