Streven. Jaargang 27

[p. 627]

Middenstand komt op voor zijn zaak
Wouter Perquin

De middenstand heeft de voorbije maanden nogal van zich doen spreken. Vooral door zelf stevige taal te spreken en door parlement en regering duidelijk te doen weten dat er grenzen zijn aan de bereidheid van het midden-en kleinbedrijf om mee te werken aan een verdeling van de lasten die het gevolg zijn van de kostenstijgingen waarvoor wij als natie zijn komen te staan door de wereldenergiecrisis en de plotselinge prijsstijgingen van praktisch alle grondstoffen.

Het midden- en kleinbedrijf is bereid om mee te betalen.

Het is niet bereid om praktisch alleen te betalen.

En het zag er naar uit dat dit zou gaan gebeuren, omdat met name minister Boersma als de dood is om de vakbeweging te confronteren met het feit dat ook de werknemers hun deel moeten dragen van de door niemand in dit land gewilde kostenstijgingen.

Betekenis van midden- en kleinbedrijf

Wat stelt de middenstand eigenlijk voor in het geheel van ons sociaal-economisch systeem?

Onder middenstand verstaan wij de zelfstandige ondernemers in het midden- en kleinbedrijf in de detailhandel, het ambacht, het vervoer, de kleinindustrie, de horecabedrijven en de andere dienstverleningssectoren. Er zijn ongeveer 240.000 midden- en kleinondernemers in dit land (waarvan 100.000 in de detailhandel; 27.000 in de horecasector; 16.000 in het vervoer; 96.000 in ambachten en kleinindustrie).

Voor de werkgelegenheid is het midden- en kleinbedrijf van toenemende betekenis.

Er werken in al die midden- en kleinbedrijven samen 1.09 miljoen mensen. Dat is niet alleen in absolute zin van betekenis, maar ook in relatieve zin, zoals blijkt bij een vergelijking met andere sectoren. In de industrie werken 1,34 miljoen mensen; in de landbouw 310.000; in de overheidssector en in overige diensten 1,93 miljoen.

[p. 628]

Structuurprobleem

De grote problematiek waarvoor het midden- en kleinbedrijf staat, is die van de noodzaak om zich voortdurend en op een adequate wijze aan te passen aan de snelle ontwikkelingen die zich in onze samenleving voltrekken.

Het bestaansrecht en de bestaansmogelijkheid van de middenstand staan of vallen met het al dan niet kunnen voorzien in werkelijk bestaande behoeften.

Als er geen behoefte meer bestaat aan Brabantse poffers, omdat de Brabantse vrouwen die niet meer willen dragen, dan is dat heel jammer voor de kundige vaklieden die deze poffers produceren; maar het kan nooit een oplossing zijn voor hun probleem, door welk overheidsingrijpen dan ook, de Brabantse dames te dwingen deze produkten van het edele ambacht te dragen, omdat er ambachtslieden zijn die er van moeten bestaan. Deze lieden moeten zich omschakelen en diensten gaan verlenen waar werkelijk behoefte aan bestaat.

Dat is een keiharde economische wet. Deze heeft altijd gegolden en zal altijd blijven gelden.

Maar het probleem van de middenstand van nu is, dat in zo'n snel tempo en in zo'n grote mate wijzigingen plaatsvinden in de behoeften. Door de snelle ontwikkelingen van de techniek. Door de toegenomen welvaart. Door het zich snel en sterk wijzigend leefpatroon.

Hele bedrijfstakken verdwijnen (zoals de kolenhandel bijvoorbeeld door het aanwenden van olie- en gasverwarming).

Bedrijfsvormen verdwijnen, zoals de kruidenier (niet eens uit grootmoeders tijd, maar uit een tijd die nog maar heel kort achter ons ligt). Dorpen worden uitgebreid.

Stadswijken worden omgewoeld en krijgen een heel andere structuur. De mensen uit de binnensteden gaan in de periferie wonen. Nauwelijks is deze tendens op gang gekomen of er ontstaat al weer een beweging terug naar de binnenstad.

De ontwikkeling van de techniek (waaronder het verkeer) leidt tot een geheel ander type van winkels en tot andersoortige vestigingsplaatsen. Nauwelijks zijn wij gewend aan superstores, supermarkten en zelfbedieningswinkels of er ontstaat behoefte aan een nieuw winkel-type, waar de klant zich weer helemaal als persoon behandeld voelt, met een specifieke bediening en een specifiek assortiment, helemaal aangepast aan zijn persoonlijke smaak.

De boetiek ontstaat.

[p. 629]

Het winkeltje waar men zich thuis voelt, waar een klein beetje romantiek een rol speelt, waar men heel bijzondere dingen kan kopen.

Nieuwe bedrijfstakken ontstaan, zoals die welke afgestemd zijn op de veel meer vrije tijd, het reizen en het toerisme.

De smederij van nog maar kort geleden is technisch installatiebedrijf geworden.

De elektricien heeft een bedrijf opgebouwd, waarin de stormachtige ontwikkeling op het gebied van de elektronica zich weerspiegelt.

In binnensteden en in wijken ontstaan vormen van ruimtelijke samenwerking, zoals winkelcentra.

Kortom, ontwikkelingen op allerlei gebied en de middenstand moet zich aanpassen op straffe van ten onder te gaan.

Sociaal probleem

Er zijn talrijke bedrijven die het in deze ontwikkelingen niet kunnen bolwerken. Bedrijven en ondernemers die het door allerlei omstandigheden gewoon niet aankunnen.

Dat is primair een groot sociaal probleem.

Deze problematiek moet dan ook met sociale middelen worden aangepakt, zoals bedrijfsbeëindigingsregelingen; uitbreiding van de arbeidsongeschiktheidsverzekering, zodat ook de zelfstandigen daaronder vallen; aanpassing van de voorzieningen voor werkloze werknemers, zodat deze ook gelden voor ondernemers die niet verder mee kunnen.

Dit is een problematiek van dikwijls groot menselijk verdriet en het is een zaak van onze gehele gemeenschap om deze op een aangepaste manier tegemoet te treden.

Dat een aantal mensen niet mee kunnen met de snelle wijzigingen in onze samenleving, is uiteraard niet een specifiek middenstandsprobleem. Maar voor het midden- en kleinbedrijf in zijn totaliteit geldt dat de wijzigingen zo snel en zo indringend zijn en dat bovendien de voorzieningen om de slachtoffers van deze ontwikkelingen op te vangen nog zo onvoldoende zijn aangepast, dat wel degelijk van een eigensoortige problematiek gesproken mag worden.

Middenstand kan structuurwijziging aan

Jaarlijks leggen 20.000 ondernemers om de een of andere reden het bijltje er bij neer.

Is de middenstand dan gedoemd om te verdwijnen? Dat lijkt mij hoogst onwaarschijnlijk.

[p. 630]

Ik geloof zonder meer dat het midden- en kleinbedrijf in zijn totaliteit - hoewel er slachtoffers vallen - in staat is om zich aan de snelle ontwikkelingen aan te passen.

Ik geloof ook dat een in sociaal en economisch opzicht behoorlijk uitgeruste samenleving niet zonder een aan feitelijke behoeften aangepast midden- en kleinbedrijf kan.

Naast de cijfers die duidelijk aantonen hoe moeilijk het midden- en kleinbedrijf het momenteel ook structureel heeft, zijn er cijfers en feiten die wijzen op goede ontplooiingsmogelijkheden. Jaarlijks durven 15.000 nieuwe ondernemers het aan een bedrijf te beginnen.

De organisaties van het midden- en kleinbedrijf hebben onderkend, welk pakket gereedschappen noodzakelijk is om op structurele wijze een antwoord te kunnen geven aan de eisen welke de ontwikkelingen stellen en hebben de organisatorische maatregelen getroffen om deze operationeel te maken.

Er ontstaat een nieuw type ondernemer en een nieuw type onderneming; voor het overgrote deel gerecruteerd uit het bestaande arsenaal, maar ook voor een niet onaanzienlijk deel uit jonge, ondernemende en goed onderlegde nieuwkomers. Het proces van de aanpassing en van de structurele wijziging is in volle gang.

De vier sleutelwoorden om dit proces succesvol te kunnen doen zijn luiden: onderwijs, research, voorlichting en kapitaal.

Onderwijs: om de toekomstige ondernemer vooral ook algemeen-economisch en bedrijfs-economisch voldoende uitgerust voor zijn taak te bekwamen.

Research: om alle ontwikkelingen te analyseren en verantwoorde prognoses te kunnen maken ten aanzien van de noodzakelijke aanpassingen.

Voorlichting: om collectief en individueel, toegepast op de concrete omstandigheden van het eigen bedrijf, de ondernemers wegwijs te maken ten aanzien van de wijze waarop zij zich in hun bedrijfsvoering moeten aanpassen.

Kapitaal (eigen en vreemd kapitaal): om de aanpassingen mogelijk te maken.

Organisaties en instituten

Op zich belangrijker dan actueel conjunctuurbeleid is uiteraard een structuurbeleid gebaseerd op de vier genoemde sleutelwoorden. Geleidelijk aan is ook de overheid tot dit inzicht gekomen.

Achtereenvolgende kabinetten hebben met mindere of meerdere intensiteit de organisaties van het midden- en kleinbedrijf geholpen een dergelijke

[p. 631]

ambitieuze aanpak van de structuurproblematiek te realiseren. Het beroepsonderwijs wordt in toenemende mate aangepast aan de eisen welke het toekomstig ondernemerschap stellen. Research geschiedt voor een belangrijk onderdeel in het Economisch Instituut voor de Middenstand (E.I.M.).

Ten aanzien van de allernoodzakelijkste planologische onderzoekingen in het kader van de gehele ruimtelijke ordenings-problematiek bestaan groeiende mogelijkheden in de afdeling planologie van het Centraal Instituut voor het Midden- en Kleinbedrijf (C.I.M.K.).

De individuele en collectieve voorlichting van de ondernemers geschiedt door een zich jaarlijks uitbreidend aantal consulenten van de middenstandsorganisaties en door een zich eveneens uitbreidend aantal specialisten van het Centraal Instituut.

De behoefte aan vreemd kapitaal kan voor een deel worden opgevangen door de door de Staat gegarandeerde kredieten.

De eigen bank van het midden- en kleinbedrijf, de Nederlandse Middenstandsbank, heeft dochterondernemingen in het leven geroepen die zich speciaal bezig houden met de ontwikkeling en financiering van bepaalde projecten, zoals bijvoorbeeld winkelcentra.

De afdeling financiering van het C.I.M.K. zorgt voor deskundige voorbereiding van kredietaanvragen in de daartoe geëigende gevallen en voor begeleiding door kredietbeheer.

Dit totale instrumentarium is in het leven geroepen en wordt beheerd in samenwerking tussen de publiekrechtelijke en privaatrechtelijke organisaties van het midden- en kleinbedrijf en de overheid. De overheid subsidieert in betekenende mate het research- en voorlichtingswerk.

Hoewel dit instrumentarium zowel kwantitatief als kwalitatief nog aanzienlijke uitbreiding behoeft om aan de feitelijke behoefte van het midden- en kleinbedrijf te voldoen, zijn de opzet, de groei en de wijze van functioneren voldoende redenen om erin te geloven dat het midden- en kleinbedrijf de structuurproblematiek wel aan zal kunnen. Het is wel een enorme opgave.

Samenhang met conjuctuurbeleid

Nogmaals, het midden- en kleinbedrijf zal deze opgave wel klaren. Maar het wordt voor de ondernemers en hun organisaties wel een dubbel zware opgave, wanneer zij, toch al belast met deze indringende structuurproblematiek, ook nog geconfronteerd worden met een conjunctuurproblematiek waarvan zij niet de overtuiging hebben dat deze door de overheid op een juiste wijze wordt aangepakt.

Van meerdere zijden is de laatste maanden de middenstandsorganisaties voor de voeten geworpen dat zij hun problemen denken te kunnen oplossen

[p. 632]

door een aanpassing van het prijsbeleid, terwijl hun eigenlijke problematiek juist die structuurproblemen zijn.

Een dergelijk verwijt is een miskenning van de feiten. Ik dacht zo, dat uit het bovenstaande wel blijkt, dat de middenstandsorganisaties doordrongen zijn van de ernst van de structuurproblematiek en dat zij binnen het bereik van hun mogelijkheden daarop ook het juiste antwoord trachten te geven. Niettemin mag men de invloed van de conjunctuurontwikkeling en dus ook de invloed van het conjunctuurbeleid op de mogelijkheden om de structuurproblematiek op te lossen, niet onderschatten. Ik noemde bijvoorbeeld als een van de sleutelwoorden in het geheel van de aanpak van de structuurproblematiek: het benodigde kapitaal om het bedrijf in stand te houden en aan te passen aan de eisen van de ontwikkelingen.

Kapitaal bestaat uit eigen kapitaal en vreemd kapitaal.

Nu behoeft het op zich geen ongezonde ontwikkeling te zijn, wanneer ook in een middenstandsbedrijf de verhouding tussen eigen kapitaal en vreemd kapitaal dusdanig wijzigt dat het aandeel van het vreemd kapitaal toeneemt. Dat kan zelfs een zeer positieve ontwikkeling zijn. Te lang hebben oudere en zeer degelijke ondernemers bankkredieten als ‘schuld’ gezien, waarvoor zij zich eigenlijk schaamden. De bedrijfseconomisch beter geschoolden weten tegenwoordig gelukkig wel beter.

Maar het wordt wel een bedenkelijke zaak, wanneer de toename van vreemd kapitaal uit nood wordt geboren, omdat het inkomen van de ondernemer zich onvoldoende ontwikkelt om daaruit dat deel van het bedrijfskapitaal te vormen dat in de concrete omstandigheden van het betreffende bedrijf noodzakelijk is voor de instandhouding van het bedrijf.

Dan praten we nog niet eens over aanpassing aan de ontwikkeling. Met name tengevolge van de inflatie doet dit verschijnsel zich in toenemende mate voor.

De inflatie vormt een ernstige bedreiging, juist ook voor de structurele aanpak van de middenstandsproblemen.

Het is om die reden dat de middenstandsorganisaties zich ten aanzien van allerlei actuele zaken, die alles te maken hebben met de strijd tegen de inflatie, gedwongen zien tot intensieve activiteiten gericht op een ombuigen van het regeringsbeleid.

Afgezien nog van de aanpak van de actuele vraagstukken welke samenhangen met de energiecrisis en de enorm gestegen grondstofprijzen, menen zij dat het anti-inflatiebeleid van deze regering ondoelmatig is, omdat onvoldoende de inflatie-oorzaken worden aangepakt en men te veel aan het symptoom cureert en dat bovendien nog op een niet rechtvaardige wijze. Wat dit laatste betreft achtten zij het feitelijke regeringsbeleid in strijd met

[p. 633]

de beleden doelstellingen van de regering om het anti-inflatiebeleid te koppelen aan een rechtvaardiger inkomensbeleid.

Achtergebleven in inkomensontwikkeling

Wat is namelijk het geval?

Uit de Memorie van Toelichting bij de begroting van Economische Zaken blijkt, dat nu reeds gedurende een reeks van jaren de ontwikkeling van de inkomens van de zelfstandige ondernemers in het midden- en kleinbedrijf achter blijft bij de ontwikkeling van de vergelijkbare inkomens van werknemers.

Bovendien is er een duidelijke discrepantie tussen de werknemers en de zelfstandigen wat betreft de percentages van hen die beneden bepaalde niveaus van inkomens vallen.

Zo was in 1970 het inkomen van 54% van de detaillisten minder dan f 20.000,-. In de horecasector betrof dat zelfs 63%.

Het gaat hier om het zogenaamde kern-inkomen. Dat wil zeggen het inkomen van de man en de medewerkende gezinsleden, ongeacht het aantal arbeidsuren.

Dit kern-inkomen is ook niet vergelijkbaar met het inkomen van hetzelfde niveau van een werknemer, omdat de ondernemer hiervan ook een deel moet aanwenden voor de instandhouding van zijn bedrijf en een aantal sociale voorzieningen moet betalen die voor de werknemer door zijn werkgever worden betaald.

Men kan veilig stellen dat een dergelijk inkomen van f 20.000,- (mede door de belastingdruk) vergelijkbaar is met het besteedbaar inkomen van een werknemer iets boven de minimum-loongrens.

Strijd met de regering

Bij het Centraal Akkoord voor 1973 ging men uit van de zogenaamde 0-lijn-gedachte.

Dat wil zeggen: de groei van het nationaal inkomen zou uitsluitend ten goede komen aan de collectieve middelen. De particuliere inkomens zouden niet vooruit en niet achteruit gaan.

De regering Den Uyl greep in in het Centraal Akkoord. De lonen ontwikkelden zich tot + 1½% boven de 0-lijn.

Door de prijsmaatregelen van mei 1973 werden de ondernemers-inkomens beneden de 0-lijn gedwongen. Voor de detaillisten resulteerde dat bijvoorbeeld in -3.

[p. 634]

Bij het vaststellen van de nieuwe handelsmarge (ik beperk mij hier om praktische redenen tot de detailhandel, maar voor andere bedrijfssectoren geldt mutatis mutandis hetzelfde) werd er vanuit gegaan dat er een achterstand was.

Niettemin wenste de regering in de nieuwe marge in te calculeren dat in 1974, vanwege de energiecrisis, iedereen in zijn inkomen achteruit zou gaan. Op zich is dat niet onredelijk, indien dit dan ook werkelijk voor iedereen zal gelden.

De margebeschikking per 1 januari 1974 betekende een mikken op de -1 lijn ten opzichte van een gedeeltelijk gecorrigeerde situatie van 1973, met de toezegging dat per 1 juli 1974 de marge zou worden bijgesteld aan de hand van de feitelijke kostenontwikkelingen en de feitelijke produktiviteitsontwikkelingen.

Dit was niet om te juichen, maar het kwam al wat dichter bij een aanvaardbaar beleid.

De aankondiging van de regering in januari j.l. dat zij het prijsbeleid zou gaan verscherpen, was in dit licht gezien voor het midden- en kleinbedrijf uiteraard onaanvaardbaar.

De verscherping kwam er voor de detaillisten op neer dat zij een maand lang gestegen inkoopprijzen niet mochten doorberekenen, de zogenaamde ‘wachtkamer-verplichting’.

Dit betekende in feite een nog weer verder achteruitgaan in inkomen. En dat terwijl de werknemersorganisaties nog op geen enkele wijze enige bereidheid toonden om ook de werknemers een deel van de kostenstijgingen voor eigen rekening te laten nemen en zelfs nog bleven spreken over reële vooruitgang.

De middenstandsorganisaties hebben dit niet genomen.

In een reeks van besprekingen en gesteund door de meerderheid van het parlement hebben zij, telkens weer een stapje verder, weten te bereiken dat de scheve verhoudingen werden rechtgetrokken.

Na iedere bespreking was er een nieuw resultaat.

Eerst de beperking dat de ondernemers met een inkomen beneden f 25.000 niet in de wachtkamer behoefden.

Vervolgens dat ondernemers met een omzet van f 350.000,- (levensmiddelen f 700.000,-) niet onder de verscherping van het prijsbeleid zouden vallen.

Daarna - toen aangetoond was dat deze uitzonderingen niet konden functioneren als niet ook het grootwinkelbedrijf uit de wachtkamer zou blijven - een aantal zeer technische bepalingen, waardoor in feite de grootwinkelbedrijven in de zwaarste concurrentiesectoren ook buiten de wachtkamer vielen, zodat de uitzonderingsbepalingen tenminste zin kregen. Vervolgens

[p. 635]

de volledige doorberekeningsmogelijkheid van de gevolgen van de invoering van het minimumjeugdloon.

En tenslotte de toezegging dat de margebeschikking niet per 1 juli, maar per 1 april zal worden aangepast.

Principiële erkenning

Belangrijker nog dan deze directe resultaten achten de middenstandsorganisaties echter de nu eindelijk door minister Lubbers uitgesproken principiele benadering van het prijsbeleid.

Nadat de organisaties sinds het optreden van de regering Den Uyl de minister voortdurend hadden uitgenodigd een dergelijke principiële uitspraak te doen, hetgeen de bewindsman om hem moverende redenen even voortdurend niet had gedaan, heeft hij dan nu uitgesproken dat het prijsbeleid niet tot gevolg mag hebben dat daardoor de inkomens van de middenstanders zich op een andere wijze ontwikkelen dan de vergelijkbare inkomens van werknemers.

Bovendien heeft de regering in feite erkend dat een verscherping van het prijsbeleid voor de middenstand zou betekenen dat de inkomens van de middenstanders onevenredig zouden worden getroffen in vergelijking tot de werknemersinkomens.

Uitgangspunt voor komende onderhandelingen

Met deze principiële benadering van de regering staan de organisaties nu aan de vooravond van de nieuwe besprekingen tussen regering en bedrijfsleven over lonen, prijzen, investeringen en belastingen. Zij zullen in deze complexe materie de regering aan dit uitgangspunt houden. Dan nog blijft de gehele problematiek van een doelmatige inflatiebestrijding levensgroot overeind staan.

Dit is overigens niet alleen een zaak voor het midden- en kleinbedrijf, hoewel de inflatiebestrijding, juist ook vanwege de samenhang met de structuurproblematiek, voor het midden- en kleinbedrijf van levensgroot belang is.

Maar daar zouden nog vele beschouwingen aan te wijden zijn, welke buiten het bestek van dit artikel vallen.