Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het vij. Capittel.

De Bruyt wort geroemt van wegen hare schoonheyt ende lieflickheyt, vers 1, etc. Sy verheught haer van wegen de gemeynschap met haren Bruydegom, 10. Sy noodight hem, ende sy begeert met hem de Kercken te gaen besoecken, 11, etc.

1

¹ HOe schoon zijn ² uwe gangen in de schoenen, ³ ghy Princen dochter! de ⁴ omdraeyingen uwer heupen, zijn ⁵ als kostelicke ketens, zijnde het werck van de handen ⁶ eenes konstenaers.

1 ’t Schijnt dat de vrienden der Bruyt dese beschrijvinge van het lichaem der Bruyt gemaeckt hebben. Want vers 5. ende vers 9. wort van Salomo ofte Christo gesproken, als van eenen derden persoon. Evenwel houden ’t andre daer voor, dat het de woorden des Bruydegoms zijn.

2 Verstaet hier by, haren wandel in ’t geloove aen Iesum Christum, alsoo namelick, dat hare voeten geschoeyt zijn met de veerdigheyt des Euangeliums des vredes, betoonende daer mede, dat sy uyt Godt geboren is, Ephes. 6.15. Siet oock Iesa. 52.7.

3 Vergelijckt hier mede Ioan. 1.13. ende Iacob. 1.18. Dese Bruyt, ofte de Kercke, wort oock genoemt eenes Koninghs dochter, Psalm 45.14. Want Godt is een groot Koningh.

4 Het Hebreeusch woort (dat alleen hier gevonden wort) komt van draeijen, of omdraeijen, ende ’t schijnt te beteeckenen de holligheyt daer in de heupe sich beweeght, of ommedraeyt. Dese omdraeyingen worden vergeleken by kostelicke ketens, of juweelen, beteeckenende de vaste, oprechte, ende schoone gestaltenisse, handel, ende wandel van dese Princelicke, of Edele dochter, wel betamende het Euangelium, daer sy professie van doet. Andre translateeren hier het Hebreeusch woort gordels, ende verstaen hier door, den gordel der waerheyt, die gemaeckt is door het ingeven van den Geest der waerheyt, die de opperste werckman is van alle goede ende volmaeckte gaven. Desen gordel wort vergeleken by goudene ketens, die met vele schakels t’samen gevoeght zijn, want de waerheyt heeft wel vele deelen, maer sy passen alle op malkanderen, als de schakelen eenes ketens.

5 Ofte, als halsketenen, of, braseletten, of dergelijcke vercierselen. Siet Prov. 25. op vers 12.

6 Verstaet by desen konstigen werckman, den Heyligen Geest. siet 1.Cor. 12.4. Daer staet Iacob. 1.17. Alle goede gave ende volmaeckte gifte komt van boven van den Vader der lichten.

2

⁷ Uwen navel is [als] een ronde beker, ⁸ dien geenen dranck en ontbreeckt: ⁹ Uwen buyck is [als] een hoop terwe, ¹⁰ rontom besett met lelien. [kolom]

7 De navel is het instrument daer door het kindeken gevoedt wort terwijle het in sijnes moeders lichaem besloten is. Verstaet hier den navel der wedergeboorte, door den welcken wy des geestelicken levens deelachtigh worden, als wy in den buyck der Kercke ontfangen zijn door het zaet des Goddelicken woorts. Dese gave wort vergeleken by eenen ronden beker dien geenen dranck en ontbreeckt, Dat is, die nimmermeer uyt en drooght, overmits wy door de wedergeboorte, ontfangen den Geest der aenneminge tot kintschap, die van de uytverkorene nimmermeer en wijckt, Ioan. cap. 14. vers 16. maer hy wort in haer eene springende fonteyne ten eeuwigen leven, Ioan. cap. 4. vers 14.

8 Hebr. Die geene vermenginge en ontbreeckt. De dranck wort meermaels vermenginge genoemt by de Hebreen, om dat sy niet altoos den wijn en droncken soo suyver als hy van den wijnstock of persse quam, maer sy menghden den selven met water, ofte oock wel met specerijen. Siet boven cap. 5. vers 1. ende Proverb. cap. 9. vers 2. Ende Cant. cap. 8. vers 2. wort mentie gemaeckt van wijn met specerijen gemenght.

9 De geestelicke gaven der Bruyt ofte Kercke Christi zijn oock vruchtbaer, andre bekeerende, in sulcken overvloet als de terwe, die vele vruchten draeght, Psalm 72.16.

10 Hebr. betuynt. Hier mede wort aengewesen, dat de vruchtbaerheyt der gemeynte gekroont wort met den zegen Godes ende eene geestelicke vreught. Het schijnt te sien op de nieuwe vruchten, die men pleeght te kroonen ofte vercieren met bloemen, of groene kranssen. Siet Hose. 14.6.

3

¹¹ Uwe twee ^a borsten zijn als twee welpen, tweelingen van een rhee.

11 Siet de beduydinge deses vers, Cant. 4.5.

a Cant. 4.5.

4

¹² Uwen hals is ¹³ als een elpenbeenen toren, ¹⁴ uwe oogen zijn [als] de vijvers te ¹⁵ Hesbon ¹⁶ by de poorte Bath-rabbin: ¹⁷ Uw’ neuse is als ¹⁸ de toren van Libanon, ¹⁹ die tegen ²⁰ Damascus siet.

12 Door den hals wort te kennen gegeven de kracht ende heerlickheyt der Kercke Christi. Andre verstaen door den hals de hope ende lijdtsaemheyt.

13 Dat is, schoon, sterck, ende recht op. Siet Cant. 4.4. ende de aenteeckeninge aldaer.

14 Te weten, de oogen uwes verstants, ende uwes geloofs: Die zijn vol wijsheyt ende kennisse des Heeren, gelijck de vijvers, vol zijn van klaer ende suyver water, klaer zijnde om de waerheyt te sien, ende om hare eygene, ende anderer wegen ende gangen aen te mercken. Siet bov. cap. 4. vers 1.

15 In de stadt Hesbon heeft eertijts de Koningh Sihon sijn hof gehouden, Num. cap. 21. vers 26. Sy lagh in eene goede vette landouwe, die den Rubeniten is toegevallen, Numer. cap. 32. versen 3, 4, 5, ...37. ’t schijnt dat in dese stadt geweest zijn schoone vijvers, die deselve vercierden, gelijck de oogen het lichaem doen. Anders, als vijvers met bedenckinge, ofte, met gedachte, Dat is, konstelick gemaeckt.

16 Dat is, by de poorte daer vele menschen uyt ende in gaen, ofte, by de poorte daer vele menschen t’samen komen. Eenige meynen datter te Ierusalem een poorte geweest zy Bath-Rabbim genoemt, by dewelcke oock schoone vijvers waren. Sommige nemen ’t voor de schaepspoorte, Nehem. cap. 3. vers 1. Ofte de fonteynpoorte, Nehem. cap. 3. vers 15. Andere houden ’t voor een poorte van Hesbon.

17 Hier wort door gelijckenisse te kennen gegeven de schoonheyt der neuse, ende voorts des gantschen aengesichts. Sommige nemen die woorden aldus, Dewijle de neuse is het instrument van den reuck, daer door wy de kracht van vele dingen kunnen onderkennen: daerom verstaen sy daer by, het oordeel ende den geest des onderscheyts, daer door wy de verscheydene dingen konnen onderscheyden, Philip. cap. 1. vers 10. Siet oock Iesa. cap. 11. vers 3.

18 Dit kan men verstaen van den toren des huyses ’t welck Salomo in het woudt van Libanon, of, van de boomen Libanons, getimmert heeft, 1.Reg. cap. 7. vers 2. ende cap. 10. vers 17.

19 Damascus was in die tijden de vermaerste stadt in Syrien, Iesa. cap. 7. vers 8. Noordwaerts van den bergh Libanon gelegen: een seer schoone stadt, Ierem. cap. 49. versen 24, 25. Dese stadt was gemeynelick vyant, ende sy voerde dickwils krijgh tegen het volck Godes. Siet 1.Chron. cap. 18. versen 5, 6. 1.Reg. cap. 11, versen 24, 25. Iesa. 7. versen 5, 8. Amos cap. 1. vers 3. Soo dat, de toren van Libanon, siende na Damascus toe, hier mach beteeckenen, de wachthoudende sorge der Bruyt voor de ruste van haer selven, ende hare kinderen, tegen hare vyanden. Voor, die tegen Damascus siet, hebben andre, siende met het aensichte na Damascus toe.

20 Hebr. Dammesek. 1.Chron. 18. vers 5. ende vers 6. staet, Darmascus. Maer 2.Reg. cap. 16. vers 10. ende Actor. 9. vers 2. Damascus.

5

U hooft op u, is als ²¹ Carmel, ende ²² de hayrbant uwes hoofts als ²³ purper: ²⁴ de Koningh is [als] gebonden ²⁵ op de galerijen.

21 Siet van den bergh Carmel, 1.Sam. cap. 25. versen 2, 5. ende 1.Reg. cap. 18. versen 19, 20, ...42. ende elders meer. Dese woorden nu, u hooft op u, is als Carmel, konnen beteeckenen, dat de Bruyt met wijsheyt ende verstant treflick begaeft is: Gelijck de bergh Carmel seer vruchtbaer zijnde, vele goede vruchten voort bracht. Andre verduytschen hier het woort Carmel door Carmoisin, gelijck een gelijck woort, Te weten, Carmil verduyscht wort, 2.Chron. cap. 3. vers 14.

22 Verstaet hier dien bandt, daer mede men den pronck ofte cieraet des hoofts opbindt. Het Hebreeusch woort dallath beteeckent eygentlick dunnigheyt, teederheyt, properheyt, soo dat het hier oock kan beduyden dunne of teeder hayr. Siet Cap. 4. vers 1.

23 Dit koleur, als oock carmoisin, droegen eertijts Koningen ende Princen, ende derhalven dese Bruyt wel passende ende betamende, die eenes Princen dochter genoemt wort, vers 1. Ende dese koleuren zijn afbeeldingen van het bloet Iesu Christi.

24 Verstaet hier by den Koningh, den Koningh Salomon, zijnde een figure Christi. De sin is, Als de Koningh wil gaen over de galerije van d’eene kamer na d’andere, ende in ’t gaen u siet, soo moet hy stille staen om u te aenschouwen, niet anders dan of hy aen de galerije vast gebonden ware. Anders, De Koningh wort [daer van] gebonden aen de gangen.

25 Het Hebreeusch woort Rehatim is Genes. cap. 30. versen 38, 41. ende Exod. 2.16. verduyscht goten: maer een gelijck woort Cant. cap. 1. vers 17. is verduyscht galerijen, gelijck het hier oock alsoo moet genomen worden: Ende verstaet door het woort galerijen, gebouwselen langhst de huysen gaende. Ende, op, ofte, in, de galerijen gebonden te zijn, beteeckent hier, dat Christus eene vaste wooninge, ofte verblijf heeft in het huys sijner Kercke, daer desen Koningh gebonden is ende gebonden blijft met de banden der liefde, die hy sijne lieve Bruyt de Kercke, is toedragende, Rom. 8.35. Siet oock Psalm 45.12. Iesa. 62.4. Ezech. cap. 37. versen, 25, 26. ende 48.35. Hose. 2.19. Ioan. 14.23. 2.Corinth. 6.16. Apoc. 22.3, 5.

6

^{26 b} Hoe schoone zijt ghy, ende hoe lieflick zijt ghy, O liefde, ²⁷ in wellusten!

26 Hier geeft de Bruydegom reden waerom hy met liefde aen sijne Bruyt gebonden is, ende gebonden blijft, gelijck hy vers 5. geseyt heeft. siet boven 1.15, 16. ende 4.9, 10.

b Psalm 45.12. Cant. 1.15. ende 4.1.

27 D. in allerley vermakelickheyt, alsoo dat alle de gene die dese Bruyt lief hebben, haer met deselve konnen verheugen, ende verblijden in de schoonheyt harer heerlickheyt, als Iesa. 66.10, 11.

7

Dese uwe ²⁸ lenghte is te vergelijcken by eenen ²⁹ palmboom, ende uwe borsten by ³⁰ [druyf-] trossen.

28 Ofte, stature, gestalte.

29 Dit is eenen schoonen hoogen boom, recht op wassende, altoos groen ende bloeijende, ende schoone vruchten dragende. Daerom wort der Godtsaligen staet by den selven geleken, Psalm 92.13. siet oock 1.Reg. 6.29. ende 7.36.

30 T.w. by sulcke druyftrossen, die vol sap en vochtigheyt zijn, welcke de geloovige mogen zuygen, hemelsche vertroostingen daer uyt ontfangende tot verzaedtheyt, Iesa. 66.11. ende Cant. 4.5.

8

³¹ Ick seyde, ³² Ick sal op den palmboom klimmen, ³³ ick sal sijne tacken grijpen: ³⁴ soo sullen dan uwe borsten zijn als [druyf-] trossen aen den wijnstock, ende de reucke ³⁵ uwer neuse als ³⁶ appelen.

31 Te weten, by my selven, Dat is, ick dachte, ick nam my vaste voor.

32 Te weten, om de vruchten daer van te plucken. Neemt dese woorden als van den Bruydegom gesproken zijnde, te kennen gevende, dat hy een welgevallen heeft aen de geestelicke vruchten sijner Bruyt. Siet Cant. cap. 5. vers 1.

33 Dat is, Ick sal de tacken van desen palmboom tot my nemen, reynigen ende bewaren, op datse des te betere vruchten voort brengen, Ioan. cap. 15. vers 2.

34 Dit is een belofte die de Bruydegom sijne Bruyt doet, dat hyse zegenen sal, haer vervullende met het sap ofte vochtigheyt sijner genade, datse niet onvruchtbaer zijn en sal in de kennisse Christi, 2.Petr. cap. 1. vers 8. siet oock Iesa. cap. 27. vers 6. Maer andre nemen de woorden des texts, als eenen wensch, in desen sin, Dat doch uwe borsten zijn als, etc. Dat is, dat ghy doch geenen ledigen of onnutten wijnstock en zijt, gelijck van Israël geschreven staet, Hose. 10.1. Maer dat ghy vol des Geestes zijt, op dat de zoogelingen mogen zuygen ende verzadight worden met de borsten der vertroostinge, Iesa. 6.11.

35 Vergel. bov. vers 4. met de aenteeckeninge.

36 Die eenen lieflicken reuck hebben onder andre boomvruchten, van wat soorte die oock mogen wesen: Doch eenige verstaen hier reuck-appelen, die d’Apothekers maken van verscheydene welrieckende specerijen.

9

Ende ³⁷ u gehemelte als goeden wijn, die ³⁸ recht ³⁹ tot mijnen beminden gaet,

37 Dat is, de leere der Kercken is als goeden wijn, om de bedroefde herten te laven ende te verquicken, Proverb. 31.6. Siet oock dese gelijckenisse van den wijn genomen, Iesa. cap. 55. vers 1. ende Proverb. 9.5.

38 Hebr. na de gerechtigheden, Dat is, recht toe, recht aen, gelijck men gemeynlick spreeckt. Alsoo oock Prov. 23.31. And. die na de gerechtigheden tot mijnen beminden gaet, Dat is, diens waorden daer toe strecken, om andre tot Christum te brengen, ende alsoo ter gerechtigheyt, Dat is, tot alle goede wercken, daer in hy wil dat wy sullen wandelen.

39 D. tot elck een van mijne ledematen.

[fol. 302r]

⁴⁰ doende de lippen ⁴¹ der slapenden spreken.

40 De meyninge is, gelijck de wijn de menschen spraecksaem maeckt, Prov. cap. 23. vers 29. alsoo maeckt de Geest Godes, dat de gene die den selven hebben rijckelick in haer woonende, spreken van de verborgentheden Godes, ende vertellen de groote daden des Heeren, Act. 2.4, 11, 13, etc.

41 Dat is, der gener die nu uyt den slaep der sonde geweckt zijn door de predicatie des Goddelicken woorts, Ephes. cap. 5. vers 14.

10

^{c 42} Ick ben mijnes Liefsten: ende sijne ⁴³ genegentheyt is tot my.

c Cant. 2.16. ende 6.3.

42 Dit zijn de woorden der Bruyt, vervult zijnde met den wijn der genade ende des troostes, welcke sy van haren Bruydegom ontfangen hadde: Sy getuyght ende belijdt hare sekerheyt door ’t geloove, dat sy Christo toebehoort. Siet Galat. cap. 3. vers 29. Siet oock de aenteeckeninge, Cant. cap. 2. op vers 16. ende cap. 6. op vers 3

43 Ofte, sijne begeerte streckt tot my.

11

Komt, mijn Liefste, ⁴⁴ Laett ons uytgaen ⁴⁵ in ’t velt, ⁴⁶ laet ons vernachten ⁴⁵ op de dorpen.

44 De Bruyt versoeckt het geselschap Christi, want sonder hem en kunnen wy niet doen, Ioan. cap. 15. vers 5.

45 45 De Bruyt versoeckt aen den Bruydegom, dat sy in het velt ende op de dorpen mochte gaen, Te weten, om hare lantbouwerije te besien, hoe het daer mede al gingh, ende of de boomen goede ende overvloedige vruchten voortbrachten, als geseyt wort vers 12. Dit beteeckent de liefde ende sorge Christi ende sijner gemeynte, tot voortplantinge des Heyligen Euangelij, ende wasdom der Kercke door de gantsche werelt, (want het velt ofte acker, is de werelt, Matth. 13. vers 38.) gelijck Christus selve in de dagen sijnes vleesches, is gegaen in alle steden ende vlecken, predikende het Euangelium, Matth. cap. 9. vers 35. Marc. cap. 6. vers 6. Alsoo zijn oock de Apostelen uytgesonden om het Euangelium te prediken allen volcken der werelt, Matth. cap. 28. vers 19. siet oock Actor. cap. 15. vers 36. De opbouwinge der gemeynte wort oock by een ackerwerck vergeleken, 1.Corinth. cap. 3. vers 9. ende de getrouwe Leeraers worden oock aldaer Godes medewerckers genoemt.

46 Hier mede wort aengewesen de wakende sorghvuldigheyt der Kercke, die oock by nachte de wacht is houdende over haren wijnbergh.

45 45 De Bruyt versoeckt aen den Bruydegom, dat sy in het velt ende op de dorpen mochte gaen, Te weten, om hare lantbouwerije te besien, hoe het daer mede al gingh, ende of de boomen goede ende overvloedige vruchten voortbrachten, als geseyt wort vers 12. Dit beteeckent de liefde ende sorge Christi ende sijner gemeynte, tot voortplantinge des Heyligen Euangelij, ende wasdom der Kercke door de gantsche werelt, (want het velt ofte acker, is de werelt, Matth. 13. vers 38.) gelijck Christus selve in de dagen sijnes vleesches, is gegaen in alle steden ende vlecken, predikende het Euangelium, Matth. cap. 9. vers 35. Marc. cap. 6. vers 6. Alsoo zijn oock de Apostelen uytgesonden om het Euangelium te prediken allen volcken der werelt, Matth. cap. 28. vers 19. siet oock Actor. cap. 15. vers 36. De opbouwinge der gemeynte wort oock by een ackerwerck vergeleken, 1.Corinth. cap. 3. vers 9. ende de getrouwe Leeraers worden oock aldaer Godes medewerckers genoemt.

12

⁴⁷ Laet ons vroegh ons opmaken ⁴⁸ na de wijnbergen, laet ons sien of de wijnstock bloeyt, ⁴⁹ de jonge druyfkens ⁵⁰ haer open doen, de granaet-appelboomen uytbotten: ⁵¹ daer sal ick u ⁵² mijne uytnemende liefde geven.

47 Dit is wederom een teecken van neerstige sorghvuldigheyt. Siet 2.Chron. cap. 36. vers 15. ende Ierem. cap. 25. versen 3, 4.

48 Dat is, tot de Kercken ende plaetsen daer het Euangelium is geplant ofte gepredickt geworden. Want het huys van Israël is des Heeren wijngaert, Iesa. cap. 5. vers 7.

49 Siet Cant. cap. 2. versen 13, 15.

50 Ofte, haer openen, ofte, geopent hebben. Anders, bloeijen. siet Cant. 6.11.

51 Te weten, in de wijngaerden der Kercke, in de vergaderingen der Heyligen: daer sal ick mijne ziele ende mijn lichaem u op-offeren tot eene aengename ende welrieckende offerhande.

52 Dat is, het geniet van de vruchten mijnes geloofs, belijdenisse, danckbaerheyt, goeder wercken, etc. siet Iesa. cap. 27. versen 3, 6. ende cap. 65. vers 9. Ezech. cap. 20. versen 40, 41.

13

⁵³ De Dudaim ⁵⁴ geven reuck, ende ⁵⁵ aen onse deuren zijn ⁵⁶ allerley edele vruchten, ⁵⁷ nieuwe ende oude: O mijn Liefste, ⁵⁸ die hebbe ick voor u wech geleyt.

53 De rechte beteeckenisse deses woorts is ons onbekent. Siet Genes. cap. 30. op vers 14. ’t En kan geen Mandragora zijn, soodanigh als die by ons bekent is, gelijck sommige meynen, overmits onse Mandragora eenen stinckenden reuck heeft, die het hooft swaer ende slaperigh maeckt. De Bruyt wil hier seggen, datter alreeds goede hope van bekeeringe aen haer te mercken zy, gelijck het uytspruyten van de bloemen een voorbereytsel is van toekomende vruchten. Siet boven cap. 2. vers 12.

54 Te weten, eenen lieflicken aengenamen reuck. De sin is, dat de fame der genaden ende gaven Godes over sijn volck uytgestortt, sich wijt ende breet verspreyt.

55 Ofte, by onse deuren. Vergelijckt Matth. 24 versen 32, 33.

56 Siet Cant. cap. 4. versen 13, 16.

57 Dit beteeckent verscheydenheyt ende overvloet van vruchten. Siet Levit. cap. 26. op vers 10. Siet oock Matth. cap. 13. vers 52. By de oude vruchten verstaet de eerste gaven ende wercken, die sy te voren ontfangen hadden, Apoc. cap. 2. vers 5. By de nieuwe vruchten kan men verstaen, de versche genaden, die sy eerst korts ontfangen hadden. Want die de gave der wedergeboorte wel gebruyckt, die salder door Godts genade noch meer ontfangen, Matth. cap. 25. vers 29. Apoc. cap. 2. vers 19. Sommige verstaen hier door, dobbele vruchten op de boomen, oude, rijpe ende afgaende, ende nieuwe, onrijpe, aenkomende, als aen de orangieboomen ende verscheyden andere gesien wort.

58 Gelijck het goet, het welck de Heere voor de gene die hem vreesen, heeft wech geleyt, groot is, Psalm 31. vers 20. Alsoo moeten alle de goede vruchten, die van sijn volck vloeijen, gerichtt ende aengestelt worden tot sijner eere ende lof, want van hem, ende door hem, ende tot hem zijn alle dingen: hem zy de eere in eeuwigheyt, Amen, Rom. 11.36. Proverb. 16.4.