Taal en Tongval. Jaargang 16

[p. 120]

De pronominale vorm haar

Wie als halve Fries aan een hele Vlaming een kleine taalkundige attentie wil bewijzen, kan, meen ik, niet beter doen dan zijn kennis van het Fries in dienst te stellen van de verklaring van een Vlaamse vorm. Dat is de reden, waarde Blancquaert, waarom ik U op Uw zeventigste verjaardag een beschouwing kom aanbieden over de etymologisch omstreden, maar onbetwijfelbaar Vlaamse pronominale vorm haar. In de moderne dialecten speelt dit haar geen grote rol meer, want het heeft op het niveau van de volkstaal zijn terrein grotendeels moeten afstaan aan heur. Maar in de cultuurtaal, die van Vlaamse herkomst is, heeft merkwaardigerwijs tegelijkertijd ditzelfde haar ditzelfde heur weten te verdringen. Heur is dialectisch èn ouderwets literair, haar is de beschaafde, maar onopvallende algemene schrijf- en spreektaalvorm geworden. Daaraan zit geen enkel probleem. Wel problematisch is daarentegen het vocalisme. Het heeft reeds de grondleggers van de Middelnederlandse grammatica, Franck en Van Helten, geïntrigeerd, zonder dat zij er een bevredigende verklaring voor hebben kunnen vinden. In onze eeuw is er bij mijn weten over dit problematische vocalisme niet veel nieuws meer beweerd. Van Wijk zegt in zijn bewerking van Francks Etymologisch Woordenboek alleen maar: ‘de a van hāre is niet klaar’, en in de Historische Grammatica van Schönfeld-Van Loey wordt het vocalisme zonder verdere commentaar gesignaleerd als ‘opmerkelijk’.

Van Helten redeneerde, dat de voor het westelijke Oudnederfrankisch te vermoeden grondvorm *hiro klankwettig here had moeten worden en dat zich hierin ‘uit de zuivere zachte e vóór r’ weer een ‘standvastige ae, a’ moest hebben ontwikkeld. Franck was hier niet mee tevreden en schreef: ‘Das feste hare... bleibt aber auffallend, weshalb vielleicht an Einflusz von zu dem ursprüngl. Demonstr. soe gehörigen Formen met a in der Wurzelsilbe zu denken ist. Solche Formen eind im As. und Ags. verbreitet gewesen, im letztern kommen auch ðare, ðara vor.’ Merkwaardig is, dat Franck er wel het Oudsaksisch en Oudengels bijhaalt, maar niet de naaste buurtaal van het Nederlands, het Fries. En dat terwijl het moderne Fries een vorm bezit die bijna identiek is met haar, nl. har! De Friese vorm is bovendien zonder enige moeite te verklaren en het is Van Helten zelf geweest die in zijn Altostfriesische Grammatik de grondslag voor de verklaring heeft gelegd. De nom. sg. fem. van het

[p. 121]

pronomen van de derde persoon is in het middeleeuwse Fries hiu of hio, de acc. sg. fem. hia en de nom. acc. pl. eveneens hia. Als normale vorm van de gen. pl. geeft Van Helten hira op, maar daarnaast vermeldt hij ook ‘das vom n.-a. pl. beëinflusste hiara’. Het is dit hiara waaruit, via hjar, het modern-Friese har is ontstaan. De a daarvan is dus het tweede element van een stijgende tweeklank ja, die klankwettig niet in de genitiefvorm thuishoort, maar daarin is binnengedrongen uit andere vormen van het paradigma. Dit is volkomen overtuigend en nooit door iemand bestreden. Waarom heeft men deze simpele verklaring dan ook niet toegepast op het middeleeuwse Vlaamse hare? Kon dit dan niet op dezelfde wijze als het Friese har uit *hiara of *hiaro zijn ontstaan? Neen, zal men op het eerste gezicht zeggen, dat kan niet, want wat in het Fries mogelijk is, is daarom nog niet in het Vlaams mogelijk. Het Fries kent immers stijgende tweeklanken en kan die onder bepaalde omstandigheden zodanig vereenvoudigen dat alleen het tweede element ervan overblijft, het voorliteraire Vlaams heeft daarentegen alleen dalende tweeklanken gekend, waarvan het tweede element zodanig gereduceerd werd, dat er uit de diftongen tenslotte lange monoftongen ontstonden. Uit *hiara of *hiaro had dus iets als *hiere moeten groeien. Bovendien, waar moet men een Vlaamse grondvorm *hiara of *hiaro vandaan halen? Een nom. acc. hia is daar immers ten enenmale onbekend. Laten wij deze tegenwerpingen, die ik wel nergens in deze vorm uitgesproken vond, maar die men bij een kenner van het Fries en het Vlaams beide als Van Helten was zeker mag veronderstellen, eens nader bekijken.

Heeft het voor-literaire Vlaams inderdaad geen stijgende tweeklanken gekend die tot hun tweede element vereenvoudigd konden worden? Hoe moet men dan vormen als truwe en bluwen, uit *treuwa > *triuwa (> *triowa?) en *bleuwan > *bliuwan (> *bliowan?), verklaren? De u hierin was blijkens de latere ontwikkeling tot ou stellig geen gepalataliseerde vocaal. Men moet dus wel aannemen, dat het eerste element van de stijgend geworden tweeklank na r en l is gesyncopeerd. Ook aan het begin van een woord kon een j verdwijnen. In Niederd. Jahrb. 82,58 heb ik al gewezen op de objectsvorm van het pron. pers. 2. pl. ju, die in de meeste Middelnederlandse teksten als u verschijnt, en op het adverbium ooit, waarvan de oude verklaring uit *êo-jit > *jô-jit toch de meest waarschijnlijke blijft. Onder welke omstandigheden precies de ontwikkeling van de dalende tweeklanken iu, io tot ju, jo en vervolgens tot û, ô plaats vond, is nog moeilijk te formuleren, maar de onloochenbare voorbeelden die wij van deze ontwikkeling bezitten maken in elk geval dat men een overeenkomstige ontwikkeling ia > ja > â in het voor-literaire

[p. 122]

Vlaams niet bij voorbaat onmogelijk mag achten. Als dus een grondvorm *hiara of *hiaro voor het westelijke Oudnederfrankisch acceptabel is te maken, is het zeker methodisch geoorloofd om in hare een voortzetting daarvan te zien.

Ik herhaal dus mijn vraag: waar moet men een Vlaams *hiara of *hiaro vandaan halen? Om het antwoord te vinden sla ik allereerst de Oud-Gentsche Naamkunde van Mansion op. Op blz. 212-3 somt de schrijver een groot aantal namen uit de 8^e tot 10^e eeuw op, die waarschijnlijk of zeker de voortzetting van de gm. diftong eu bevatten. Van de 51 etymologiseerbare namen spellen er 15 de tweeklank als ie, 10 als eo, 9 als io, 3 als ia en 1 als ea. ‘Van de talrijke vertegenwoordigingen van wgerm. eu zijn eu en eo van meet af als Merowingisch of Romaansch uit te schakelen’, schrijft Massion: ‘Als echt Ondl. zijn te beschouwen de spellingen io, ia, ie, i, d.w.z. een klank i gevolgd door een altijd onduidelijker wordenden naslag... Het stadium ia (eenmaal ea: Theadwara) is waarschijnlijk jonger dan io, te oordelen naar de parallelle ontwikkeling in het Ohd.: Liaveld, Theadwara, Thiabodingahem, Tialot. ‘Mansion heeft de spellingen io en ia fonetisch blijkbaar niet helemaal serieus genomen, maar de o en a hierin geïnterpreteerd als de weergave van ‘een altijd onduidelijker wordenden naslag’. Hierin wil ik hem niet volgen. Mijn conclusie is eerder, dat in het Oudvlaams evenals in het Ingweoons van het noordelijke kustgebied het tweede element van de tweeklank blijkbaar steeds opener is uitgesproken, dus u > o > a. Blijkens een Ingweoons relict in het Hollands als jaar < jader, ‘uier’, was bij het tweede element van de diftong het reële fonetische stadium a al bereikt op het ogenblik dat Holland overging van de Ingweoonse op de Frankische taalstructuur, dus laat ons zeggen in de 11^e eeuw. In dezelfde tijd kan men dus zeker ook in Vlaanderen ia als een klankwettige voortzetting van de oudere io beschouwen. Dat wil zeggen dat men een *hiara van de 11^e eeuw, de veronderstelde grondvorm van hare, mag beschouwen als de klankwettige voortzetting van een *hioro uit de 8^e eeuw of daaromtrent. En een dergelijke genitiefvorm mogen we, als we aan de ontwikkeling in het middeleeuwse Fries denken, voldoende verklaard achten, wanneer we er een nominatiefvorm met klankwettige -io naast kunnen stellen. Bestaat er zo'n nominatiefvorm? Ja, wanneer we in het oog houden dat een Oudvlaamse -io weer uit een oudere -iu kon zijn ontstaan. Ik doel op het vrouwelijke pronomen dat in de Vlaamse literaire teksten als so, soe, sou, su e.d. verschijnt.

Van deze pronominale vormen zijn twee verschillende verklaringen gegeven. Van Helten identificeerde soe met Gotisch sô en su met Ohd.

[p. 123]

Os. siu, Franck wilde daarentegen soe en su niet scheiden, maar beide als de voortzetting van sô beschouwen (dat oorspronkelijk een demonstrativum was). Van Wijk sloot zich in zijn Etym. Wdb. aan bij de opvatting van Van Helten (dus die van tweeërlei oorsprong), Van Haeringen zegt er in zijn Supplement niets over. Er is echter nog een derde verklaring mogelijk, die het aantrekkelijke van de beide andere verenigt. Voor de opvatting van Franck, die van de enkelvoudige oorsprong, pleit, dat het letterteken u in auslaut en voor w inderdaad dezelfde klank kan aanduiden als de grafieën o, oe en ou en dat het dus volstrekt overbodig is om voor su een andere etymologie te construeren dan voor so, soe en sou. Voor Van Helten en Van Wijk pleit, dat zij althans gezocht hebben naar een verwant personale, ofschoon zij tegelijkertijd, waarschijnlijk tot hun spijt, het verderafstaande demonstrativum sô nog niet meenden te kunnen missen. Één grondvorm is methodisch altijd beter dan twee en een personale grondvorm verdient ongetwijfeld de voorkeur boven een demonstrativum, omdat een toepassing van het demonstratieve sô in personale functie in het Germaanse taalgebied volkomen geïsoleerd zou staan. Wij moeten dus proberen so, soe, sou en su alle uit *siu te verklaren. En dat kan heel goed, wanneer we maar enerzijds de door Mansions namen gedocumenteerde overgang van iu tot io, die het Oudvlaams met het Ingweoons gemeen heeft gehad, in rekening brengen, anderzijds de ontwikkeling van -io tot -jo met de daaropvolgende vereenvoudiging tot -ô. De ô is in het geval van sô < siô < siu dan terechtgekomen in hetzelfde foneem als de voortzetting van de oude gm. lange ô, d.w.z. hij werd tot een oe die ook gespeld kon worden als ou of u. In het Fries is met de ô die het tweede element was van de stijgende diftong jô (uit oude iu) hetzelfde gebeurd, verg. bv. Nieuwfries hjoed uit Oudfries hioda. Waarschijnlijk heeft sio < siu ook wel in het voor-literaire Oudfries bestaan en leeft deze vorm in het literaire Oudfries gereduceerd en als het ware in het verborgen voort als se. Het is immers niet in te zien waarom het Fries op dit punt zou afwijken van het Oudengels en Oudsaksisch enerzijds, Oudvlaams en Hollands-Ingweoons anderzijds. Voor het Hollands is het bestaan van het met Vlaams soe, su overeenkomende woord bewezen door 16^e-eeuws suytken, 19^e-eeuws zoutjen als benamingen voor het wijfje van de mees (zie Ts. 64, 121).

Hiermee is de zaak rond. Voor het oudste Vlaams mogen we een nom. sg. fem. *siu en een gen. sg. *hiro aannemen. In een volgend stadium van ontwikkeling, b.v. in de 8^e eeuw, was *siu tot *sio geworden en onder invloed hiervan *hiro tot *hioro. Weer een paar eeuwen later werd *hioro gerealiseerd als *hiaro of *hiara, terwijl het tweede element van de diftong

[p. 124]

io in auslaut en voor w niet verder verwijd werd en *sio dus *sio bleef. Vóór de literaire overlevering in Vlaanderen begon, was tenslotte *hiara of *hiaro door vereenvoudiging van de stijgend geworden tweeklank geworden tot hâre en *sio tot sô. Moge deze etymologische ‘uitspanning’, waarde Blancquaert, die als een groet uit mijn Friese Noorden naar Uw Vlaamse Zuiden gaat, U, zoal niet overtuigen, dan toch enig genoegen schenken!

Harendermolen (Gr.).

K. Heeroma