Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

1 Na het gewoonlick opschrift des briefs, 3 verklaert den Apostel dat hy Timotheum tot Ephesen gelaten hadde om sorge te dragen, dat geen vreemde noch ydele leeringen in de gemeynte en souden voort gebracht worden. 5 Toont oock welcke het recht eynde zy der wet. 8 die niet den rechtveerdigen maer den onrechtveerdigen is geset. 11 Doch dat hem het Euangelium Godts was toebetrouwt. 13 waer van hy den korten inhoudt, met een verhael der grooter genade die hem van Christo geschiet was, voorstelt. 17 waer over hy Godt danckt. 18 ende Timotheum gebiedt daer aen vast te houden. 20 Betuyght dat hy Hymeneum ende Alexandrum, die schipbreucke van ‘t geloove hadden geleden, daerom den satan hadde overgegeven.

1

PAULUS een Apostel IESU CHRISTI, ^a na het bevel Godts ¹ onses Salighmakers, ende des Heeren Iesu Christi, ^b [die] ² onse hope [is,] [kolom]

a Actor. 9.15.

1 Alsoo wort Godt de Vader oock elders genaemt, als Luce cap. 1. vers 47. 1.Timoth. 2. vers 3. Titum 1.3. om dat hy ons door Christum de saligheyt geeft. Siet 2.Corinth. 5.18, etc. Andere lesen Godts des Vaders, ende onses Salighmakers Iesu Christi.

b Col. 1.27.

2 D. de autheur ende gront der hope, die wy van onse saligheyt hebben. Siet Actor. 4.12.

2

^c Timotheo ³ [mijnen] oprechten ^d sone ⁴ in het geloove: ^{e 5} genade, ⁶ barmhertigheyt, vrede zy u van Godt onsen Vader, ende Christo Iesu onsen Heere.

c Actor. 16.1. 1.Thes. 3.2.

3 D. mijnen seer lieven sone, gelijck hy spreeckt 2.Tim. 1.2. want het Griecks woort gnesios, ofte rechte, en wort niet gestelt tegen onrechte ofte verbasterde sonen, maer beteeckent eenen bysonderen trap der liefde Pauli tegen hem, ende een bysondere genegentheyt ende eerbiedinge Timothei tegen Paulum. Het is dan eygentlick een sone die den aert des vaders wel uytdruckt, gelijck hy Titum oock noemt, Titum 1.3.

d 1.Cor. 4.17.

4 Dat is, na het gemeyn geloove, gelijck hy spreeckt Titum. 1.3. waer mede Paulus aenwijst, dat hy niet en spreeckt van een natuerlicke geboorte, maer van een overnatuerlicke, waer door hy hem door het Euangelium Christo gewonnen, ende tot het gemeyn geloove hadde gebracht. Siet 1.Corinth. 4.14, 15.

e Galat. 1.3. 1.Petr. 1.2.

5 Siet hier van de beginselen van de andere Sendtbrieven Pauli.

6 Dit is een vrucht van de genade Godts: want gelijck door de genade de eeuwige genade onser verkiesinge hier bequamelick wort verstaen, also wort door de barmhertigheyt de vergevinge onser sonden door het geloove, ende door den vrede de gerustheyt onser conscientien in Godt verstaen, Rom. cap. 5. vers 1, etc.

3

Gelijck ick u ⁷ vermaent hebbe, dat ghy tot Ephesen soudt blijven, ⁸ als ick ^f na Macedonien reysde, ⁹ [soo vermane ick het u

7 Ofte, gebeden hebbe.

8 Van dese reyse Pauli siet Actor. 20.1, etc.

f Actor. 20.1.

9 Dit ofte dergelijcke moet hier nootsakelick vervult worden uyt het voorgaende, om den sin vol te maken, ende wort hier het eynde uytgedruckt, waerom Paulus Timotheum tot Ephesen heeft gelaten, niet om daer altijt te blijven, ende daer Bisschop te zijn, gelijck sommige meynen, maer voor eenen tijt, om als een Euangelist, ende mede-arbeyder der Apostelen de gemeynte te verstercken tegen de gene die verkeerde leeringen sochten in te voeren, gelijck hy Actor. 20.29. spreeckt. Want dat Timotheus wederom daer na tot Paulum is gekeert, blijckt uyt 2.Timoth. cap. 4. versen 9, 10, 11.

[fol. 120r]

noch,] op dat ghy sommige bevelet geen ¹⁰ andere leere te leeren:

10 D. vreemde, of verkeerde leere.

4

^g Noch haer ¹¹ te begeven tot fabelen, ende oneyndelicke geslacht-reeckeningen, welcke meer ^h [twist-]vragen voort brengen dan ¹² stichtinge Godts, die in het geloove is.

g 1.Timoth. 4.7. ende 6.20. 2.Timoth. 2.16. Titum 1.14. ende 3.9.

11 Ofte, te houden aen fabelen, acht hebben op fabelen. Hoewel oock de Griecken veel fabelen onder haren Godtsdienst vermenghden, ende geslacht-reeckeningen harer goden: nochtans soo schijnt hier Paulus op eenige te sien, die uyt het Iodendom quamen, ende die hare Thalmudische fabelen, ende oneyndige geslacht-reeckeningen by Godts woort voeghden, gelijck sy oock de wet met het Euangelium sochten te vermengen: voor welcke dingen alle Paulus hier Timotheum waerschouwt, gelijck hy die oock Ioodtsche fabelen uytdruckelick noemt, Tit. 1. vers 14.

h 1.Timoth. 6.4.

12 Dat is, stichtinge die na Godt is. Andere lesen uytdeelinge Godts, gelijck 1.Cor. 4.1.

5

ⁱ Maer het eynde ¹³ des gebodts is ¹⁴ liefde uyt een ¹⁵ reyn herte, ende [uyt] een ¹⁶ goede conscientie, ende [uyt] een ¹⁷ ongeveynst geloove.

i Rom. 13.8. Galat. 5.14.

13 Door ’t Griecks woort parangelia, dat is, gebodt, bevel, of, aenmaninge, ’t welck hier ende vers 18. gebruyckt wort, verstaen sommige den last die Paulus hier Timotheo opleght, waer van het eynde ofte wit is liefde uyt een reyn herte, etc. Andere verstaen door dit woort gebodt de wet Godts, welcke eenige sonder verstant sochten in te voeren nevens het Euangelium, waer van d’Apostel leert, dat het recht eynde ofte wit, onder den Euangelio, moet zijn liefde tot Godt ende onsen naesten uyt reyner herten, etc. sonder dat deselve wet alsoo moet zijn geleert, gelijck sommige die verkeerdelick dreven. Ende dese verklaringe komt met het sevende ende andere volgende verssen beter over een.

14 Namelick, tegen Godt ende den naesten, Matth. 22.37, etc.

15 Dat is, een oprecht herte sonder geveynstheyt.

16 Dat is, die recht ende wel onderricht is van haer doen uyt Godts woort, ende door Godts Geest is vernieuwt, Hebr. cap. 9. vers 14. Siet voorders de aenteeckeninge op vers 19.

17 Namelick, op Christum onsen Verlosser, waer door wy voor Godt rechtveerdigh zijn, ende van sijne genade tegens ons versekert, uyt welck geloove dese andere gaven spruyten, Rom. cap. 5. versen 1, 2. Galat. cap. 5. vers 6, etc.

6

¹⁸ Van dewelcke sommige ¹⁹ afgeweken zijnde hebben haer gewendet tot ²⁰ ydelsprekinge:

18 Namelick, voorgaende deughden ende wit.

19 Het Griecks woort beteeckent een afwijcken ofte missen van ’t wit dat voorgestelt is.

20 Namel. van het eynde der wet, het welck sy niet en hebben verstaen, maer hebben de wet willen invoeren als een last, die noch wy noch onse vaders en hebben konnen dragen, gelijck Petrus spreeckt Actor. cap. 15. vers 10. ende gelijck het volgende vers verklaert.

7

Willende Leeraers der wet zijn, ²¹ niet verstaende noch wat sy seggen, noch wat sy bevestigen.

21 Namelick, gelijck het behoort.

8

Doch wy weten ^k dat de wet ²² goet is, soo yemant die ²³ wettelick gebruyckt,

k Rom. 7.12.

22 Namel. in haer selven, ende recht verstaen zijnde, gelijck Rom. cap. 7. versen 12, 14.

23 Dat is, tot sulcken eynde, als die van Godt is gegeven. Siet Rom. 10. vers 4. Galat. 3.19.

9

Ende hy dit weet ^l dat ²⁴ den rechtveerdigen ²⁵ de wet niet en is geset, maer den ongerechtigen ende den halstarrigen, den godtloosen ende ²⁶ den sondaren, den onheyligen ende den ongoddelicken, den vader-moorders ende den moeder-moorders, den dootslagers,

l Galat. 5.23.

24 Dat is, dien die, door het geloove in Christum gerechtveerdight, ende door sijnen Geest geheylight zijnde, geerne ende gewillighlick Godt dienen ende gehoorzamen.

25 Namelick, om den selven te veroordeelen, ofte met hare dreygende macht te verslaen, ofte uyt vreese van straffe alleen tot gehoorsaemheyt te dwingen. Siet Rom. 6.14. ende 7.6.

26 Dat is, die haer werck van sondigen maken, ofte met lust in de sonden voort gaen, gelijck Psalm 1.1. Ioan. 9.31.

10

Den hoereerders, dien die by mannen liggen, den menschendieven, den leugenaers, den meyneedigen, ende soo daer yet anders ²⁷ de gesonde leere tegen is:

27 Dat is, de leere der Godtsaligheyt, alsoo genaemt om dat sy in haer selven volmaeckt is, ende den mensche tot sijne geestelicke gesontheyt brenght. Siet Psalm 19. vers 8, etc. 2.Timoth. 1.13.

11

²⁸ Na het Euangelium der heerlickheyt ^m des saligen Godts, ⁿ dat my ²⁹ toebetrouwt is.

28 Dat is, achtervolgende de leere des Euangeliums, waer in de heerlickheyt Godts onses Salighmakers wort voorgestelt.

m 1.Timoth. cap. 6. vers 15.

n 1.Thessal. cap. 2. vers 4.

29 Dat is, opgeleght ofte bevolen is.

12

Ende ick danke hem, die my ³⁰ bekrachtight heeft [namelick] Christo Iesu onsen Heere, dat hy my ³¹ getrouw geacht heeft, [my] ³² in de bedieninge gestelt hebbende:

30 Dat is, kracht ende bequaemheyt gegeven heeft, 2.Corinth. 3.5, 6. ofte oock, tot noch toe alsoo gesterckt heeft, dat ick onder den last niet en beswijcke.

31 Dit en moet niet verstaen worden van eenige getrouwigheyt, die Godt in Paulo voorsagh eer hy hem sijner ontfermde, maer daer toe hy door Godts ontferminge gekomen was, gelijck hy verklaert 1.Corinth. 7. vers 25. ende 2.Corinth. cap. 4. vers 1. 1.Thessal. 2.4.

32 Namelick, des Apostelschaps.

13

^o Die ick te voren een [Godts-]lasteraer was, ende een vervolger, ende ³³ een verdrucker: maer my is barmhertigheyt geschiet, ^p dewijle ick het ³⁴ onwetende gedaen hebbe in [mijne] ongeloovigheyt:

o Actor. 8.3. ende 9.1. ende 22.4. ende 26.9. 1.Corinth. 15.9. Galat. 1.13.

33 Ofte, een smader.

p Ioan. cap. 9. versen 39, 41. Actor. 3 17.

34 Namelick, van de Goddelickheyt ende waerheyt des Euangeliums, gelijck Actor. cap. 3. vers 17. waer mede hy hem niet en onschuldight, als of hy daer over voor Godt niet strafbaer en hadde geweest, want het tegendeel betuyght hy van hemselven hier na, versen 15, 16. gelijck oock in het gemeyn, 2.Thessal. 1.8. maer geeft hier mede te kennen, dat sijn sonde geen sonde in den Heyligen Geest en was geweest, uyt moetwilligheyt ende haet van de bekende waerheyt geschiet, ende derhalven door de genade ende verdienste Christi vergevelick.

14

Doch de genade onses Heeren is seer overvloedigh geweest, ³⁵ met geloove ende liefde, die daer is ³⁶ in Christo Iesu.

35 Namelick, in Christum ende sijn Euangelium. Het geloove dan wort gestelt tegen sijne voorgaende onwetenheyt, ende de de liefde tegen sijne lasteringe ende vervolginge.

36 Dat is, door de genade Christi Iesu, ofte in den staet die daer is in Christo Iesu.

15

Dit is ³⁷ een getrouw woort, ende aller aenneminge weerdigh, ^q dat Christus Iesus in de werelt gekomen is om de sondaren [kolom] saligh te maken, van welcke ick ³⁸ de voornaemste ben.

37 D. een seker ende waerachtigh woort.

q Matth. 9.13. Marc. 2.17. Luce 5.32. ende 19.10. 1.Ioan. 3.5.

38 Gr. eerste, Dat is, van de meeste, ten aensien namelick van mijne voorgaende lasteringe ende vervolginge. Siet oock 1.Cor. 15.9.

16

Maer daerom is my ³⁹ barmhertigheyt geschiet, op dat Iesus Christus in my, die de voornaemste ben, ⁴⁰ alle [sijne] lanckmoedigheyt soude betoonen, ⁴¹ tot een voorbeelt der gene die in hem gelooven sullen ten eeuwigen leven.

39 Of, Godt heeft hem mijner ontfermt, gelijck vers 13

40 Namelick, die Godt in den Euangelio belooft heeft te gebruycken, op dat hy den sondaer tot bekeeringe brenge.

41 Ofte, exempel, Namelick, dat niemant, hoe grooten sondaer hy oock is, en behoeft te mistrouwen aen de genade Godts, soo hy maer tot Christum door den geloove sijnen toevlucht neme.

17

⁴² Den Koningh nu der eeuwen, den onverderflicken, den onsienlicken, den ⁴³ alleen wijsen Godt, zy eere ende heerlickheyt ⁴⁴ in alle eeuwigheyt. Amen.

42 Dat is, van alle schepselen, gelijck dit woort eeuwen genomen wort, Hebr. 1. vers 2. Ofte, die van eeuwigheyt is, ende in eeuwigheyt leeft.

43 Dat is, die alleen van hemselven, ende volmaecktelick wijs is, gelijck hy oock in sulcken sin alleen goet wort genaemt, Matth. cap. 19. vers 17.

44 Gr. in, ofte, tot eeuwigheden der eeuwigheden.

18

Dit gebodt ⁴⁵ bevele ick u, [mijn] sone Timothee, dat ghy ⁴⁶ na de prophetien die van u voor gegaen zijn, ^r in ⁴⁷ deselve ⁴⁸ den goeden strijt strijdet:

45 Het Griecks woort beteeckent eygentlick yemant yet bevelen, dat men by hem wech leght, ofte hem te bewaren geeft.

46 Dat is, voorseggingen. Want ten tijde der Apostelen wierden eenige mannen Godts, door het bevel des Heyligen Geests, tot den dienst des Euangeliums afgesondert, gelijck Paulus ende Barnabas alsoo wierden uytgesonden, Actor. cap. 13. vers 2. ofte van haer wiert voorseght door eenige pophetien wat haer soude over komen, gelijck te sien is Actor. cap. 11. versen 27, 28. ende cap. 20. vers 23. ende cap. 21. vers 11. Van Timotheo wort sulcks oock betuyght hier na Capit. 4. vers 14.

r 1.Timoth. cap. 6. vers 12.

47 Namelick, voorseggingen ofte prophetien, dat is, in die dingen die u te voren voorseght zijn.

48 Het welck niet alleen van den arbeyt, vlijt, ende strijt verstaen wort, die allen geloovigen in haer gemeyn beroep opgeleght is, maer oock den trouwen Leeraren in het bysonder. Siet 2.Timoth. cap. 4. versen 7, 8.

19

^{s 49} Houdende ⁵⁰ het geloove, ende ⁵¹ een goede conscientie, ⁵² welcke sommige ⁵³ verstooten hebbende ⁵⁴ van het geloove ⁵⁵ schipbreucke geleden hebben.

s 1.Timoth. 3.9.

49 Gr. hebbende, Dat is, behoudende, ofte vast houdende.

50 Dat is, de belijdenisse, ofte leere des waren geloofs, gelijck blijckt uyt de tegenstellinge der lasteringen Hymenei ende Alexandri in het volgende vers.

51 Dat is, een oprechte conscientie, die haer selven in alle haer doen richt na het gene, daer van sy uyt Godts woort is onderricht, ende niet na eergierigheyt, geltgierigheyt, ofte andere genegentheden: waer van lichtelick kan geoordeelt worden by de gene die de woorden der menschen met haer doen vergelijcken.

52 Namelick, goede ofte oprechte conscientie.

53 Dat is, niet na gekomen, ofte waer genomen hebbende.

54 Ofte, ontrent, in, aengaende het geloove, Dat is, van de ware leere, ofte bekentenisse des geloofs, gelijck het volgende vers vereyscht, ende gelijck Paulus naerder verklaert 2.Timoth. cap. 2. versen 17, 18.

55 Dat is, vervallen, ofte afgevallen zijn: een gelijckenisse genomen van de gene die door schipbreucke hare goederen verliesen. Siet hier na Cap. 4. vers 1.

20

Onder welcke is ^t Hymeneus ende ^{v 56} Alexander, ^x die ick ⁵⁷ den satan over gegeven hebbe, op dat sy ⁵⁸ souden leeren niet [meer] te ⁵⁹ lasteren.

t 2.Timoth. 2.17.

v 2.Timoth. 4.14.

56 Vele meynen dat dese deselve Alexander is, daer van gesproken wort Actor. 19. vers 33. het welck evenwel niet vast en gaet. Doch dewijle hy hier by Hymeneum wort gestelt, soo moet hy oock aen deselve dwalingen ende lasteringen schuldigh zijn geweest, daer van dese Hymeneus van Paulo beschuldight wort, 2.Timoth. cap. 2. vers 18. Namelick, dat hy de opstandinge der dooden loochende.

x 1.Corinth. 5.5.

57 Namelick, door den Kerckelicken ban: waer van siet naerder verklaringe op 1.Corinth. 5.5.

58 Dat is, haer mochten beter bedencken, ende tot erkentenisse van hare dwalingen komen, het welck het eynde van de Kerckelicke tucht is, gelijck Paulus oock betuyght 1.Corinth. 5.5. ende 2.Thessal. 3.14. Ofte, soo sy haer niet en bekeerden, sy de Kercke Godts te min schade souden doen, ende door hare straffe een exempel aen andere lasteraers ende verleyders souden zijn. Want het Griecks woort beteeckent beyde, geleert ende getuchtight te worden.

59 Dat is, van de gesonde leere ofte Goddelicke waerheyt qualick spreken, gelijck het selve woort blasphemein oock van de leere gebruyckt wort hier na Cap. 6. vers 1. ende Titum 2.5.