Taal en Tongval. Jaargang 16

[p. 150]

Wankele prosodie

Hoe meer men - met speciale aandacht voor de prominentieverhoudingen in meerlettergrepige woorden - naar gesprekken, lezingen, redevoeringen en nieuwsberichten luistert, des te meer zal men het eens zijn met de mening, die Kruyskamp in de voorrede tot zijn bewerking van Van Dale (1961) heeft geformuleerd: ‘Accentwisselingen doen zich zeer veel meer voor dan men geneigd is te denken en ook op verschillende wijzen’.

Dat hij niet doelt op gevallen als ‘uitʹmuntend’ tegenover ‘uitmunʹtend’, spreekt van zelf. De mening houdt in, dat er toch ook Nederlandse woorden zijn met een vaste prosodische structuur. Als voorbeelden van de andere noemt Kruyskamp in de eerste plaats de individuele woordvarianten. Voorts adjectieven waarbij die structuur wisselt met de attributieve en predicatieve functie, zoals ‘drieʹstemmige zang’ tegenover ‘zij zongen driestemʹmig’. En ten slotte woorden met twee accenten, die ten opzichte van elkaar een veranderlijke prominentieverhouding vertonen, zoals ‘weʹreldhistoʹrisch’. Met het tegenstellingsaccent heeft hij om begrijpelijke redenen vrijwel geen rekening gehouden.

Naarding, de bewerker van Koenen (1960), is over deze kwestie veel minder uitvoerig. Bij de verklaring van de gebruikte tekens staat: ‘ʹ is het accentteken, geplaatst achter de lettergreep waarop gewoonlijk de meeste nadruk valt.’ Letterlijk genomen kan dit alleen juist zijn, indien àlle meerlettergrepige woorden een gewone en een ongewone, dus een variable prosodische structuur hebben. Bovendien stelt het de lexicograaf voor de moeilijke opgave, na te gaan of het attributieve dan wel het predicatieve gebruik van woorden als ‘driestemmig’ het meest gewone is. Overigens wijken Van Dale en Koenen, ondanks dit verschil in ‘theorie’, in het aangeven van het woordaccent slechts op ondergeschikte punten van elkaar af. Men moet bewondering hebben voor de wijze, waarmee beide dit aspect van de tienduizenden woordvormen hebben behandeld. Intussen is het aantal woorden met een wankele prosodie toch nog groter dan uit deze woordenboeken kan blijken. Ik zal er enkele noemen, me daarbij beperkend tot de individuele varianten.

De woordenboeken vermelden ‘bewerkʹstelligen’. Als ik het gebruik (maar dit gebeurt zelden), heeft het ook deze vorm. Toch heb ik meermalen ‘bewerkstelʹligen’ horen zeggen.

Rotterdammers zijn trots op vele zaken, o.a. op hun... ja, wat is het

[p. 151]

nu: ‘grootʹhandelsgebouw’ of ‘groothanʹdelsgebouw’? Het is beide, zoals de taalgebruikers ons ongevraagd leren. De lexicografen zwijgen er geheel over.

Ook ‘landbouwonderwijs’ is aan hun aandacht ontsnapt. Ik leg het accent op de eerste lettergreep en daarmee op het morfeem ‘landbouw’. Misschien ten onrechte. Want voor de radio wordt wel eens een praatje aangekondigd over het ‘landbouwonʹderwijs’ en de houder van dat praatje hóúdt het daar dan ook over, blijkens de wijze waarop hij dat woord herhaalde malen uitspreekt.

De ‘inʹzittende’ bij Koenen is bij Van Dale een ‘inzitʹtende’. Samen geven ze de labiele werkelijkheid weer. Over het onvaste karakter van ‘omwonende’ hebben ze dezelfde mening.

Ze zijn het ook eens over ‘ingewikkeld’: de derde lettergreep is prominent. Zo is het ook in mijn taalgebruik. ‘Inʹgewikkeld’ ervaar ik als een afwijking. Nu en dan wordt me deze ervaring opgedrongen, als ik naar anderen luister.

Koenen geeft alleen ‘interesʹse’ en dit is in overeenstemming met ‘mijn’ woordvorm. Maar Van Dale tekent bij dit woord aan: ‘het accent wisselt’, en heeft daarmee gelijk.

Eensgezind zijn ze weer met betrekking tot ‘objectʹ’. Toch is ‘obʹject’ niet ongebruikelijk, ook als het niet met ‘subject’ contrasteert (vgl. Van Dale sub voce ‘subject’: ook subʹject, als tegenst. tot obʹject’). Zo heb ik meer dan eens horen zeggen: ‘Het obʹject van dit onderzoek is...’.

Nooit heb ik me afgevraagd, hoe ik ‘tafelronde’ moest uitspreken. Ik heb pas de woordenboeken geraadpleegd, toen ik een van mijn ambtgenoten over de ridders van de ‘taʹfelronde’ had horen spreken. Tot mijn geruststelling bleek, dat ik me niet voor mijn uitspraak behoefde te schamen. Maar moet mijn ambtgenoot zich dan schamen? Of zijn de woordenboeken hier onvolledig?

Dat ‘oʹverleg’ (znw.) en ‘verantwoorʹding’ niet geregistreerd zijn, kan het feit van hun bestaan niet ongedaan maken. Ze komen in de beste families voor. Hetzelfde geldt voor ‘onderwijsʹ’ (znw.), dat echter wel als een regionalisme beschouwd moet worden. ‘Misdaʹdiger’ lijkt me tot minder goede families beperkt.

Ten slotte noem ik ‘ongeloofʹ’, dat ik enkele malen uit de mond van een hoogleraar heb opgevangen. Deze variant lijkt me ‘individueel’ in absolute zin. Maar misschien beschik ik hier toevalligerwijze over een te gering aantal ervaringen, of heb ik niet voldoende opgelet toen ook anderen in mijn nabijheid die vorm actueerden.

[p. 152]

De leden van de genoemde - en van de vele niet genoemde, soortgelijke - paren varianten staan, synchronisch gezien, naast elkaar. In tegenstelling tot ‘driestemmig’, enz., komen ze wel voor de door Naarding bedoelde onderscheiding ‘gewoon - ongewoon’ in aanmerking. Men kan meestal, zij het slechts op grond van een globale indruk, vaststellen, welk lid het meest wordt gebruikt. Tussen de leden bestaat ook een chronologische relatie. Al zijn er uitzonderingen: het is niet moeilijk, de primaire en de secundaire vorm aan te wijzen. In een aantal gevallen - ‘bewerkstelʹligen, groothanʹdelsgebouw, lanbouwonʹderwijs, inzitʹtende, misdaʹdiger’ - is de secundaire vorm ontstaan, doordat de prominentie (meer) naar het midden van het woord is verlegd. Men spreekt in dit verband wel van een ritmisch principe, - hetzelfde dat van de ‘Bilʹderdijkstraat’ in Amsterdam de ‘Bilderdijkʹstraat’ en van de ‘Oranʹjeboomstraat’ in Rotterdam de ‘Oranjeboomʹstraat’ heeft gemaakt. Daar is weinig tegen, indien er tenminste niet mee wordt bedoeld, dat zij die aan ‘bewerkʹstelligen’, enz., de voorkeur geven geen gevoel hebben voor taal- en woord-ritme en dat door toedoen van een ón-ritmisch principe ‘inʹgewikkeld’ in de woordenschat van ettelijke Nederlanders terecht is gekomen.

Individuele woordvarianten worden vaak, hetzij positief, hetzij negatief, gewaardeerd. Ook de taalkundige zal dit materiaal niet altijd volkomen objectief kunnen beschouwen. Hij zal niet altijd zuiver descriptief, hij zal soms normatief en selectief te werk gaan. Hieruit is waarschijnlijk het ontbreken van vormen als ‘oʹverleg’ en ‘misdaʹdiger’ in de woordenboeken te verklaren. Des te opvallender is het, dat andere wisselende vormen wèl zijn opgenomen. Dit eigenaardige verschil in habitus tegenover gevallen die op het eerste gezicht geheel identiek schijnen te zijn, kan ieder bij zichzelf constateren. Wat mij betreft: ik heb geen enkel bezwaar tegen ‘inzitʹtende’, hoewel ik het zelf niet zeg; maar ‘oʹverleg’ en ‘misdaʹdiger’ klinken me onaangenaam in de oren, en - ondanks hun verschil in standing (zie boven) - èven onaangenaam.

‘Het accent wisselt.’ Inderdaad. Maar binnen het taalgebruik van één individu wisselt hier niets. Anders is dit met betrekking tot de (individuele en) ‘incidentele’ varianten. Deze kan ik in dit korte bestek niet nader typeren. Slechts gedeeltelijk kunnen ze als het gevolg van een contrastaccent verklaard worden. In allen gevalle vestigen ze er onze aandacht op, dat het nogal vage begrip ‘constrastaccent’ bij een nader onderzoek ten zeerste gebaat zou zijn; in de spraakkunsten wordt het onvoldoende omschreven en slechts met enkele woordgroepen en zinnen

[p. 153]

geïllustreerd. Als voorbeelden, ontleend aan redevoeringen, noem ik: ‘zijn kwaliteiʹten en caʹpaciteiten’ (de eerste lettergreep van het laatste woord heeft de aa van ‘maan’!); ‘zijn proʹmovendi en zijn asʹsistenten’; ‘de natuurwetenschappen en de fyʹsiologie’; ‘hij was musicus en peʹdagoog’.

Wie op deze verschijnselen let en niet alleen woorden maar ook woordgroepen bij het onderzoek betrekt, ziet (of hoort) het aantal wankele prosodieën onrustbarend toenemen en verneemt allerlei wat hij niet voor mogelijk zou hebben gehouden.

Oegstgeest, mei 1964.

C.F.P. Stutterheim