Streven. Jaargang 82

[p. 104]

Mathias Balcaen
Als virtueel geen deugd meer is

Ik was 14 en 2m10 met armen als boomstammen. Ik doolde rond in een wereld vol onbekenden. Dennenbomen zo ver het oog reikt. Wolven, spinnen en boomgeesten bevolkten het land. Onbekenden kruisten mijn pad. Sommigen bleven. We vochten samen. We leerden samen nieuwe dingen. We groeiden samen op. Met vrienden op weerwolven jagen. Samen op ontdekkingstocht in een ondergronds gangenstelsel. Op geheime missie een vijandelijk kasteel veroveren. Dit zijn de verhalen van mijn jeugd.

Ik was 14 en een gamer. Bleke huid en lange blonde haren. Een beetje acne. Wekelijks 30 uur gefocust op de zachte gloed van mijn computerscherm. Aan wat er buiten die kamer gebeurde heb ik weinig herinneringen. Mijn jeugd speelde zich af in de schemerzone tussen virtueel en reëel. Virtueel was reëel. Is nog steeds reëel. De sporen in mijn geheugen en de plooien in mijn karakter bewijzen dat nog elke dag.

Terugdenkend aan mijn leven als puber komen er veel beelden en verhalen in mij op. Sommige van deze verhalen spelen zich af in de zogenaamde ‘echte wereld’ (real life in game-termen), andere in de virtuele. Foto's en screenshots lopen door elkaar. Trollen en elfen spelen even belangrijke rollen als mensen van vlees en bloed. (Naast mij zakt mijn vriend neer met drie pijlschachten die uit zijn borst steken. Ik kijk om me heen, maar zie niemand. Ik voel mijn hartslag in elke ader en mijn vingers trillen van de spanning. Hoezo is dit niet echt?) De wereld van mijn jeugd was voor een groot deel opgetrokken uit bits en bytes, maar die stonden

[p. 105]

wel op zeer reële servers, onderhouden door technici van vlees en bloed. Ik ging dagelijks op stap met trollen, elfen en kobolden, maar achter die avatars zaten mensen die ademden, aten en sliepen net als ik. Het contact was echt, de mensen ook. Het spel was niet meer dan het medium en die avatars zijn daar gewoon een deel van. Waarom het ene ‘virtueel’ was en het andere ‘reëel’ is mij nooit helemaal duidelijk geworden.

Ik had ook vrienden in het spel. Tijdens het jagen op weerwolven heb ik veel verteld wat ik in het ‘echte’ leven maar moeilijk kwijt kon. Er was dat verjaardagsfeestje waarop ik met vrienden urenlang stomme uitdagingen aanging. Om het snelst de trap op lopen zonder van de rand te vallen. Om het hoogst een huis beklimmen. Zo snel mogelijk vijf slangen opjagen. Allemaal activiteiten die niets opleverden in het spel, maar waarmee we ons wel erg geamuseerd hebben. Een beetje zoals die avonden dat ik met een andere vriend in de ‘echte wereld’ rotte appels onder de appelboom opraapte en we ze zo ver mogelijk gooiden. Of zo hoog mogelijk, zo precies mogelijk... Nutteloze activiteiten die enkel leuk zijn als je ze samen met vrienden doet. Omdat je ze samen met vrienden doet. Toch wordt het ene gezien als een normale vriendschap, het andere als bijna pathologisch. Hoe kun je nu bevriend zijn met iemand die je nog nooit gezien hebt? Dat is toch niet echt?

De meeste mensen gaan er van uit dat mensen echt zijn zoals ze zich in fysieke interacties aan ons voordoen, maar op het internet kunnen ze zich voordoen als iemand totaal anders. ‘On the internet nobody knows you're a dog’. Maar wat als dit niet klopt? Wat als mensen wie ze echt zijn beter kunnen uitdrukken in een virtuele omgeving? Uit onderzoek van psycholoog Nick Yee blijkt dat ongeveer een kwart van de mensen uit vijf populaire online spellen vindt dat ze meer zichzelf zijn in het spel dan in het echte leven. Maar evengoed is die vraag zinloos. Wie ben ik? Ik ben de jongen die passief in de schoolbanken zit én de sjamaan die twintig anderen leidt in de zoektocht naar de opperdemon. Beiden maken deel uit van mijn identiteit. Uiteraard zijn er verschillen tussen de wereld waarin ik als sjamaan leiding geef aan mijn makkers in de strijd en die waarin ik mij verlegen verveelde in de schoolbanken. Ik gedroeg mij in beide situaties heel anders, maar in beide gevallen was ik wel echt die persoon.

Sherry Turkle, pionier in het veld van virtuele identiteit, spreekt in deze context over een ‘second self’. Mij lijkt ze hierin niet ver genoeg te gaan. Waarom zouden we ons zelf opdelen in een eerste en een tweede zelf? De postmoderniteit heeft ons ondertussen allang geleerd dat we gelaagde individuen zijn die in verschillende contexten verschillende rollen spelen. Van Erving Goffmans dramaturgische visie op het leven als een toneelopvoering en ‘impression management’ tot Judith Butlers performativiteit: wie we zijn, is iets wat we zelf maken. In onze door en

[p. 106]

door virtuele wereld lijken we dit echter niet te willen erkennen. De ‘echte’ wereld is authentiek, de virtuele wereld is gespeeld. Natuurlijk kunnen we verder gaan en gebeurt alles explicieter in de virtuele wereld. Vaak kiezen we geslacht, huidskleur en zelfs ras van onze virtuele incarnatie nog voor we een stap in het spel zetten, maar het onderscheid is minder fundamenteel dan het wordt voorgesteld. Waarom houden we hier zo vast aan dit rigide digitale dualisme?

Het is alleszins een tweedeling die geld oplevert. Geen product dat tegenwoordig nog verkocht wordt als het niet ‘authentiek’ is, ook al wordt het massaal geproduceerd in Bangladesh. Festivals, verre reizen naar exotische oorden: allemaal bieden ze een vlucht uit die verarmde virtuele realiteit. Maar achteraf worden ze weer gedeeld op Facebook. Baudrillard zegt over Disneyland dat het bestaat om de rest van Amerika echt te laten lijken. Als Disneyland gemaakt is, zijn de shopping malls in Los Angeles plots authentiek. De virtuele realiteit wordt door handige reclamemakers op dezelfde wijze gebruikt. Als ze de virtuele realiteit presenteren als fake, dan kunnen ze andere producten makkelijker als authentiek aan de man brengen. Door de virtuele wereld voor te stellen als een toneel waar iedereen slechts een rol speelt, verhullen we alle manieren waarop we in de niet-virtuele wereld constant een rol spelen. Interessanter is het om te kijken hoe het virtuele en het fysieke beide deel zijn van één realiteit. Wat leert het virtuele ons over wie we zijn als mens en hoe we in de wereld staan?

Escapisme of persoonlijke groei

Terug naar computer games. In januari 2014 vochten bijna 8.000 mensen een conflict uit over zone B-R5RB. 20 miljoen soldaten lieten het leven en meer dan 600 ruimteschepen gingen in rook op. In een veldslag van 22 uur zagen spelers van het ruimtespel Eve Online hoe een grootse veldslag het resultaat van jarenlange samenwerking uitvaagde. De schade bedroeg 300.000 dollar in reële economische waarde. Miljoenen mannen en vrouwen spenderen wekelijks 3 miljard uur aan dit soort online games. Waarom?

Het klassieke antwoord is escapisme. Games zouden iets bieden wat de echte wereld ons niet kan geven. Rondvliegen als een superheld, bijvoorbeeld. Of samen met een leger elfen draken bestrijden. Hierdoor verliezen we uit het oog dat deze games eigenlijk gebouwd zijn op sociale interactie tussen echte mensen. 57% van onze tijd online bestaat uit communicatie. De mensen met wie ik samen draken bevocht zijn even echt als de mannen met wie mijn vader voetbalde. Vochten de spelers van Eve Online dan ook een echte ruimte-oorlog uit? Dat hangt er van af hoe je het definieert. Het gebeurde niet echt in de ruimte, maar er ge-

[p. 107]

beurden wel allerlei echte dingen. Spanning, woede, euforie, teleurstelling, verdriet. Echte emoties. Waarschijnlijk werden er zelfs echte vriendschappen gevormd en droeg het geheel ook echt iets bij aan de vorming van de persoonlijkheid.

De bijdrage van games aan persoonlijkheidsvorming wordt gewoonlijk beperkt tot verhalen waarin Chinese jongeren zich totaal afsluiten van de maatschappij en hun leven leiden als een soort digitale kluizenaars. Volledig in lijn met het digitale dualisme zeggen die: je moet kiezen tussen de virtuele en de reële wereld. Persoonlijkheidsontwikkeling in de virtuele wereld gaat noodzakelijkerwijze ten koste van onze ‘echte’ persoonlijkheid. Zelf heb ik een ander verhaal. (Een jongen van 16 wordt gevraagd om leider te worden binnen de clan. Hij voelt trots en tegelijk angst over deze nieuwe verantwoordelijkheid. Zal hij in staat zijn, leiding te geven aan zijn kameraden, te bemiddelen in conflicten, hen een doel te geven om naartoe te werken? Hij waagt de sprong en neemt de uitdaging aan.)

Ondanks Sherry Turkle's discours over een ‘eerste’ en een ‘tweede’ zelf, benadrukt ook zij telkens dat er transfer mogelijk is van het virtuele zelf naar het reële. De rol die we spelen in het spel kan (deels) worden overgenomen in ons niet-virtuele leven. Verbazend is dit niet. In de jaren vijftig zei psychoanalist Erik Erikson reeds dat de speelsituatie ons in staat stelt om onszelf te openbaren en volledig op te gaan in de onrealiteit ervan. Jacob Levy Moreno ontwikkelde al in 1910 het rollenspel als een vorm van psychotherapie. Games kunnen een vorm van escapisme zijn, maar ze kunnen dus evengoed een kans zijn voor persoonlijke groei. Alles hangt af van de persoon die de games speelt. Welke psychologische hindernissen neemt hij mee? Waar kan hij emotionele kracht uit putten? Het slagen van de ‘virtuele’ therapie is dus ook afhankelijk van de ‘reële’ persoonlijkheid. Ook hier vervaagt het onderscheid. Een belangrijk obstakel voor het slagen van de therapie is overigens een te grote dissociatie van de patiënt tussen zichzelf en zijn computerpersonage. (Een volwassen man staart rancuneus naar het scherm. Waarom waarderen mensen hem enkel wanneer hij een elfenkrijger is in een virtuele wereld? Wat is er mis met zijn echte zelf?) Slechts wanneer mensen hun verwezenlijkingen binnen een spel ook als hun eigen verwezenlijkingen zien, als deel van wie ze zijn, kunnen deze bijdragen tot de persoonlijke groei. Ook dit is niet beperkt tot games: de mensen die met een laag zelfbeeld kampen en hun successen aan ‘toevalstreffers’ wijten, zijn niet op één hand te tellen.

Op McLuhaneske wijze staren we ons steeds weer blind op de verpakking van de virtuele wereld. Zoals McLuhan ooit beweerde dat het medium de boodschap is, zo wordt nu de ‘interne logica’ van games, computers en het internet vaak blootgelegd, alsof ze iets totaal nieuws zijn dat volledig los staat van de niet-virtuele wereld. Hierdoor verlie-

[p. 108]

zen we de vele contacten en gelijkenissen tussen virtuele en niet-virtuele wereld uit het oog. Net zoals McLuhan ongelijk heeft om Big Brother, het journaal, Fox News en Tik Tak op één lijn te zetten omdat ze hetzelfde medium delen, is het onzin om over ‘het internet’ of ‘de computer games’ te praten. Mark Elchardus is in Vlaanderen doorgebroken door zijn analyse van tv-kijkgedrag in relatie tot andere culturele en sociale factoren - de ontdekking van de ‘VTM-kijker’. Het wordt tijd dat we dezelfde oefening maken voor games en het internet.

Uit onderzoek van Nick Yee blijkt bijvoorbeeld dat games verbazend vaak culturele patronen van de niet-virtuele wereld repliceren. Personen die in het spel dichter bij elkaar komen te staan, draaien sneller het gezicht van hun personage van elkaar weg om geen ‘oogcontact’ te maken. Vrouwelijke ‘genezers’ helen vaker de wonden van hun medespelers, onafhankelijk of ze nu door een man of een vrouw bestuurd worden. Een derde tot de helft van alle gamers vindt ook dat sommige van hun online vriendschappen vergelijkbaar zijn met hun offline vriendschappen. (Samen met een vriend jaag ik op wolven rond het dorp. Het is twee uur 's ochtends en ik heb niemand om mijn hart bij te luchten, dus stort ik al mijn emoties uit in de chatbox. Twee uur lang niets dan tekst op het scherm. We zoeken niet verder naar wolven. Hij luistert naar me en begrijpt me, heeft zelf ook soms last van diezelfde problemen. Ja, dit is vriendschap.) Voor buitenstaanders is het vaak moeilijk om dit serieus te nemen: hoe kun je nu vrienden zijn met iemand die je nooit gezien hebt? De onderliggende aanname is meestal dat mensen zich anders voordoen op het internet dan ze eigenlijk zijn, maar zoals eerder aangehaald zegt ongeveer een kwart van de gamers dat ze ‘meer zichzelf’ zijn in het spel. De drempel om te experimenteren met sociaal gedrag ligt in games lager dan in de niet-virtuele wereld. De repercussies voor afwijkend gedrag zijn vaak ook minder streng. Daardoor vinden veel mensen in games een middel om op zoek te gaan naar een manier van communiceren waarin ze zichzelf goed voelen. Maar games zijn ook meer dan een ‘testruimte’ voor de niet-virtuele wereld. De mogelijke transfer van games naar niet-virtuele situaties toont aan dat de contacten binnen games vergelijkbaar zijn met de contacten daarbuiten. Als het werkelijk twee totaal verschillende werelden waren, dan zou die transfer nooit slagen.

Reële virtualiteit

De virtuele wereld is dus helemaal niet zo verschillend van de niet-virtuele wereld. We zien er gelijkaardige mechanismen aan het werk en bovendien is er een constante interactie tussen beide. Een ruzie op Facebook heeft gevolgen voor de volgende schooldag en de foto's van het feestje afgelopen weekend worden op diezelfde site gedeeld. De

[p. 109]

Spaanse socioloog Manuel Castells zegt daarom dat we niet meer leven in de virtuele realiteit, maar in de reële virtualiteit.

Onze wereld is hybride. Er zijn slechts weinig vriendschappen zonder virtueel luik. Quasi iedereen zit op Facebook en de enkelingen die eraan weerstaan hebben dan wel een e-mailadres. Internet maakt een integraal deel uit van onze relaties met andere mensen. Mensen klagen hier vaak over omdat het ten koste zou gaan van face-to-face contact, maar ook dit wordt tegengesproken door onderzoek. Integendeel: contact via internet versterkt het face-to-face contact zelfs. Haast elke keer als ik Facebook open, staat er een nieuwe uitnodiging voor een of ander evenement. Slechts zelden zijn die voor iets zuiver virtueels.

Het virtuele sijpelt dus duidelijk door in wat voorheen niet-virtueel was, maar ook de omgekeerde beïnvloeding is een feit. De status updates van mijn vrienden op Facebook gaan meestal over dingen die ze in de niet-virtuele wereld hebben meegemaakt. Door de opkomst van het internet is aan veel computerspellen nu ook een belangrijke online component gekoppeld, die vaak als een community omschreven wordt. Een gemeenschap. Een gemeenschap van mensen over de hele wereld waarvan de meesten elkaar waarschijnlijk nooit zullen zien, maar die zich toch verbonden weten door hun gedeelde passie, woordenschat, cultuur en soms zelfs geschiedenis.

Denken we terug aan de ruimteoorlog uit Eve Online. Dit was voor de spelers van dat spel een monumentale gebeurtenis. Voor iedereen die dit spel speelde, behoort het historische spelmoment tot de parate kennis. De uitkomst van deze oorlog heeft de hele dynamiek van het verdere spel beïnvloed, en ze speelt nog altijd een rol in de onderlinge relaties van individuen en groepen. Uit die oorlog zijn helden opgestaan. Generaals en strategen, betrouwbare stoottroepen en huurlingen. Dit alles verloopt zoals we het ook verwachten in een niet-virtuele omgeving. De mensen van Eve Online schrijven samen een verhaal, maken samen een geschiedenis mee die hen dichter bij elkaar brengt en die deel uitmaakt van wie zij zijn als persoon. Na en tijdens de veldslag kunnen ze het verloop volgen op internetfora. Ze kunnen filmfragmenten van de meest memorabele momenten herbekijken en bediscussiëren alles in termen die voor een buitenstaander slechts moeilijk te volgen zijn. Het verschil met de vele andere subculturen waar we deel van uitmaken is slechts gradueel. Ook in de niet-virtuele wereld kent elke subcultuur zijn helden, historische gebeurtenissen en eigen taal.

Aan diepgang hoeft het de virtuele wereld dus ook niet te ontbreken. De mate waarin we die diepgang persoonlijk ervaren is afhankelijk van hoe ver we bereid zijn mee te gaan in deze wereld, en van de vraag in hoeverre we haar als waardevol beschouwen. Ook hier is er geen significant verschil met wat ons meer bekend is uit de niet-virtuele we-

[p. 110]

reld. We kunnen de verschillende rollen die we in ons leven spelen intenser of minder intens beleven afhankelijk van de mate van onze identificatie. Hoe meer we bereid zijn mee te gaan in de cultuur, geschiedenis en taal die bij die specifieke rollen horen, hoe meer betekenis en diepgang we erin vinden. De betekenis van 1 mei is helemaal anders voor een trouwe vakbondsstrijder dan voor iemand die incidenteel op een socialistische partij stemt. Binnen de virtuele wereld gelden dezelfde wetmatigheden.

Ook onze beoordeling van online vriendschappen is afhankelijk van de mate waarin we die online wereld waarde willen toekennen. Of we een ‘echte’ virtuele vriendschap met iemand kunnen hebben is afhankelijk van wat we op voorhand van een vriend verwachten. Als het iemand is die mij begrijpt, naar me luistert en met wie ik leuke dingen kan doen, dan kan dit perfect in een virtuele omgeving. Als we op voorhand beslissen dat het lichamelijke aspect voor ons een essentieel deel van de vriendschap is, dan zullen we uiteraard geen vriendschap kunnen sluiten in een zuiver virtuele omgeving. In plaats van medelijden te hebben met iedereen die ‘virtuele vrienden’ heeft, kunnen we ons beter de vraag stellen wat vriendschap voor die persoon betekent. Voor hem zijn de vrienden niet virtueel: het zijn echte mensen. Ook de vriendschap is niet virtueel: de gevoelens zijn echt. Slechts het medium waarbinnen de vriendschap zich ontwikkelt is virtueel.

Geen realiteit, maar omgeving

De virtuele realiteit is veel meer een omgeving dan een aparte realiteit. Het is een plaats waarbinnen ons leven zich afspeelt. Zoals ons leven zich binnenskamers en buiten, in een stad en op het platteland afspeelt, speelt het zich ook af in een virtuele omgeving. Zoals al deze andere plaatsen kent de virtuele omgeving haar eigen mogelijkheden en beperkingen. Het is een omgeving die anders is op haar eigen manier, maar die daarom niet minder hoeft te zijn dan al die andere omgevingen waarin we dagelijks ons leven leiden. Alles hangt af van hoe wij ervoor kiezen ons te gedragen binnen die omgeving. Virtueel is dus deugd noch ondeugd. Het is een plaats waarin we onze deugdzaamheid kunnen oefenen of waarin we ons aan allerlei ondeugden kunnen overgeven. Welke van de twee dit wordt, hangt niet samen met een inherente logica van de ‘virtuele realiteit’ zelf, maar wel van de keuzes die wij maken, gedreven door virtuele en niet-virtuele factoren. Virtueel is wazig, zoals het leven.