Taal en Tongval. Jaargang 8

[p. 162]

Een Kempische soldatenbrief uit de Napoleontische tijd

Tijdens mijn dialektopnemingen in de Kempen kwam ik, dank zij de hoofdonderwijzer van Eindhout (K 311), bij Geel, op het spoor van een brief geschreven uit Mainz (Mayence), op 26 juni 1813, door soldaat Jeronimus Meulemans, zoon en kleinzoon der pachters van de hoeve ‘de Ossestal’ te Eindhout.

Na zijn jammerlijke terugtocht uit Rusland, waar hij bij de 500.000 man verloor, zag Napoleon zich verplicht een nieuw leger op de been te brengen en tal van jonge lieden, ook uit onze gewesten, trokken de Franse uniform aan.

In 1813 wemelde het van jonge soldaten in het Rijnland, zoals blijkt uit deze brief (de soeldaeten die in de stad lieggen dat is met gewelt (:) 8 en 10 en 12 in één hûys en dat is in alle hûijzen zoo en op de doerpen nog veel meer...)

Wie voor deze tijd belangstelling voelt, verwijs ik naar wellicht de beste roman van de beroemde Elsassische schrijver Emile Erckmann (Phalzburg 1822 - Lunéville 1899) ‘Histoire d'un conscrit de 1813’, waarin deze periode van de Napoleontische strijd biezonder boeiend wordt beschreven aan de hand van een notaboekje dat de auteur in de nalatenschap van zijn vader vond en waarin de kapitein Vidal-Pagès van het 7^e léger, het wedervaren van zijn regiment in de jaren 1813 en 1814 in de kleinste bijzonderheden had opgetekend.

De brief van onze jonge Kempenaar werd geschreven enkele weken na de slag bij Lützen (2 mei 1813) en die bij Bautzen (20-21 mei 1813), waardoor Napoleon voor korte tijd gans Saksen veroverde en de Elbelinie bezette, en bijna vier maanden voor de grote volkerenslag bij Leipzig (16-19 oktober 1813), het begin van zijn ondergang.

Hij is niet alleen een interessant dokument voor die bewogen tijd, maar verdient onze aandacht ter wille van de eigenaardige spelling en ook wegens een paar typische dialektvormen.

Meijance [,] 26 jûnij 1813

Zeer bemiende vaeder en de moeder [,] ik laet ûl: weten // als dat dees mijnen 2 Brief is dieen ik nû schrijef // en nog geen antwoort gehat en

[p. 163]

heb [;] daer ik staen // grootelijks van verwoendert om dat gij mij niet // en schrijeft oeft geen geelt af en sent [.] // miets ik in het hoespetael geleegen heb is mij geeld // geheel op en daer om verzoek ik ûl: van mij het // af te zenden zoo haest als het moegelijk is [;] // want met het eeten dat wij krijgen koennen wij // het niet bestaan [.] zoo koent gij wel denken // dat ik het groot vandoen heb [;] en voerder laet // ik ûl: weten als dat wij nog ûijtstel hebben // gekregen om in onsen depoe te blijven mits het // 6 weeken stielstant van is gewoerden tot den // 20 van de aender maend maer daer tegen sûllen // wij ook moeten vertreken [;] zoo zeent mij hastelijk // af want de aermoede die ik heb dat kan ik nit // schrijeven [.] vaeder ik en kan aen geen sertefiekaat // geraeken [.] vaeder gij moet mij schrijven widat al // vertroeken is om soldaet te woorden [.] vaeder gij // moet mij schrijven oft dat waer is oft sij- // van toengel-¹ en van eeverbeer² hebben // hoespetaelen gemaekt [.] dat heb ik hoore zeggen // van braebander [,] maer ik geloof dat maer slegt [,] // vaeder eemoeder [,] ik laet ûl: weten [,] de soeldaeten // die in de stat lieggen dat is met gewelt [:]³ // 8 en 10 en 12 in een hûijs en dat is in alle hûijzen // zoo en op de doerpen nog veel meer [;] maer het zijn // allegaer joenge ongeleerde soeldaeten waer zij niet veel meede doen en koonnen maer zij zende // zer maer naer toe om dat zij anders geen ander en hebben [.] // daer om en kan het niet blijven dûeren want // dieen stielstant is maer om het voelk nog een // beken te leeren maer het en zal tog niet // heelpen dat geloef ik niet dat het helpen // zal [.] daer om vaeder en demoeder zûesters // en Broeders verzoek ik ûl vaen tûssen bij als het // moegelijk is van al eens naer onse lieve vroû van // Scherpenheûvel⁴ gaen te aen bidden [,] ik bid ook // alle daegen daer voor om nog moegen tûijs te // koomen want zonder godt en konnen wij ons // zeel ven tog niet heelpen [,] daer heb ik mijen // betroûwen altijd op en op de H: moeder anna // en ik hop dat zij mij zûllen b[e]vrijeden [.] maer // gijle moet ael û beest doen ik zal het ook // doen zoo lang als ik kan en gaen daer // op met goee betroûwen op voert [.] vaeder en de moeder // het voelk daer nog naer toe trekt dat

1 toengel (thans nog tu˕ŋḷ) is de dialektische uitspraak van Tongerlo (K 309), gemeente in de provincie Antwerpen, met bekende Norbertijnenabdij.

2 eeverbeer (thans everbeur) is de dialektische uitspraak van Averbode (K 351a), gemeente in Vlaams-Brabant, met bekende Norbertijnenabdij.

3 de soldaten... met gewelt: het aantal soldaten dat bier gekantoneerd is, is ontzaglijk groot.

4 Scherpenheuvel (P 36a), gemeente in Vlaams-Brabant, bekende bedevaartplaats ter ere van O.-L.-Vrouw, met mooie kerk, op last van Albrecht en Isabella, in barokstijl, gebouwd.

[p. 164]

is te veel // wij hebben de geblesseerden met heel scheepen zien // koemen alle daegen maer nû zoo veel niet meer // met het stielstand [.] zeer bemiende oeûders ik laet ûl [weten] als dat ik nog // fries en gezoent zijn en ik verhoepe van ûl: al te mael // het zeelven [,] waer het aenders het zoû mij groet verdriet // zijn [.] vaeder ende moeder ik verzoek van mij seevens // weeder te schrijeven [.] vaeder ik heb gehoort als dat // de joenges al vertroeken sijen van 20 tot 40 [.]vaeder // ik heb gehoert als datse hert begiennen op leyden (?)¹ aen // te treekken (?) waer men lang van gezet heeft dat // het daer zal eijndigen [.] zoo heb ik goede betroûwen // want daer trecken er veel naer de kante van // weezel eenzoovoorts [.] ik denk als dat het daer // zijn eijnde wel ivers zal nemen daer wij geen // gepeijzen zullen voor hebben [.] //²

vaeder ik heb hoeren zeggen dater in // keülen eenen kaepetijen is gaen loepen // met alle sijn voelk het welk geen goedteken // moet sijen [.] // vaeder ik laet ül: weeten dat het // priensepaelste voelk ûijt de Stad sijn // kienderen altemael leert cesseren maer // wij en weeten tot wat teeken dat sij dat // doen en sij woorden geleerd van de // coereçûers [;] wij en weten niet wat daer aef (?) pijzen [.] //

vaeder ik heb gehoert als dat het jaer 15 ook // zoüde moeten loeten maer ik wet de vaste // waerheijd niet en voerder verzoek ûli van // mij het niefs te laeten weeten dat in ons // û landen is [.] daer mede sluijt ik mijnen Brief [.] //

vaeder ende moeder sûester ende Broeders // de groetenisse van Jeronimus [.] // vaeder zegt den melder en de // melderrienne den goeden dag [,] // en madam // vanderelst // als sij bij û is // en aen // Constan // en Francoe // isadoer // ende aen mijn groetvaeder en grootmoeder [.] //

Jeronimûs // meûlemans //

* * *

Onze soldaat schijnt niet van een vast spellingsysteem te houden.

Die ie van bemiende zal wel een gesloten i verbeelden, alsook die van niets, stielstant, lieggen, fries, begiennen, priensepaelste, sertefiekaet en melderrienne. Daarnaast schrijft hij echter ook mits, nit, bid(den).

Naast de grafie ije gebruikt hij ook ij: schrijef(t), schrijeven, b[e]vrije-

1 leijden: waarschijnlijk wordt hiermee Leipzig bedoeld.

2 daer wij geen gepeijzen zullen voor hebben: waar wij niet aan gedacht zullen hebben.

[p. 165]

den, kaepetijen, sijen (ww). naast schrijven en sijn (pron.). Naast gepeijzen schrijft hij pijzen.

Hij schijnt een voorliefde te hebben voor de spelling oe. Hij gebruikt die niet alleen voor de oe-klank in moeder en in Bra. joenge(s) en groet, maar ook voor de ŏ-klank in woorden als koenen (daarnaast ook konnen en koonnen), voelk, soeldaeten (daarnaast ook soldaet) en oeûders. In depoe en isadoer wordt waarschijnlijk een ō-klank bedoeld, in Francoe vermoedelijk een oe. Toch schrijft hij zoo, op en om waar men thans te Eindhout [z˕u], [u˕p] en [u˕m] hoort.

Hij gebruikt ook ee naast e voor een korte ĕ-klank in geelt (thans [gɛ˔l⫞t]), zeent (naast sent), heelpen (naasr helpen, thans [hɛ˔˓l⫞^əpən]), zeelven, beest, seevens (= seffens), eenzoovoorts, maar ook e voor een lange e in gezet en wet.

Verder wil ik nog wijzen op dialektvormen als hert, ûl: en ûli, gijle, toengel (= Tongerlo, thans nog tu˕ŋl̩), eeverbeer (thans everbeur = Averbode) en melder(rienne), een beken. Met cesseren wordt waarschijnlijk exerceren bedoeld en coereçûers staat natuurlijk voor kurassiers.

W. Pée