Streven. Jaargang 84

[p. 765]

Streven
oktober 2017

[p. 767]

Ter inleiding

Gegroet! Wij zijn de samenstellers van dit nummer. Drie lieden die, zo lijkt het, in de Lage Landen thuishoren. Wij zijn - vooral in januari - zeer wit, we spreken met ongeveer dezelfde tongval, vieren dezelfde feesten, hebben fotoalbums vol vergelijkbare huiselijke kiekjes, hebben ongeveer dezelfde ideeën over het tijdstip waarop kinderen naar bed moeten. Het lijkt er verdacht veel op dat wij volkomen ‘normale’ inwoners van dit land zijn en dat onze voorouders dat ook altijd al waren. We hebben ook nooit uit nieuwsgierigheid zo'n genealogische dna-test laten doen. Vermoedden we ergens dat onze genen toch wel uit de Lage Landen zullen komen? Toch voerden we laatst op een onbewaakt moment een experiment uit. Een ander experiment... Het was een dinsdagochtend in Antwerpen en we streken neer in café Tartine aan de Minderbroedersrui. Midden tussen de koetjes en de kalfjes vroegen wij ons opeens af: is er in jouw gezin eigenlijk sprake geweest van migratie? Het was een vreemde vraag. Een beetje een onfatsoenlijke vraag? Een spannende vraag in elk geval wel.

En we begonnen verhalen te vertellen.

Ludo Abicht:

Mijn familieverhaal begon in 1812 in Riga. Mijn Letse voorvader had mét Napoleon gevochten tegen de Tsaar en sloeg na de nederlaag van de Fransen op de vlucht. Hij spoelde een paar jaren later aan in Oostende, waar hij een meisje leerde kennen en zich vestigde. Dan bleef het een eeuw lang rustig, tot mijn vader met zijn moeder in 1914 naar Engeland vluchtte. In 1918 stierf zijn vader aan het front en zijn moeder bezweek een week later aan de Spaanse Griep, zowat de laatste pestepidemie in West-Europa. In 1940 ‘werd’ ik als vierjarig jongetje met

[p. 768]

mijn moeder, mijn kleine broer en mijn grootouders naar Noord-Frankrijk ‘gevlucht’. Nadien hoorde ik dat we met meer dan een miljoen lotgenoten in Duinkerken en omgeving gestrand waren, want de schepen naar Engeland waren voorbehouden voor de vluchtende Britse soldaten. Mijn vader zwierf toen ergens in Zuid-Frankrijk rond met andere soldaten die na de capitulatie, ondanks de bezetting, zo snel mogelijk naar huis wilden terugkeren. Ik groeide dus op met de verhalen van grootouders en ouders die, wanneer ze er al over praatten, weinig heroïsch over hun belevenissen als vluchtelingen te vertellen hadden: wij vonden alles vreemd en exotisch: het eten, de taal, de gebruiken en gewoonten, zonder te beseffen dat wij in feite zelf vreemd en exotisch overkwamen. Het was pas later, toen we over onze ervaringen vertelden, dat we beseften hoe de Fransen (en tijdens de Eerste Wereldoorlog de Engelsen) met een vergelijkbare verbazing naar ‘ons’ keken. Wellicht is dit typerend voor vluchtelingen, migranten, expats...: zodra je jezelf door de ogen van de anderen kunt zien, ben je niet meer dezelfde. Zo had ik ooit bezoek van een Israëlische jongedame die het ‘vreemd’ vond dat we hier geen Hebreeuwse letters gebruikten, en heeft mijn echtgenote elk jaar studenten uit de asielzoekerscentra die niet begrijpen waarom Europeanen boeken ‘omgekeerd’ openen en lezen. Maar dan denk ik aan mijn twee in Engeland gehuwde tantes, die zonder het te beseffen ‘wij’ zijn gaan gebruiken, in de betekenis van ‘wij Engelsen’... ‘that's the way we do it here’.

Annemarie Estor:

Als kind werd mij verteld dat er maar drie gezinnen in Nederland waren met onze achternaam: het gezin van mijn vader, dat van zijn broer, en nóg een gezin, dat somehow geen familie van ons was. We wisten maar weinig: waar de naam vandaan kwam, en hoe hem eigenlijk uit te spreken... Opa kwam uit Den Haag, dat wisten we. Maar verder? Langer geleden? Er werd wel gespeculeerd, vaak op ietwat heimelijke toon. Men fluisterde: Er is een dorp in Portugal dat Estoril heet. En er lag een telefoonboek in een rokerig café in Parijs, ik weet het nog goed. Ik vond maar liefst vijf Parijzenaren met mijn achternaam. Snel schreef ik ze over. Ik was nog maar een tiener. Gingen we bezoekjes aan hen wagen? En zouden de metro's en taxi's ons dan naar de achterbuurten van Parijs leiden? Ergens moet nog een foto zijn van een voorvader die als mijningenieur in Indonesië is geweest. Maar waar zijn de bijbehorende verhalen? En dan die bloemstillevens, we hebben ze nog, geschilderd door mevrouw Estor-Franken, de moeder van mijn opa. Ze zou als een bezetene blommen hebben geschilderd en daardoor het huishouden hebben verslonsd, waarop een scheiding volgde waarover later niemand nog ooit een woord heeft gesproken. En haar naam, Franken, wijst

[p. 769]

die op een Joodse afkomst? Ben ikzelf dan ook deels Joods? Die kunsthandel op het Korte Voorhout in Den Haag, in het smalle pandje naast het paleis, was destijds eigendom van familie Estor-Meijer. Alweer een link met een Joodse naam... Maar ja, in 1998 zag ik in de Haagse Lutherse kerk opeens plechtstatig twee Estors op de muur gekalligrafeerd: gerespecteerde ouderlingen in de Lutherse gemeente, van rond 1880. Later kwam het internet. Nog elk jaar gaan er op dat internet hele schatkisten vol Estors open: Hallo Henric Estor! Ridder te Brussel, geboren in 1310! Een familiewapen in wonder boven wonder mijn favoriete kleuren: oranje en wit! Hallo Jean Estor, heer van Groot Bijgaarden en eigenaar van het kasteel! Hij besloot zich te bekeren tot het protestantisme en was zo dom dit publiekelijk bekend te maken in de parochiekerk. Hij werd op 5 januari 1548 samen met zijn moeder in het geheim onthoofd, een privilege van de adel. En wat ging David Estor in Suriname doen van 1712 tot 1731? Plantageeigenaren huwen en hun kinderen dopen in de Franstalige gereformeerde kerk in Paramaribo, zo lijkt het. En dan is er Anna Frederika Petronella Estor (*1880), uit Den Haag, dochter van Johan Jacob Estor. Zij trouwde eerst met een zekere Thomas William Musther, een Schot, en kreeg een kind met hem. Later scheidden de twee, waarna zij op 39-jarige leeftijd hertrouwde, nu met de 28-jarige Marinus Christiaan Antonie Oonincx. Petronella, zo zag ik vandaag, heeft in een Jappenkamp gezeten: Tjihapit, Bandoeng, West-Java. Heeft ze het overleefd? Waar was haar man? Zijn zij ooit teruggekeerd?

Als het waar is dat de Estors zo'n kleine familie zijn, zijn al die rakkers dan allemaal familie van mij? Er zal er vast minstens één familie van mij zijn. En hebben die Estors nu werkelijk zo gezapt tussen al die religies? Heb ik een Nederlandse naam of een buitenlandse naam? Waren die Estors honkvaste Hagenaars of reislustige types? Waarom maakte niemand een stamboom?

Maar de grootste vraag blijft eigenlijk: waarom werd er nooit over onze naam gesproken? Over onze herkomst? Was er in mijn familie wellicht sprake van schaamte? Schaamte voor smerige scheidingen, verfoeilijke bekeringen, pijnlijke koloniale geheimen? Stopte wellicht het Haagse burgermansfatsoen de migratiegeschiedenis van mijn eigen familie in de doofpot?

Bram Beelaert:

In 1990 werd de jongere broer van mijn grootvader, die in de familie omwille van één van zijn voorgaande beroepen ‘Onze Bakker’ werd genoemd, vijfenzeventig jaar. Hij organiseerde een groot feest in de kantines op de voetbalterreinen van Adegem, waarop hij niet alleen zijn kinderen en kleinkinderen uitnodigde, maar ook zijn broers, zussen en hun families. Het is de enige bijeenkomst die ik mij

[p. 770]

kan herinneren van alle nakomelingen van Petrus Johannes Beelaert, tijdens zijn leven bij iedereen bekend als ‘Pier’.

Mijn overgrootvader heeft zes jaar doorgebracht in Amerika, van 1914 tot 1920. Hij werkte in het verre Montana eerst op de boerderij van zijn broers, en daarna in de koperfabriek. Ondertussen hield zijn vrouw Tine met haar kinderen de boerderij draaiende in het door Duitsland bezette België.

Onze Bakker had een portret van hem opgesteld in de kantine. Op een bepaald moment haalde mijn grootvader Herman me weg bij mijn neven en nichten, om met mij de zwart-witfoto te gaan bekijken. ‘Dit was mijn vader, hij heeft gevochten in de Eerste Oorlog,’ zei hij, ‘bij Namen.’ Hij sprak het uit alsof het om een slag van het zelfde kaliber als Waterloo ging. Ik zag een gedrongen, stevige man in legerkostuum. De zware snor viel me op, en de ernst waarmee hij in de lens keek.

Het volledige verhaal kreeg ik pas nadien te horen van mijn vader, tijdens een gesprek waarin ik ook in een aantal andere familiegeheimen werd ingewijd. Pier was wel degelijk soldaat geweest, maar niet de hele oorlog. Het Duitse beleg van de Naamse fortengordel in augustus 1914 had hij meegemaakt. Maar kort daarna vluchtte hij via het neutrale Nederland naar Amerika. Twee van zijn broers waren er voor de oorlog al naartoe getrokken. In zijn militair dossier, dat ik jaren later eens in het Legermuseum heb opgevraagd, staat Pier geboekstaafd als deserteur van 11 oktober 1914 tot 24 maart 1923. Conduite: mauvaise. Manière de servir: mauvaise.

Mijn grootvader heeft dat verdict nooit aanvaard. Tijdens mijn eerste kandidatuur geschiedenis heb ik het met hem een tweede keer over Pier gehad. We moesten een paper over onze familiegeschiedenis schrijven. Volgens mijn grootvader boden Pier en zijn makkers lang en heldhaftig weerstand tegen de Duitsers, ook nog wanneer de rest van het Belgisch leger zich had teruggetrokken. Toen uiteindelijk ook zij hun stellingen mochten verlaten, is hij zijn eenheid kwijtgeraakt en, zoals mijn grootvader het nadrukkelijk zei, ‘achtergebleven’.

Ik vond zijn verhaal ongeloofwaardig, een apologie van een liefhebbende zoon. Begrijpelijk, maar deze ontluikende historicus voelde zich verplicht de feiten te checken. Tot mijn verbazing ondersteunden die voor een groot stuk de versie mijn grootvader. Na het verlies van Namen werd de divisie van Pier ingezet bij Antwerpen, waar het Belgische leger zich op had teruggeplooid. Toen ook die fortengordel dreigde te vallen, moesten de vestingtroepen, waar hij deel van uitmaakte, de aftocht van de rest van het leger dekken. In die chaotische en paniekerige dagen, waarin het Belgisch leger verslagen leek, belandden veel uitgeputte en gedesoriënteerde soldaten over de grens met Nederland.

Pier verklaarde later tegen de autoriteiten dat hij bij de terugtocht uit Antwerpen ‘rijwielbraak’ had geleden (hij was cyclist bij het Eerste regiment Jagerste-voet), waardoor hij afgezonderd raakte. Hij keerde terug naar Adegem, dat maar enkele tientallen kilometers verder lag. Hij trok zijn burgerkleren aan, en was bij zijn familie toen de Duitsers het dorp bezetten.

[p. 771]

Die gingen meteen op zoek naar achtergebleven Belgische soldaten onder de bevolking. Pier trok de grens met Nederland over, en nam in november 1914 in Rotterdam de ss Rhyndam van de Holland-Amerika Lijn naar New York. Hij had nog een laatste nachtelijk bezoek aan zijn boerderij in Adegem kunnen brengen, via een ton die door de prikkeldraadversperring op de Nederlands-Belgische grens was geduwd. Mijn grootvader was pas drie, maar kon tot op het einde van zijn leven herinneren hoe zijn vader tot aan zijn bed was gekomen om afscheid te nemen. Tine was zwanger van Onze Bakker, die in april 1915 geboren, toen Pier al in Montana zat.

In 1920 was Pier terug in België. Hij zou teruggekomen zijn om zijn gezin op te halen en definitief naar de VS te emigreren. Er zou onenigheid zijn geweest met zijn broers over de boerderij. Waarschijnlijk belandde hij daardoor in de koperfabriek. Eens terug in Amerika zou hij zijn rechtmatig stuk van het landbouwbedrijf willen opeisen. Maar Tine zou niet mee gewild hebben. Het zijn verhalen die circuleren, maar moeilijk te staven zijn. Van zijn broers in Montana zijn geen nazaten meer in leven.

In maart 1923 werd Pier gearresteerd op last van het krijgsauditoraat van het Belgisch leger. De rapporten en documenten over zijn doen en laten in 1914 zijn toen bij zijn militair dossier gevoegd. Pier werd al na één dag vrijgelaten, en regard a la situation speciale de l'inculpé. In de familie werd gepraat over het werk van Pier in de koperfabriek. Koper wordt gebruikt voor munitie. Hij had dus ook in de Vs bijgedragen aan de oorlogsinspanning, een verzachtende omstandigheid. Maar ik vraag mij af of Pier toen al niet ziek was. Hij stierf in 1927 in een sanatorium in Sijsele aan tbc. Hij was 43 jaar.

Mijn grootvader was zestien jaar oud en werd de kostwinner voor een gezin dat ondertussen bestond uit zes kinderen. Tijdens de oorlog had hij daar al voor mogen proefdraaien. In de familie circuleert een foto uit die periode. Tine met haar jonge kroost op de boerderij. Emotieloze gezichten van een achtergebleven familie, op een bedrijf zonder ceo. Vooraan mijn grootvader, ‘onze Herman’, een hoogblonde baldadige snotneus, nauwelijks op schoolleeftijd maar toch al de man in huis. Op gelegenheden zoals het verjaardagsfeest van zijn broer in de kantines van het voetbalterrein in Adegem, wanneer hij samenkwam met zijn broers en zussen, werd met respect over hem gesproken.

En zo ontdekten wij migratieverhalen in elk gezin. Ook wij bleken migranten. Bovendien zagen we dat er niet één migratieverhaal bestond: ook binnen de families bestonden perspectieven, visies, attitudes. Eens te meer zagen we dat geschiedschrijving altijd politiek is.

[p. 772]

Migranten. Maar al te vaak worden ze geportretteerd als exoten. Als kleurrijke figuren uit verre landen. Als vreemdelingen. Mensen kijken naar hen, meewarig, vol compassie, vol bewondering ook, voor hun moed, en ja, vol angst en haat helaas ook. Mystieke aura's worden opgetrokken, een zweem van zenuwachtigheid trekt op: wie zijn zij? Spreken zij onze taal? Zullen zij die spreken? En zullen wij hen ooit begrijpen? Zeggen ze wel wie ze zeggen dat ze zijn? Is hun belofte een echte belofte? Wat gaat er om in hun hoofd? Wat gaat dit vluchtelingenhoofdstuk ons kosten?

Het woord dat altijd terugkomt is ‘zij’. Het etiket ‘migrant’ overstemt alle andere aspecten van het individu, soms generaties lang. In de achterdochtige en egocentrische krampen waaraan wij soms lijden, wordt vaak vergeten dat migranten ook ‘normale’ mensen zijn, met kleine kantjes, maar ook vol levensdrift en hoop. Hun komst verloopt niet altijd rustig, maar ze zijn brengers van vers bloed en nieuwe verhalen.

Onze eigen familiegeschiedenissen bewijzen dat migratie van alle tijden is. Maar ze maken ons er ook van bewust dat over enkele generaties weer veel vergeten zal zijn, of onherkenbaar vervormd. Kinderen en kleinkinderen zullen zich afvragen waar ze vandaan komen, en elke overgebleven bron kapot analyseren. En de ‘normale’ inwoners van dit land zullen opnieuw vol verwondering omkijken naar het tumult van vandaag.

De samenstellers van dit nummer,

Ludo Abicht, Bram Beelaert en Annemarie Estor