Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Psalm Lxxviij.

De Propheet vermaent hebbende tot opmerckinge, leeringe, ende predikinge van Godts woort ende werken, verhaelt in het lange Godts vaderlicke liefde ende langhduerige lanckmoedigheyt, door dewelcke hy gestreden hebbende tegen de menighvuldige ondanckbaerheyt sijns volcks, eyndelick Silo verlaten, ende d’andere stammen voorby gaende, Zion in Iuda tot de plaetse sijns Godtsdiensts, ende David uyt den stam Iuda, tot het Koninckrijcke verkoren heeft, zijnde een voorbeelt van Christi eeuwigh Koninckrijck.

1

EEn’ ¹ onderwijsinge ² Asaphs. O mijn volck, neemt mijne leere ter ooren: neyget u-lieder oore tot de redenen mijns monts.

1 Siet Psalm 32. op vers 1.

2 Siet Psalm 50. op vers 1.

2

^a Ick sal mijnen mont opdoen met

a Psalm 49.5. Matth. 13.35.

[fol. 258v]

³ spreucken: ick sal ⁴ verborgentheden overvloedighlick uytstorten, van oudts her:

3 Hebr. spreucke. Siet 1.Reg. 4. op vers 32. ende van het opdoen des monts, Iob 33. op vers 2.

4 Als eene fonteyne, sal ick uytgieten, ofte, uytbortelen scherpsinnige, treffelicke ende aenmerckelicke spreucken, ende saken, die in voortijden geschiet zijn, daer in verborgentheden vervaet zijn. Siet van ’t Hebreeusch woort (dat oock raetselen beteeckent) Iudic. 14. op vers 12. 1.Reg. 10. op vers 1. Matth. 13. vers 35. ende voorts van het ander Hebreeusch woort, dat uytbortelen beteeckent, Ps. 19. op vers 3.

3

Die wy gehoort hebben, ende wetense, ende onse vaders ons vertelt hebben.

4

Wy sullen’t niet verbergen voor hare kinderen, voor het navolgende geslacht, vertellende de ⁵ loflickheden des HEEREN; ende sijne sterckheyt, ende sijne wonderen, die hy gedaen heeft.

5 Hebr. lof, of, prijs, in’t getal van velen: dat in onse tale niet gebruyckelick en is, ende eenen twijfelachtigen sin soude geven. Verstaet hier door Godts loflicke daden, als het volgende verklaert.

5

^b Want hy heeft eene getuygenisse opgericht in Iacob: ende eene wet gestelt in Israël, die hy onsen vaderen geboden heeft; dat syse haren kinderen souden bekent maken.

b Deuter. 4.9. ende 6.7.

6

Op dat het navolgende geslacht [die] weten soude; de kinderen [die] geboren souden worden: [ende] souden opstaen, ende vertellense haren kinderen.

7

Ende dat sy hare hope op Godt souden stellen, ende Godts daden niet vergeten; maer sijne geboden bewaren.

8

Ende dat sy niet souden worden gelijck hare vaders; een ^c wederhoorigh ende wederspannigh geslachte, een geslachte, [dat] sijn herte niet en ⁶ richtede, ende welckes geest niet getrouw en was met Godt.

c Exod. 32.9. ende 33.3, 5. ende 34.9. Deuter. 9.6, 13. ende 31.27.

6 Na des Heeren wille, of, om Godt te dienen ende te vreesen. Siet 2.Chron. cap. 12. op vers 14.

9

⁷ De kinderen Ephraims, gewapende booghschutters, keerden om ten dage des strijts.

7 Dewijle in’t volgende verhaelt worden de wonderen, die Godt gedaen heeft voor de oogen van de vaderen deser Ephraimiten, soo kan men dit passen op de historie 1.Sam. c. 4. alwaer de Israëliten (onder welcke die van Ephraim de voornaemste ende machtighste waren, in welcker lant oock d’Arke te Silo was, 1.Sam. 4. versen 3, 4.) van de Philistijnen geslagen zijn, ende de vlucht moesten nemen, ende de Arke wech gevoert wierde, 1.Sam. 4.10, 11. Vergelijckt onder versen 60, 61, 62, 67. Sommige verstaen het van den ondergangh des Rijcks, ende de wechvoeringe der tien stammen door d’Assyriers, om dat door Ephraim de tien stammen by de Propheten dickwils worden verstaen. Siet Iesa. 7. versen 5, 17. Hose. 12. vers 1. ende 13.1, etc. ende voorts 2.Reg. cap. 17. ende Hose. cap. 10. versen 11, 14. Andere duyden ’t op 1.Chron. 7.21, 22.

10

Sy en hielden Godts verbont niet, ende weygerden te wandelen in sijne wet.

11

Ende sy vergaten sijne daden; ende sijne wonderen, die hy hen hadde doen sien.

12

Voor hare vaderen hadde hy wonder gedaen; in Egyptenlant, [in] den ⁸ velde Zoans.

8 D. in de landouwen, ofte, het lantschap Zoan, zijnde eene seer oude ende vermaerde Konincklicke hooftstadt in Egypten. siet Num. cap. 13. op vers 22. Iesa. cap. 19. vers 13. ende 30.3, 4.

13

^d Hy kloofde de zee, ende deder haer doorgaen; ende de wateren deed’hy staen als eenen hoop.

d Exod. 14.21.

14

^e Ende hy leyddese des daeghs met eene wolcke; ende den gantschen nacht met een licht des vyers.

e Exod. 13.21. Psalm 105.39.

15

^f Hy kloofde de rotzsteenen in de woestijne; ende drencktese overvloedigh, als [uyt] ⁹ afgronden.

f Exod. 17.6. Num. 20.11. Psalm 105.41. 1.Corinth. 10.4.

9 D. soo overvloedigh, als of het uyt diepe wateren ware geweest.

16

Want hy bracht stroomen voort uyt de steenrotze; ende deed’de wateren afdalen als rivieren.

17

Noch voeren sy wijders voort tegen hem te sondigen: verbitterende den Alderhooghsten in de dorre wildernisse.

18

Ende sy versochten Godt in haer herte: begeerende spijse na haren ¹⁰ lust,

10 Hebr. ziele. siet Psalm 27. op vers 12.

19

^g Ende sy spraken tegen Godt; sy seyden: Soude Godt eene tafel konnen toerichten in de woestijne?

g Num. 11.1, 4.

20

^h Siet, hy heeft den rotzsteen geslagen, datter wateren uytvloeyden, ende beken overvloedighlick uytbraken: soude hy oock broot konnen geven? soude hy sijnen volcke vleesch toebereyden?

h Exod. 17.6. Num. 20.11.

21

ⁱ Daerom ¹¹ hoorde de HEERE, ende wert ¹² verbolgen: ende een ¹³ vyer wert ontsteken tegen Iacob, ende toorn gingh oock op tegen Israël.

i Num. 11.1, etc.

11 Dat is, hy lettede hier op, als een Richter: ofte, hy betoonde metter daet, dat hy het gehoort ende daer op gelet hadde. Alsoo vers 59.

12 Menschelick ende by gelijckenisse van Godt gesproken.

13 Siet Iob 31. op vers 12.

22

Om dat sy in Godt niet en geloofden, ende op sijn heyl niet en vertrouwden.

23

Daer hy den wolcken van boven ¹⁴ geboodt, ende de ¹⁵ deuren des hemels opende;

14 Ofte, geboden hadde, ende soo in’t volgende, Dat is, hy beschickte aldaer door sijne regeeringe.

15 Figuerlicke maniere van spreken. Vergelijckt 2.Reg. 7.2, 19.

24

^k Ende regende op hen het ¹⁶ Man om te eten, ende gaf hen ¹⁷ hemels koorn.

k Exod. 16.14

16 Siet Exod. 16. op vers 15.

17 Dat uyt de lucht neder viel, ende als koorn konde gemalen worden, ende voor koorn strecken. Siet Num. 11.8.

25

^l Een yegelick at het broot der [kolom] ¹⁸ Machtigen: hy sondt hen teerkost tot verzadinge.

l Ioan. 6.31. 1.Corinth. 10.3.

18 D. der Engelen, alsoo genoemt van wegen de macht ende kracht, die sy van Godt ontfangen hebben, om groote dingen in’t werck te stellen, insonderheyt tot dienst sijner uytverkorenen. Siet Psalm 103. vers 20. Hebr. 1. vers 14. Het Man wort der Engelen broot genoemt, om dattet Godt door haren dienst afsondt, of uyt den hemel (der Engelen woonstede) gegeven wert, ofte van wegen sijn uytnementheyt, gelijck tongen der Engelen, D. alderlieflickste, 1.Corinth. 13.1.

26

^m Hy dreef den oosten wint voort in den ¹⁹ hemel, ende voerde den zuyden wint aen door sijne sterckte;

m Numer. 11.31.

19 Dat is, lucht.

27

Ende regende op hen vleesch als ²⁰ stof, ende gevleugelt ²¹ gevogelte als zant der zeen;

20 In sulcken menighte ende overvloet.

21 T.w. quackelen.

28

Ende dede het vallen in het midden ²² sijns legers, rontom sijne ²³ wooningen.

22 Alsoo nochtans dat het oock verre buyten ’t leger gevallen is. siet Num. 11. vers 31. Hy noemt Israël Godts leger, om dat hy Heere, Hooft, Koningh, ende Leytsman daer van was.

23 Dit kan men verstaen van Godts tabernakel, daer in verscheydene wooningen waren: ofte, van de wooningen des volcks, die Godts wooningen souden konnen genoemt worden, om reden, gelijck het leger, Godts leger.

29

Doe aten sy, ende werden seer zadt: soo dat hy hen haren ²⁴ lust toebrachte.

24 Dat is, overvloet van sulcke spijse, als hen gelustet hadde.

30

Sy en waren noch niet ²⁵ vervreemdet van haren lust: hare spijse was noch in haren mont:

25 D. sy hadden haren lust nauwlicks geboet, de lust was hen noch niet vergaen.

31

ⁿ Als Godts toorn tegen hen opgingh, dat hy van hare ²⁶ vetste doodde, ende de ²⁷ uytgelesene Israëls neder velde.

n Num. 11.33. 1.Corinth. 10.5.

26 D. aensienlickste, rijckste, sterckste, welgesteltste, lijvighste. Vergelijckt Iudic. 3. op vers 29. Hebr. vettigheden.

27 Anders, jongelingen. Alsoo vers 63.

32

Boven dit alles sondighden sy ²⁸ noch, ende en geloofden niet, ²⁹ door sijne wonderen.

28 Murmureerden al wederom. Siet Num. capp. 14. 16. en 17.

29 Vergel. Deut. 1. op vers 32. Dat is, sy vertrouwden Godt niet, hoewel hy alle dese wonderen dede.

33

Dies deed’hy hare dagen vergaen in ³⁰ ydelheyt, ende hare jaren in verschrickinge.

30 Siet Num. 14. versen 28, 29, 33, 34, 35.

34

Als hyse doodde, soo vraeghden sy na hem; ende keerden weder, ende sochten Godt vroegh;

35

Ende gedachten dat Godt haer rotzsteen was; ende Godt de Alderhooghste haer verlosser.

36

Ende sy ³¹ vleyden hem met haren monde; ende logen hem met hare tonge.

31 Ofte, gaven hem goede, ofte, schoone woorden, als of sy hem meenden te bedriegen. Siet van ’t Hebreeusch woort Iudic. 14.15.

37

Want haer herte en was niet recht met hem; ende sy en waren niet getrouw in sijn verbont.

38

Doch hy, barmhertigh zijnde, ³² versoende de ongerechtigheyt, ende en ³³ verdorfse niet; maer wendde ³⁴ dickwils sijnen toorn af, ende en weckte sijne ³⁵ gantsche grimmigheyt niet op.

32 Dat is, hy liet de tijtlicke straffe na, ofte hieldtse op, ten aensien der huychelaren; ende vergafse, volgens sijn genaden-verbont, om de versoeninge des Messiae, ten aensien der uytverkorenen.

33 Siet van’t Hebreeusch woort Iud. cap. 20. op vers 21.

34 Hebr. hy vermenigchvuldighde af te keeren, of, af te wenden, etc.

35 Om haer gantschelick ende teenemael te vernielen.

39

Ende hy dachte dat sy ³⁶ vleesch waren: een ³⁷ wint die henen gaet ende niet weder keert.

36 Siet Psalm 56. op vers 5.

37 Vergelijckt Iacob. 4.14.

40

Hoe dickwils verbitterden sy hem in de woestijne! deden hem ³⁸ smerte aen in de wildernisse!

38 Siet Genes. 6. op vers 6.

41

Want sy ³⁹ quamen al weder, ende versochten Godt; ende stelden den ⁴⁰ Heyligen Israëls ⁴¹ een perck.

39 Ofte, sy versochten Godt wederom.

40 Siet Psalm 71. op vers 22.

41 Ofte, bepaelden hem, Dat is, sy wilden hem perck ende mate stellen, sijne Godtlicke almachtigheyt ende regeeringe als binnen sekere palen besluyten, als of hy niet anders en moeste noch konde doen, als het gene sy wilden, ofte verstonden hem mogelick te zijn, sy wilden hem (als men seyt) meesteren.

42

Sy en dachten niet aen sijne ⁴² hant; aen den dagh, doe hyse van den ⁴³ wederpartijder verloste.

42 Dat is, sijne mogentheyt, die hy betoont hadde in ’t verlossen van sijn volck.

43 Ofte, van benauwtheyt.

43

Hoe hy sijne teeckenen stelde in Egypten; ende sijne wonderheden in den velde ⁴⁴ Zoans:

44 Als boven vers 12.

44

^o Ende hare vloeden in bloet veranderde; ende hare stroomen, op dat sy niet en souden drincken.

o Exod. 7.20.

45

^p Hy sondt eene vermenginge van ongedierte onder haer, dat haer verteerde: ende ^{q 45} vorschen die haer verdorven.

p Exod. 8.24.

q Exod. 8.6.

45 Hebr. den vorsch.

46

^r Ende hy gaf haer gewas den kruytworm; ende haren ⁴⁶ arbeyt den sprinckhaen.

r Exod. 10.13.

46 Dat is, de lantvruchten, diese bearbeyt hadden.

47

^s Hy ⁴⁷ doodde haren wijnstock door den hagel; ende hare wilde vijghboomen door ⁴⁸ vyerigen hagelsteen.

s Exod. 9.23.

47 D. deedse uytgaen ende versterven.

48 ’t Hebreeusch woort wort alleenlick hier gevonden. Sommige meynen, dat het vyer onder den hagel vermenght (Exod. 9. versen 24, 25.) alsoo genoemt zy, om dat het alles, waer het op viel, ofte (om soo te spreken) sich legerde, doorsneedt ende verteerde.

48

Oock ⁴⁹ gaf hy haer vee den hagel over; ende hare beesten den ⁵⁰ vyerigen kolen.

49 Ofte, hy besloot onder den hagel, etc. datse onder het gewelt des hagels waren, gelijck een besloten ende gevangen man, die nergens uytkomen kan. Alsoo versen 50, 62.

50 Ofte, vyerige voncken, Dat is, de vyerige blicksemstralen. Vergelijckt 2.Sam. 22.9, 13.

[fol. 259r]

49

Hy sondt onder hen de ⁵¹ hittigheyt sijns toorns, verbolgentheyt, ende verstoortheyt, ende benauwtheyt; [met] uytsendinge der ⁵² boden van ⁵³ veel quaets.

51 Dat is, seer heftige ende sware plagen ende straffen, voort komende uyt sijnen toorn. Siet Iob 21.30. Ezech. 7. vers 2. met d’aenteeckeninge.

52 Hier door verstaen sommige, verdervende Engelen: andere, Mose ende Aaron, door welcken Godt den Pharao dese plagen liet aenseggen.

53 Hebr. der quaden, D. van veel quaets ofte ongelucks.

50

Hy ⁵⁴ woegh een padt, voor sijnen toorn: hy en onttrock hare ziele niet van den doot: ende ^t haer ⁵⁵ gedierte gaf hy aen de pestilentie over.

54 Op de waeghschale sijner gerechtigheyt, wegende tegen malkanderen sijne straffen ende hare verdiensten: gelijck Godt pleeght voort te gaen in straffen, als de menschen voort gaen in sonden ende hardtneckigheyt. siet Levit. 26. versen 21, 23, 24, 27, 28.

t Exod. 9.6.

55 Anders, haer leven, als Iob c. 33. versen 18, 22, 28.

51

^v Ende hy sloegh al het eerstgeboren in Egypten; het ⁵⁶ beginsel der krachten in de ⁵⁷ tenten Chams.

v Exod. 12.29.

56 Ofte, eerstelingen. Siet Genes. cap. 49. op vers 3.

57 In de wooningen van Egypten, in het Hebreeusch genoemt Mitsrajim, na den naem van Chams sonen. Siet Genes. 10. op vers 6.

52

Ende hy voerde sijn volck als schapen; ende leyddese als eene kudde, in de woestijne.

53

Ia hy leyddese sekerlick, soo datse niet en vreesden: ^x want de ⁵⁸ zee hadde hare vyanden overdeckt.

x Exod. 14.27, 28. ende 15.10.

58 De schelfzee, het roode meyr.

54

Ende hy brachtse tot de ⁵⁹ lantpale sijner heyligheyt: tot desen ⁶⁰ bergh, [dien] sijne rechter hant verkregen heeft.

59 T.w. Canaan. Vergel. Exod. 15. versen 13, 17. Dat is, sijne heylige lantpalen. Of, de lantpale sijns Heylighdoms.

60 Namel. Zion, als vers 68. Anders, dit geberghte, verstaende het Ioodsche lant, dat met bergen omcingelt was.

55

Ende hy verdreef voor haer aengesichte de Heydenen, ende deed’se ⁶¹ vallen ^y in’t ⁶² snoer ⁶³ [harer] erfenisse; ende deed’de stammen Israëls in hare tenten woonen.

61 D. hy gaf hen Canaan in, als een erflot, ende liet hen het lant by lotinge uytdeylen. Siet Numer. 34.2, etc. Ios. capp. 14. 15. 16. en 17.

y Iosu. 13.7. Psalm 136.21, 22.

62 Siet Deut. 32: op vers 9. Psalm 16. op versen 5, 6.

63 Der Israëliten.

56

⁶⁴ Maer sy versochten ende verbitterden Godt den Alderhooghsten; ende en onderhielden sijne ⁶⁵ getuygenissen niet.

64 Dit siet op de sonde, die Israël, in Canaan gekomen zijnde, bedreven heeft ten tijde der Richteren. Siet versen 59, 60, etc. ende voorts Deuter. 6. op vers 16.

65 D. sijne wetten ende geboden. Siet Num. 1. op vers 50. Deut. 4. op vers 45.

57

Ende sy weecken te rugge, ende handelden trouwlooslick, gelijck hare ⁶⁶ vaders: sy zijn omgekeert, als een ⁶⁷ bedrieghlicke boge.

66 In de woestijne gedaen hadden.

67 Hebr. een boge des bedroghs: die den bout achterwaert schiet, ende niet voorwaert na’t wit, ofte, die den schutter quetst, ofte andersins in des schutters hant sich omkeert, ende niet, of onrecht schiet. Alsoo Hose. 7.16.

58

Ende sy verweckten hem tot ⁶⁸ toorn door hare ⁶⁹ hooghten; ^z ende verweckten hem tot ⁷⁰ yver door hare gesnedene beelden.

68 Vergelijckt Deut. 32.21.

69 Daer sy afgoderije bedreven na de wijse der Heydenen. siet Levit. 26. op vers 30. Deuter. 12. op vers 2, etc.

z Deuter. 32.16, 21.

70 Siet Exod. 20. op vers 5.

59

Godt ⁷¹ hoorde het ende wert verbolgen; ende versmaedde Israël seer.

71 Vergel. boven op vers 21.

60

Dies verliet hy den tabernakel te ⁷² Silo; de tente, [die] hy tot eene wooninge gesteld hadde onder de ⁷³ menschen.

72 Siet 1.Sam. 4.4, 11. Ierem. 7.14. ende 26.6, 9.

73 De Israëliten, die hier slechtelick menschen genoemt worden, om uyt te drucken de groote genade Godts, dat hy onder elendige menschen sijne wooninge oprecht.

61

^a Ende hy gaf sijne ⁷⁴ sterckte in de gevangenisse; ende sijne heerlickheyt in de hant des ⁷⁵ wederpartijders.

a 1.Sam. 4.10, 11.

74 D. de Arke des verbonts, by dewelcke Godt sijne hulpe ende macht voor sijn volck betoonde. siet 2.Chron. 6.41. Psalm 132.5, 8. dese wert hier oock genoemt de heerlickheyt, of, eerlickheyt, çierlickheyt Godts, als 1.Sam. 4.21. Sommige verstaen door sijne sterckte, de stercke mannen ende helden van Godts volck.

75 T.w. der Philistijnen, 1.Sam. 4.11.

62

Ende hy leverde sijn volck over ten sweerde; ende wert verbolgen tegen sijne erfenisse.

63

Het ⁷⁶ vyer verteerde ⁷⁷ hare jongelingen; ende hare jonge dochters en werden niet ⁷⁸ gepresen.

76 Godts toorn, door ’t sweert ende furie der Philistijnen.

77 Hebr. sijne, T.w. des volcks Israëls: alsoo in’t volgende.

78 T.w. met bruylofts-liedekens, als in houwelicken ende bruyloften plagh te geschieden, Dat is, sy en wierden niet eerlick ende blijdelick uytgehijlickt. Hier op wort oock gesien Ierem. 7. vers 34. ende 16.9. ende 25.10.

64

^b Hare ⁷⁹ Priesters vielen door het sweert; ende hare ⁸⁰ weduwen en weenden niet.

b 1.Sam. 4.11, 18, 19.

79 Dit kan men bysonderlick verstaen van de sonen des Hoogepriesters Eli, 1.Sam. 4. vers 11.

80 Door verbaestheyt, ende schrick, van wegen de overgroote gemeyne elenden, die hare sinnen van ’t particulier alsoo aftrocken, datse daer op niet en konden dencken, ofte daer toe gewoonlicken tijt vinden. siet 1.Sam. 4.19, 20. Iob 27.15. Ezech. 24.23.

65

Doe ⁸¹ ontwaeckte de Heere, als een slapende; als een heldt die juycht ⁸² van den wijn.

81 Die scheen te slapen, doe de Philistijnen d’overhant hadden, ende d’Arke wech voerden. Vergel. Psalm 44.24.

82 Door eenen milden dronck wijns versterckt, moedigh ende onbeschroomt zijnde om sijnen vyant aen te grijpen. Anders, [opstaende] van den wijn, D. als een sterck man, die den wijn uytgeslapen hebbende met groot getier sijne sterckte betoont, daer hy in sijnen diepen slaep gantsch niet scheen te vermogen.

66

^c Ende hy sloegh sijne ⁸³ wederpartijders aen ’t achterste; hy deed’hen ⁸⁴ eeuwige smaetheyt aen.

c 1.Sam. 5.6. ende 6.4.

83 De Philistijnen. Siet 1.Sam. 5. vers 6, etc. ende 6.4, 5, 11, 15, 17.

84 Hebr. smaetheyt der eeuwigheyt.

67

Doch hy verwierp de ⁸⁵ tente Iosephs; ende den stam Ephraims en verkoos hy niet.[kolom]

85 Den tabernakel, die te Silo in den stam Ephraims was, en heeft hy aldaer niet willen laten blijven, noch sijne Arke aldaer weder logeeren.

68

Maer hy verkoos den stam Iuda; den bergh Zion, dien hy lief hadde.

69

Ende hy bouwde sijn ⁸⁶ Heylighdom als ⁸⁷ hooghten; als de aerde, die hy gegront heeft in eeuwigheyt.

86 D. den tempel, door Salomo. Siet 1.Reg. cap. 6.

87 Soo hoogh, als hooge palleysen, ende soo vast als de aerde, die voor altoos onbeweeghlick is.

70

^d Ende hy verkoos sijnen knecht David; ende nam hem van de schaepskoyen.

d 1.Sam. 16.11. 2.Sam. 7.8.

71

Van achter de ⁸⁸ zoogende [schapen] deed’hy hem komen, ^e om te ⁸⁹ weyden Iacob sijn volck, ende Israël sijne erfenisse.

88 And. dragende.

e 2.Sam. 5.2. 1.Chron. 11.2.

89 Siet 2.Sam. cap. 5. op vers 2.

72

Oock heeft hyse geweydt na de oprechtigheyt sijnes herten; ende heeftse geleyt met een ⁹⁰ seer verstandigh beleyt sijner handen.

90 Hebr. met verstanden sijner palmen, D. hy heeft het Rijck geregeert met groote wijsheyt ende voorsichtigheyt.