Streven. Jaargang 11

[p. 375]

Letterkundige kroniek
Tegen mijn verlies
De poëzie van Ad den Besten
Huub Oosterhuis

OP de eerste plaats is Ad den Besten dichter. Niet alleen dat hij zelf zich in twee bundels ‘bloot gaf’, voor hij zich waagde aan een inleiding op onze moderne poëzie, maar vooral omdat zijn bekwaamheid als criticus bestaat bij de gratie van zijn dichterschap. Zijn opvallendste karaktertrek als ‘criticus’ is wel het bijzondere vermogen om te luisteren en te verstaan; om de intuïties, die de meest verscheiden poëzie van de meest verscheiden dichters leven en aanzijn geeft, na te voelen in hun oorspronkelijke beweging. Dat is uiteindelijk een talent om mensen te verstaan en te omvatten in hun volstrekte eigenheid, om hen in hun ander-zijn te eerbiedigen; het is de wonderlijke gave om lief te hebben, die wellicht op bijzondere wijze verwerkelijkt moet zijn in de dichter, die immers geroepen is om stem van velen te zijn.

De wijze waarop Ad den Besten als redacteur van de Windroosreeks ruimte maakt voor vele dichters van vandaag, lijkt mij in wezen bij uitstek dichterlijk; en als hij in de inleiding op zijn bekende bloemlezing Stroomgebied enige kritische premissen formuleert, en vraagt om diep begrip en eerlijke openheid voor ieder ander, dan spreekt daar vooral de dichter, die weet wat het is om begrepen en niet begrepen te worden. Men heeft hem, naar aanleiding van Stroomgebied, van allerlei kanten verwijten gemaakt. Men is afgevlogen op eenzijdigheden in zijn cultuur-historische beschouwingen; en van katholieke zijde kan men het, geloof ik, nog steeds niet goed zetten, dat hij meerdere jonge katholieke dichters niet in zijn bloemlezing opnam en slechts in een ‘om volledig te zijn’ vermeldde.

Het is waar (hoewel misschien niet erg belangrijk) dat men achter veel van wat hij suggereert met betrekking tot de na-oorlogse poëzie en ons huidige wereldbeeld een vraagteken kan zetten. Het belangrijke - het dichterlijke - is, dat hij de dichters die hij opnam en inleidde man voor man heeft ontmoet, zoals hij zelf zegt. En nu was het zijn ervaring dat er aan katholieke zijde niet zoveel te ontmoeten viel. Daar stonden er - men is geneigd hem dit niet zonder schaamte toe te geven -, daar stonden er te weinigen, die de volheid van hun bestaan in taal wisten om te scheppen en mee te delen; daar ontbrak het wellicht soms te zeer aan kracht en authenticiteit van leven en christen-zijn, om tot een totale, van diepe existentiële bezinning getuigende poëzie te komen. En juist dat vraagt Ad den Besten van poëzie, dat zij een moedige bezinning is op eigen existentie; om zo, bezonnen en gesterkt, het bestaan opnieuw te kunnen veroveren, te kunnen doorstaan, als een opgave, als een roeping.

In zijn laatste bundel Tegen mijn verlies blijkt hij zelf in staat die bezinning op eigen existentie in zijn poëzie te voltrekken. Hij heeft zichzelf, in een beschouwing over eigen werk, een ‘minor poet’ genoemd; een vergelijking met Guillaume van der Graft meent hij niet te kunnen doorstaan. Ik zou daar buiten willen blijven, het lijkt me niet van veel belang. Zijn verwantschap met van der

[p. 376]

Graft is echter opvallend. Wat den Bestens poëzie zo geloofwaardig maakt, is dat juist deze verwantschap zijn volstrekte eigenheid sterk doet uitkomen.

Beiden doorleven de spanning tussen dood en leven, mythe en bestaan, water en aarde; beiden zijn weggeroepen uit het ritme van de natuur, om mens te worden. Maar waar van der Graft al ver landinwaarts is, tot in het beloofde land, staat Ad den Besten als het ware nog aan het strand, op de scheidslijn van twee werelden, daar waar het mens-zijn aarzelend begint; en drijfzand trekt en zuigt hem mee, terug de zee in, weer verloren in de stromingen van het oergegeven. En hij moet zich schrap zetten, krampachtig, om niet met ‘ogen dicht’ terug te willen in dat ‘erogeen gebied, waarin mijn leven / zich overal verloren kan begeven, / waarin het zelfs mijn naam verliezen zou’. En daarom: ‘water dat om mij werft, - ik moet weerstreven’.

Als de poëzie van Guillaume van der Graft een discussie is met de mythe, die van den Besten is een twistgesprek, een fel en bijtend bekvechten, vertwijfeld vaak. Want hij staat voortdurend op het punt te bezwijken; ‘ik vloek en ik tier’, zegt het laatste gedicht van zijn bundel. ‘Maar dat is genoeg om te zijn’. De strijd tussen mythe en menselijk bestaan verhevigt zich tot, - neen, ìs uiteindelijk een gevecht om zijn of niet-zijn. Hij is, hij bestaat, genoemd en geroepen, weggetild uit zijn ‘diepste nood’ en ‘met stille vaste ogen / staat God de Vader nog, een boom zo groot, / overal naar mijn oorsprong toegebogen’. Sindsdien is de mythe de dood, en zich aan haar gewonnen geven is sterven, wegzinken in het niet-zijn.

Maar tevens is de mythe de moederschoot waarin hij werd gevormd, zijn oorspronkelijk heelal; de mythe zit hem in het bloed, en een onweerstaanbare kracht trekt hem terug in haar duisternis. Het is de doodsdrift die hij zelf is. Hij is ten dode toe. Hij kan niet anders dan sterven willen, want de mythe is hem vertrouwder dan het bestaan, de nacht is dieper zijn natuur dan dag en licht. Sterven is daarom:

zinken, wie weet bezinken in de dood
misschien niet anders dan het zalig slinken
tot wat men wordt in de vertrouwde schoot

Dit niet-zijn, deze dood, omgeeft, omstolpt hem als een heelal, hij is er

- - - op stok in de glazen
luchtdichte eierschaal
van voor zijn eerste verbazing
van voor hij nog kiekenkaal
de levenswind van de taal
vlak over zich voelde blazen.

Niet-zijn, want: niet weten wie hij is, onvindbaar en blind zijn, ‘diep in mijzelf verscholen’, en tegen zichzelf in smeekt hij zijn ‘kinderen’, zijn toekomst, zijn leven:

Kinderen, roep mij uit mijzelf naar buiten,
roep met de stem van God die werd gekruisigd
mij uit mijn wereld die zichzelf vervult.

Naast het water staat als symbool voor zijn situatie de herfst. Zijn bestaan ‘valt samen’ met de herfst: in de doodsgeur, de stervende kleuren van het laatste getijde beleeft hij zijn doods-driftige natuur:

Ik ben die ik ben: al - een,
een huid van herfst om mij heen.

[p. 377]

Sinds hij zijn ouderlijk waterhuis, zijn nachtverblijf verlaten heeft, sinds dat eerste huis van hem, ‘de glazen luchtdichte eierschaal’ is verwoest, moet hij wonen en bestaan in het huis van de dag, in die ‘stad gebouwd op palen / boven de wateren van de nacht’. Maar het is een woning ‘haast niet te betalen’. Hij schrijft:

Het huis verlaten. - Samen uit te lopen
de herfst in, te vergeten wie men was;

en elders:

De herfst binnen te lopen als een huis, -

En daar dan wonen, in die vertrouwde, dodelijk vertrouwde wereld, temidden van ‘bestorven geur van leven, doodsgeruis’. En zich er dodelijk thuis voelen met moeder, vrouw en zuster, en er ademen en zijn, totdat -

Deze poëzie is een voortdurend voor de bekoring bezwijken, een steeds weer verloren gaan aan de herfst, verward raken in de bindingen, het ‘wortelwindsel’ van de verleden tijd; - om dan weer opnieuw en even machteloos, even doodmoe en tegen wil en dank zich los te vlechten, kermend soms, grimmig en onwillig, want hij is

een smal aanhankelijk wezen
dat moeilijk afscheid neemt
half van zijn moedervlezen,
zijn liefste zelf vervreemd

Maar onweerstaanbaar vervuld van de hopeloze zekerheid:

Ik moet uit de herfst vertrekken
vandaag nog, onvoorbereid.

en daarom:

‘laat los, Herfstmoeder Aarde!
Vader, ik ben bereid’.

En dan staan er plotseling verzen over het licht ‘alsof de vale / nachtzee maar een vergissing was’. En dan wordt zijn taal ook milder, minder naakt en weerbarstig, minder doortrokken van geboortepijn. En het duistere onnoembare van de krampachtige worsteling verdwijnt voor de klaarheid van de bevrijding.

Blindgeborene, dit is het licht:
ménsen zien in nauwelijks te duiden
tekenen van leven, runenschrift.
Zie en hoor: de schors van dit gedicht
ruist van bijna zichtbare geluiden.
- - - - -
het is morgen aan de dag van Heden.
Blindgeborene, wrijf je ogen uit:
alle levens schieten in het kruid,
bomen, zie, uit menselijk hout gesneden,
bomen wandelen bij je in en uit!

Dit zijn de ogenblikken dat hij ‘tegen zijn verlies’ kan, dat hij zich gewonnen geeft aan het ‘licht der wereld’ en aan de zekerheid, de verwachting:

dat ik met al uw doden mee
die in het donker slapend waken
als plankton aan de dag zal raken;
dat gij uit mij zult wakker maken
het lichten van uw glazen zee.

Dit laatste apocalyptische beeld van de glazen zee suggereert wellicht ten

[p. 378]

volle het mysterie dat de dichter in zich vermoedt. De zee waarin hij altijd te verzinken dreigt zal eens de glazen zee zijn vóór de troon van God, en hij die verloren gaat in die donkere diepte, zal eens in diepste wezen zijn voltooid, vervuld, als licht voor Hem.

Klaarblijkelijk is Ad den Besten geroepen om ons bestaan te ‘ontmythologisieren’. Ook ons christelijk bestaan. Om aan te duiden en uit te zeggen, hoe wij allen verloren dreigen te gaan aan water en herfst, aan de mythe van het louter natuurlijke levensverband, het zelfgenoegzame, zelfbesloten zijn, het autonome bestaan dat niet meer open is naar de God die tot ons spreekt in Jesus Christus. Dit heidendom bevecht hij in zichzelf, in naam van anderen, ‘plaatsvervangend’ zoals hij het zelf eens uitdrukte.

En hij is op tijd, hij zou geen dag later moeten spreken, want het is de dag van vandaag die veroverd moet worden op het verleden, het verleden van eeuwen water en eeuwen herfst. Wij zijn al bijna te laat. Daarom is zijn gevecht zo verbeten, daarom is deze poëzie elementair en volstrekt, zo erop-of-eronder. En het is vandaag, dat een wereld gewonnen moet worden voor de toekomst. Dat die leefangst, die zijnsangst moet worden overwonnen, die voor de onzekerheden van het nu en de toekomst wil terugvluchten in de onverantwoordelijkheid van het verleden; die angst voor het nieuwe begin, in een nieuwe wereld van vier dimensies; die angst ook voor een nieuwe wijze van mens zijn, van samenzijn, voor de God, die ons achter en in dit alles verschijnt, en die een jaloerse God is en geen goden naast zich duldt. Die toekomst is, en die het ogenblik van hier en nu zin en volheid geeft in zijn Zoon. Daarom is Ad den Besten precies op tijd.

Misschien wordt dit nog eenmaal duidelijk, wanneer wij hem beluisteren in zijn verhouding tot de andere, de liefste mens, die met hem mens moet zijn voor God, maar mét hem machteloos gevangen staat in eigen zelfbeslotenheid. Het is winter. Wie zich gewonnen gaf aan de herfst, staat ‘aan de winter uit’, temidden van ijs en dood.

Ik sta maar in de winter,
sta aan de winter uit,
ik in mijn huid, jij ginter
achter die kille ruit,
betoverd voor elkander
tot wat voorgoed ontbreekt,
tenzij misschien een ander
komt en het machtswoord spreekt.

Tenzij die vreemde Ander,

die meest ontheemde Ander

het ijs tussen ons breekt.

En zo ontmaskert hij de mythe van het mens-zijn-zonder-God, om ons vandaag en geen dag later, te zeggen, dat er geen samenzijn, geen liefde mogelijk is tenzij in Hem die ons heeft verlost, ‘die meest ontheemde Ander’, die het machtswoord sprak ‘met de stem van God die werd gekruisigd’.

Hij zegt ons nog meer, hij geeft ons een ‘Huwelijkslied’ (dat ik citeer uit het Wending-nummer van juli 1957). En al zijn vloeken en tieren ‘tegen zijn verlies’ is er verstild en vereenvoudigd, hij kan het zingen.

O Gast, o Zoon van God,
o wijnstok die ons torst,
waaraan wij rijpen tot
drank voor elkanders dorst,
Gij maakt ons bloed tot wijn
wijn tot ons hartebloed;
wij moeten dronken zijn
van elkaars overvloed.

Misschien dat hij in deze strofe toch het allermeeste dichter is.