Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xij. Capittel.

1 Den Apostel wort vertoont een Gesichte van een Vrouwe, die in barens-noodt is. 3 ende van een roode Draeck, die voor haer stont om het kindt te verslinden. 5 Maer het kint wort op-ghenomen voor Godts throon, ende de Vrouwe vliedt in de woestijne, alwaer haer plaetse bereydt is 1260 dagen. 7 Daer ontstaet kríjgh in den hemel tusschen Michaël ende den Draeck. 9 Doch de Draeck wort overwonnen, ende geworpen op de aerde. 10 waer op eenen lof-sanck volght in den hemel. 13 De Draeck vervolght de Vrouwe, die Arents-vleugelen ontfanght, om in de woestijne te vluchten. 15 achter welcke de Draeck water-stroomen uyt-werpt, die de aerde in-drinckt. 17 Ende de Draeck voert krijgh tegen de overige van haer zaedt. 18 ende Ioannes staet op den oever van de zee.

1

¹ ENde daer wiert ² een groot teecken gesien in den hemel: ³ [namelick] een Vrouwe ⁴ becleedt met de Sonne, ende ⁵ de Mane was onder hare voeten, ende op haer hooft ⁶ een kroone van twaelf sterren:

1 Hier begint het vierde Gesichte, ende het wordt van velen daer voor gehouden, dat hier oock het tweede deel deser Openbaringhe begint, waer in de staet der kercke Christi, van der Apostelen tijden aen tot het eynde der werelt, ende de opkomste ende heerschappye des Antichrists, met sijnen eyndelicken val, wat naerder ende breeder wort beschreven, nae dat sulcx in het korte inde voorgaende Gesichten was gedaen.

2 Dat is, een Gesichte dat groote dingen beteeckende, dat daerom in den hemel wort gheseght gesien te zijn, om dat sulcks in den geopenden hemel is vertoont, hoewel de saecken selve meest op der aerden geschiet zijn.

3 Door dese vrouwe verstaen eenige de Maget Maria, die Christum heeft gebaert, ende met Christo in Egypten is gevlucht: welcken Christum de Satan tot der doodt toe heeft vervolgt, die daer na is opgenomen ten hemel, ende aldaer is geseten ter rechterhant Godts sijns Vaders, ende met een yseren roede de volckeren regeert. Doch also dit nu al geschiet was, eer aen Ioannes dese Openbaringe is gedaen: ende hier eygentlick van dingen, die noch toekomende waren, wordt gepropheteert, gelijck cap. 1.1. ende 4.1. is betuyght, ende hier nae cap. 22.6. verhaelt wordt: ende vele dingen hier op de Maget Maria niet wel en konnen geduydt worden, soo verstaen het meerderen deel der uytleggers door dese vrouwe de Gemeynte Christi, die nae het exempel Christi hares hoofts ende Bruydegoms, dese dingen zijn overgekomen, die hier onder dese ghelijckenisse verstaen worden, gelijck in het vervolgh sal blijcken.

4 Hier door wordt het ware gheloove op Christum, de Sonne der gerechtigheydt, beteeckent: waer mede de Gemeynte Christi is bekleet, verciert, ende verlicht. Siet Galat. 3.27. Ephes. 3.17. ende 5.14.

5 Hier door verstaen eenige de Ceremonien des Ouden Testaments, die nae de veranderingen van de Mane seer dickwils wierden gerichtet, ende die nu met Christi toekomste waren krachteloos geworden, ende te niete gedaen. Coloss. 2. vers 14. Doch worden hier door bequamelicker verstaen alle veranderlicke ende wereltsche dinghen, die als de Mane dickwils veranderen, ende die de ware Kercke Christi onder de voeten heeft, ende ten aensien van de eeuwige, onveranderlicke, ende hemelsche dinghen, kleyn acht. Siet 1.Corinth. 7. versen 30, 31. ende 2.Corinth. 4.18.

6 Dat is, de leere der twaelf Apostelen, daer sy alleen van roemt, ende die sy voor hare kroone ende vercieringe houdt, gelijck hier nae capit. 21. de fondamenten van het hemelsche Ierusalem by twaelf kostelicke steenen worden vergeleecken, op welcke de namen der twaelf Apostelen waren ghegraveert.

2

Ende ⁷ sy was swanger, ende riep barens noodt hebbende, ende ⁸ zijnde in pijne om te baren.

7 N. om Christum, door het Euangelium, te baren ende een gedaente te geven in de herten der uytverkorene Godts, door de geheele werelt, gelijck Paulus spreeckt Galat. 4.19. Het welcke hoe wel het van de Algemeyne Kercke altijdt waer is, soo is dit nochtans insonderheydt vervult ten tijden, ende eenige hondert jaren nae de tijden der Apostelen, in welcke de Apostolische ende eerste Kercke, niet teghenstaende den wederstandt des Satans, ende aller sijner instrumenten, de leere Christi door de werelt heeft voortgeplant, ende vele bysondere Kercken, als hare kinderen te voorschijn ghebracht, gelijck Paulus daer van spreeckt Galat. 4. versen 26, 27. uyt Iesai. 54.1.

8 Dit wordt hier bygevoeght, om de groote sorge, pijnen, ende anghst, die de Kercke Christi, ende de ghetrouwe dienaers in de selve, menichmael hebben, om de kinderen Godts te winnen, ende uyt de werelt te vergaderen. Waer van siet een exempel in Paulo, 1.Corinth. 4.11, etc.

3

Ende daer wierdt een ander teecken gesien in den hemel; ende siet, ⁹ daer was een groote roode Draeck, hebbende seven hoofden, ende tien hoornen, ende op sijne hoofden seven ¹⁰ Conincklicke hoeden.

9 Dat dese Draeck de Duyvel ofte Satan is, wordt hier nae vers 9 verklaert. Ende hy wort hier groot ende roodt geseght van weghen sijne bloedt-gierigheyt ende wreetheyt: welcken hier seven hoofden worden toe-geschreven, van wegen sijne groote listigheydt: ende tien hoornen ende tien kroonen van weghen sijne groote kracht ende heerschappie in de werelt, ghelijck de Schriftuere van hem spreeckt Ioan. 8.44. 2.Corinth. 11. versen 3, 14. Ephes. 6.12. Hoe wel oock eenighe door dese seven hoofden verstaen de seven berghen, ende seven Coningen der grooter stadt, daer de Satan als doen voornamelick sijne heerschappye hadde: ende door de tien hoornen ende de tien kroonen, de tien voornaemste rijcken, die onder haer gebiedt stonden. Waer van hier nae capit. 17.9, 10 sal gesproken worden.

10 Gr. diademata, waer van siet cap. 13.1.

4

Ende ¹¹ sijnen steert trock het derde-[deel] der sterren des hemels, ende wierp die op de aerde: Ende de Draeck stont voor de vrouwe die baren soude, op dat hy haer kindt soude verslinden, wanneer sy het soude gebaert hebben.

11 Gelijck cap. 1.20. verklaert is, dat de seven sterren de seven Engelen der Gemeynten zijn, also can oock hier bequamelick het derde deel der Leeraren, ofte voorgangers der Gemeynte verstaen worden, die door den steert, dat is, door de kracht ende venijnicheyt deses Draecks, in de tijden der vervolgingen, ende der ketteryen, waer van hier voren capit. 6.3, etc. is gepropheteert, van de rechte leere, ende ware geestelicke sorge der Kercke, tot wereltsche sorge souden afvallen, gelijck hier voren capit. 9.1. is aengewesen: ende gelijck de Kercklicke historien getuygen, dat in sulcke tijden somwijlen geschiet is.

[fol. 159r]

5

Ende ¹² sy baerde eenen mannelicken sone, ^a die alle ¹³ de Heydenen soude ¹⁴ hoeden met een yseren roede: ende haer kint wiert wech geruckt tot Godt ende sijnen throon.

12 Gr. sy baerde een sone, een man, ofte, manneken. Sommige verstaen hierdoor, gelijck oock door den volgenden strijdt van Michaël teghen den Draeck, Constantinum, den eersten Christelicken Keyser, die door de Christen-Kercke, nae dry hondert jaren vervolginghe, is te voorschijn gebracht, ende na vele oorlogen ende victorien over de dienaers der afgoden, ende des Draecks, eyndelick het Roomsche rijck onder ’t gebied der Christenen heeft ghebracht, ende de Christen-Kercke boven alle andere heeft verheerlickt, ende tot aen den hemel verheven. Welcke verklaringe seer oudt is, alsoo Constantinus selve dit gesichte daerom in sijn wapen heeft gevoert, na dat hy Maximinum, Maxentium, Licinium, ende andere vyanden ende vervolghers der Christenen, met hare legers hadde overwonnen, ende den afgoden-dienst uyt het Roomsche rijck hadde geweert. Doch alsoo hier van dit manlick kindt, ende hier na van desen Michaël ende Draeck vele dingen worden geseght, die seer beswaerlick alleen op Constantinum ende de sijne, konnen geduydt worden, so is ’t wel so gevoeghlick, dat dit oock van Christo selve worde genomen, ende van sijne geestelicke geboorte door de geheele werelt, in het herte, ende in de belijdenisse der geloovige, door den dienst der Kercke, gelijck hier voor op het 2 vers is aengewesen: tegen welcken Christum ende sijne geestelicke geboorte Christi de Satan hem met alle gewelt ende listigheyt heeft gestelt, soo door de vervolgingen der Ioden ende Heydenen, als door verscheyden Godts-lasterlicke ketteryen, die hy tegen den persoon ende de voldoeninge Christi, onder de Christenene heeft verweckt. Hoe wel Christus nu sittende ter rechter-handt Godts, als het hooft der uytverkorene, altijdt de overhant heeft behouden, ende in sijnen throon altijt is gebleven.

a Psal. 2.9. Apoc. 2.27.

13 Ofte, volcken.

14 Gr. weyden.

6

¹⁵ Ende de Vrouwe vluchtede inde woestijne, ¹⁶ alwaer sy een plaetse hadde [haer] van Godt bereydt, ¹⁷ op dat sy’se aldaer souden voeden ^b duysent twee hondert tsestich dagen.

15 Sommige verstaen dese vlucht der Kercke Christi van den schuldigen plicht van alle geloovighe, wanneer sy nu Christum in haer herte hebben ontfangen, ende met hem geseten zijn in den hemel, gelijck Paulus van haer spreeckt, Ephes. cap. 2. vers 6. namelick dat sy de werelt moeten vlieden, ende soecken ’t gene boven is, ende niet dat beneden is. Coloss. 3.1, 2. maer dewijle dese schuldighe plicht der Kercke Christi altijt duert, ende hier alleen van eenen sekeren tijt wort gesproken, so wort het van andere wel so bequaemlick genomen voor een voor-bereydinge tot de selve vlucht deser Vrouwe, waer van hier nae vers 13 naerder sal worden gesproken. Welcke voor-bereydinge selfs ten tijden Constantini door Arriaensche ende andere ketterien, ende door den hooghmoet ende heerschappy-sucht van vele Bisschoppen, ende andere wereltsche wijse van doen onder haer in de Kercke is begonnen, die het Antichristendom allenghskens hebben gebroeyt, tot dat het ontrent het jaer ses hondert ende ses, eyndelick is te voorschijn gebracht: ghelijck elders oock is aengeroert. Ende sy meynen, dat dit hier maer wort aengeroert om de oorsake van dese vlucht tusschen beyden te verhalen, ende breeder daer van hier nae te spreken: het welck oock door de over-een-komste des tijdts in dit vers met het volgende 14 vers wort bewesen.

16 Namel. van Godt door de af-metinge des Tempels, ende uytsluytinge der voor-hoven, waer van te voren cap. 11.1. gesproken is, gelijck de over-een-komste der 1260 dagen alhier, ende der 42 maenden aldaer vers 3. oock mede-brenght.

17 And. dat sy daer soude gevoedt worden. Namel. van de twee Getuygen, die daer toe van Godt waren uytgesonden, om de Gemeynte Godts, desen tijt geduerende, in de woestijne te onderhouden: het welck oock siet op het gene in ’t voorgaende capittel is gepropheteert. Want dat eenige dit willen verstaen van de vlucht der Christenen uyt Ierusalem, ende uyt het Ioodsche landt nae Pella over den Iordaen, ten tijden vande belegeringe van Ierusalem, ende verwoestige van het Heylige lant, die ontrent dry jaren ende een half soude hebben geduert, en past op dese Openbaringe niet, om dat de selve verwoestinge ten tijde deser Openbaringe al geschiet was, ende dat hier van langeren tijt gesproken wort, gelijck hier voor is aengewesen, ende hier na noch aengewesen sal worden.

b Apoc. 11.3.

7

Ende ¹⁸ daer wierdt crijgh in den hemel: ¹⁹ Michaël ende sijne Engelen krijghden teghen den Draeck, ende de Draeck crijghde [oock] ende sijne Engelen:

18 Dat hier, gelijck eenige meynen, niet en wort gesproken van den eersten val des Satans, ende sijne wederspannigheyt tegen den Sone Godts, waer`van Christus spreeckt. Ioan. 8.44. ende Iud. vers 6. blijckt uyt de reden meermael verhaelt, dat hier van toekomende dingen wordt gehandelt. Gelijck oock niet van den strijdt die Christus de ware Michaël, dat is, Gode even gelijck zijnde, Philip. 2.6. tegen den Satan heeft gevoert, wanneer hy de gedaente eens dienstknechts heeft aengenomen, ende in het huys des stercken is gekomen, om hem te binden, ende sijne vaten te ontrooven. Matth. 12.29. ende wanneer hy hem door sijne doot heeft te niete gedaen, ende over den selven aen ’t cruyce getriumpheert. Coloss. 2.15. Hebr. 2.14. Want hoewel dit een eewigh-duerende fondament is van alle overwinninge over den Satan ende sijne instrumenten, ghelijck de inwoonders des hemels hier na versen 10 ende 11 singen, soo is dit fondament oock al te voren vast geleght geweest, eer dese Openbaringe aen Ioannes geschiedde. Derhalven so moet dese krijgh ende overwinninge hier verstaen worden van eene bysondere toe-eygeninge van dese eerste overwinninge Christi, die noch over den Satan soude volgen in de leden Christi, waer van Christus oock spreeckt Matth. 16.18. ende Paulus Rom. 16.20. namelick in de tijden der vervolgingen ende verleydingen, onder de Heydensche ende Arriaensche Keyseren, ende andere kettersche Coningen, wanneer Christus in sijne leden op het hooghste is bestreden, ende voornamelick oock wanneer de Antichrist in ’t Westen, ende de Mahumetanen in ’t Oosten de overhant hebben verkregen, ende de Kercke Christi door de geheele werelt is verdruckt gheworden: het welck klaerlick bewesen wort uyt den tijt van 1260 dagen, die na desen strijdt de vlucht van de vrouwe inde woestijne wordt toegeschreven: ende uyt het triumph-liedt der inwoonders des hemels versen 10 ende 11. het welck van sulcke overwinninge, ende derhalven oock van sulcken strijdt, hier merckelick spreeckt.

19 Gelijck door desen Michaël, dat is, wie is gelijck Godt, Christus selve van meest alle de uytleggers wordt verstaen, alsoo verstaen eenige door sijne Engelen, de geloovige, die door Christum, ende met Christo, den Draeck ende sijne Engelen hebben overwonnen, gelijck hier nae vers 11 wort betuyght. Doch kan nochtans dese naem Engelen van de eygentlijck-genaemde Engelen oock wel verstaen worden, dewijle die van Christo, haer hooft, tot troost ende hulpe der geloovige in desen strijdt oock dickmael gesonden worden: gelijck te sien is Hebr. 1.14. ende de exemplen van Elias, Eliseus, van Daniel ende sijne mede-gesellen, van Petrus ende Paulus in hare gevangenissen, inde Schrifture bewijsen: ende gelijck de Kercklicke historien getuygen, dat de vrome Martelaren, onder de Heydensche Keysers, ende onder den Antichrist, ofte door de Engelen uyt hare handen zijn verlost, ofte in hare pijnen verlicht, ofte vertroost ende gesterckt geweest. De vervolgers zijn oock van haer dickwils door verscheydene plagen gestraft ende gestuyt, ghelijck Herodes, Actor. 12.23. tot verlichtinge van de Gemeynte, van den Engel des Heeren is geslagen geweest.

8

Ende sy en hebbben niet vermogen, ^{20 c} noch hare plaetse en is niet meer gevonden in den hemel.

20 Diergelijcke wijse van spreken gebruyckt Christus oock van sijne overwinninge over den Satan, Luc. 10.18. ende wort hier oock merckelick gesien op eenige Gesichten des Ouden Testaments, daer diergelijcke strijdt end aenklage des Satans voor den throon Godts, tegen de geloovige, met een eyndelicke overwinninge over den Satan ghesien is, Iob 1.11. ende 2.5. ende insonderheydt Zach. 3.1. het welck met dit Gesichte vele dingen gemeyn heeft, soo in de persoonen, als in de uytkomste van dien. Of nu dit alsoo in der daet soude mogen geschiet zijn, of alleen figuerlicker wijse uytgesproken wordt, daer aen en is niet veel gelegen. Dit is genoegh ende seker dat na dat Christus de versoeninge onser sonden heeft volbracht, ende nu gheseten is ter rechter-hant sijns Vaders, ende als onse voorsprake aldaer verschijnt, den Satan ende sijn Engelen alle stoffe van aenklachte tegen de geloovige, voor den throon Godts,t’ eenemael is benomen, gelijck Paulus ten rechten roemt. Rom. 8.33, etc. ende ghelijck de hemelsche heyrscharen hier nae singen versen 10 ende 11. ende dat hy van daer den Satan met alle onse ende sijne vijanden, geduerigh onder de voeten sal brenghen, gelijck Paulus getuyght, 1.Corinth. 15.25.

c Dan. 2.35

9

Ende ^d de groote Draeck is geworpen, [namelick] ²¹ de oude slange, welcke genaemt wort Duyvel ende Satanas, die ²² de geheele werelt verleydt, hy is [segge ick] geworpen op de aerde: ende sijne Engelen zijn met hem geworpen.

d Luc. 10.18. Apoc. 20.2

21 Alsoo wordt de Satan genaemt, om dat hy door een slange onse voor-ouders in ’t Paradijs heeft verleyt. siet 2.Cor. 11.3.

22 D. de kinderen der ongehoorsaemheydt in de geheele werelt. Ephes. 2.2.

10

Ende ick hoorde een groote stemme seggende in den hemel, Nu is de salicheyt, ende de cracht, ende het Coninckrijcke geworden onses Godts, ende de macht sijnes Christi: want ²³ de verklager onser broederen, die haer verclaeghde voor onsen Godt dagh ende nacht, is neder geworpen.

23 Siet hier voren de aenteeck. op vers 8.

11

Ende sy hebben hem overwonnen door ²⁴ het bloet des Lams, ende door ²⁵ het woort harer getuygenisse: ende sy en hebben ²⁶ haer leven niet lief gehadt tot de doodt toe.

24 Siet hier van de aenteeck. op vers 7.

25 D. het Euangelium, van haer door het geloove aengenomen, ende stantvastelick beleden. Want dit is’t geestelick sweert ende instrument, waer door de Satan oock overwonnen wordt. Siet Ephes. 6.17.

26 Dat is, sy hebben haer leven hier kleyn geacht, ten aensien van Christo ende sijne waerheyt. Siet Luc. 14.26. Actor. 20.24.

12

^e Hierom bedrijft vreughde ghy hemelen, ende ghy die daer in woonet. ^f Wee den genen ²⁷ die de aerde ende de zee bewoonen: want de Duyvel is tot u afgekomen, ende ²⁸ heeft grooten toorn, wetende dat hy ²⁹ eenen kleynen tijdt heeft.

e Psal. 96.11. Esai. 49.13.

f Apoc. 8.13.

27 D. wee de aerdsche ende wereltsche menschen, ’t zy die het vaste landt ofte de eylanden in de zee bewoonen: ghelijck hier voren cap. 3.10. ende elders meer.

28 D. is zeer verbolghen, om dat hy teghen de kinderen Godts voor den throon Godts niets en vermach: ghelijck vers 8 is geseght.

29 N. gelijck de tijt tusschen Christi eerste ende laetste toekomste de laetste uyre genaemt wort, 1.Ioan. 2.18. also wort de tijt van de overige heerschappye des Satans eenen kleynen tijt genaemt, overmits hy in de voleyndinge der werelt in den poel des vyers sal geworpen worden: ende hy nu dagelicks siet uyt de teeckenen, die Christus ende sijne Apostelen voorseght hebben, dat deselve tijt meer ende meer naerdert. siet hier na c. 20.10. ende Mat. 25.41.

13

³⁰ Ende doe de Draeck sach dat hy op de aerde geworpen was, so heeft hy de Vrouwe vervolght die het Manneken gebaert hadde.

30 D. doe de Satan sagh, dat hy Christo in sijne leden, noch de salicheyt sijner leden, met sijne aenklachten in den hemel niet meer en konde beschadigen, so heeft hy hem tegen de selve Kercke Christi wederom gekeert, om haer ten minsten in dese werelt te beleedigen met beroovinge van hare goederen, met gevangenissen, met lasteringen harer persoonen, met ballingschappen, vervolgingen, ende diergelijcke quellingen meer.

14

^g Ende de Vrouwe zijn gegeven ³¹ twee vleugelen eenes grooten Arents, op dat sy soude vliegen in de woestijne, ³² in hare plaetse, ³³ alwaer sy gevoedt wordt ^{h 34} eenen tijdt, ende tijden, ende eenen halven tijt, ³⁵ buyten het gesichte der Slange.

g Apoc. 12.6.

31 N. van Godt: welcke twee Arents-vleugelen sommige meynen te zijn het geloove, waer door sy in allen desen op Christum, haer hooft vast gegront blijft. 1.Ioan. 5.4. ende de hope der salicheyt, waer door sy alle de verdruckingen overwint, wetende dat het lijden des tegenwoordigen tijdts niet en is te wegen tegen de heerlickheydt die in ons sal geopenbaert worden. Hoe wel oock allerley krachtige bewaringe Godts door Arents-vleugelen verstaen wordt, gelijck te sien is, Deuter. 32.11.

32 N. waer van hier voor op het 6 vers is gehandelt.

33 And. op dat sy aldaer souden gevoedt worden, N. so van Godt alleen door sijnen Geest ende woort, gelijck van de seven duysent geseght wort, die Godt ten tijden Elie sich behouden hadde, 1.Reg. 19.18. Rom. 11.4. ende daerna oock door de twee Getuygen, die Godt haer in dese hare woestijne langen tijt heeft verweckt, gelijck c. 11.3. is aengeteeckent.

h Apo. 12.6.

34 Sommige nemen hier eenen tijt voor een jaer, de tijden voor twee jaren, ende eenen halven tijt voor een half jaer, gelijck dese wijse van spreken schijnt genomen te worden Dan. 7.25. ende 12.7. ende houden dat de tijdt van de heerschappye des Antichrists niet langer en sal dueren dan drie jaren ende een half, voor de voleyndinge der werelt, gelijck de tyrannie van Antiochus, die een voor-beelt des Antichrists was, onder de Ioden, ten tijden der Machabeen, niet langer en heeft geduert. Doch dit gevoelen is c. 11.3. wederleght: ende wort boven dien krachtelick wederleght, om dat in dien sulcks waerachtigh ware, de dagh des oordeels, ten tijde des Antichrists, alreede soude bekent zijn, tegen het getuygenisse Christi Mat. 13.32. Gelijck oock niet mogelick en is dat de Antichrist in so weynigen tijt uyt de stamme Dan (gelijck sy voorgeven) welcke geen gebiet in de werelt en heeft, soude opkomen, ende hem selven alle de Ioden de gheheele werelt door aenhangich maken, de stadt van Ierusalem met het Iodische lant innemen, ende den Tempel opbouwen, daer na hem door de geheele werelt soude doen aenbidden, de Christenheydt onder hem brengen, de stad van Roomen verwoesten, ende diergelijcke meer: daer de Schrifture getuyght, dat dese verborgenheyt der ongerechticheyt al ten tijden Pauli begon te wercken, 2.Thes. 2.7. ende dat de Ioden selve, voor de voleyndinge der werelt, sullen worden bekeert, ende tot de ware Kercke Christi vergadert. Rom. 11.25. 2.Cor. 3.14, etc. Daerom moeten dese tijt, tijden, ende halven tijt, genomen worden voor eenen tijdt, die Gode wel bekent is, ende ons niet dan met den uytganck en sal bekent worden. Ofte, voor drie jaren ende een half die te samen uytbrengen twee ende veertigh maenden, ofte duysent twee hondert ende tsestigh dagen, elcken dagh genomen voor een jaer: waer van hier voren c. 11.3. ende vers 6. van dit cap. is gesproken, ende hier na oock gesproken sal worden c. 13.5. want even den selven tijt sal de kercke Christi in de woestijne gevoedt worden, in welcken de voor-hof des Tempels sal ongemeten blijven, ende de Heylige stadt door de Heydenen sal vertreden worden, ende de twee Getuygen sullen propheteren, ende het Beest tegen de heylige sal krijgh voeren: waer van in het volgende cap. sal gepropheteert worden.

35 Gr. van het aengesichte.

15

³⁶ Ende de Slange wierp uyt haren

36 Hoewel eenige door dese wateren oock valsche leeringen verstaen, so is nochtans bekent in Godes woort, dat door wateren, ofte rivieren, de vervolgingen ofte verdruckingen verstaen worden, gelijck te sien is Psal. 42.8. ende 124.5. Mat.7.25. Dat hier oock van nieuwe vervolgingen ende swaricheden, die de Satan de Kercke, na dat sy inde woestijne is gevlucht, soude aendoen, gesproken wort, blijckt hier uyt den text. Maer op wat vervolgingen hier gesien wort, is verscheyden gevoelen. Eenige meynen dat het de vervolgingen zijn, die den Antichrist tegen de Griecksche Kercken heeft verweckt, om dat sy den Beelden-dienst, ende de aenroepinge der heylige, ende het eeren van hare reliquien, ende sijne heerschappie niet en wilden aennemen: welcke door eenige Griecksche Keyseren lange zijn gestuyt. Andere, dat het de vervolgingen zijn die tegen de Hussiten in Bohemen, ende andere plaetsen meer, verweckt zijn geweest, die de Heere door eenen Ziska met wonderbaerlicke verlossingen, als of sy uyt de aerde opgekomen waren, langen tijt heeft gestuyt: mitsgaders van de t’samenspanninge der Keyseren ende Coningen met den Antichrist, ten tijden dat de Kercke nae Luthers tijden het hooft begon op te steken, waer van eenige noch dueren. Eyndelick verstaen andere dit van het laetste gewelt, dat de Antichrist noch doen sal, met alle sijne aenhangers, voor sijnen val. Doch is dit tot troost der Gemeynte daer by gevoeght, dat de Heere sijne Kercke eyndelick noch wonderbaerlick sal verlossen, gelijck Moses ende Aaron van het gewelt ende de t’samenspanninge van Core, Dathan, ende Abiram zijn verlost geweest, wanneer de aerde haren mont opende, ende hare vyanden verslont. Num. 16. versen 31, 32. welcker gelijcke wonderbaerlicke ende onverwachte verlossingen wy in onse tijden, in alle deelen der Christenheyt, oock meermael gesien hebben.

[fol. 159v]

mont achter de Vrouwe water als een riviere, op dat hy haer ³⁷ door de riviere soude doen wech voeren.

37 Gr. rivier-driftigh maken.

16

Ende de aerde quam de Vrouwe te hulpe, ende de aerde opende haren mondt, ende verswolgh de riviere, welcke de Draeck uyt sijnen mont hadde geworpen.

17

Ende de ³⁸ Draeck vergrimde op de Vrouwe, ende ginck henen om krijgh te voeren ³⁹ tegen de overige van haer zaedt, die de gheboden Godts bewaren, ende het getuygenisse Iesu Christi hebben.

38 N. om dat sy haer nu van sijn gesichte in sommighe plaetsen ende tijden hadde versteken, gelijck in het 14 vers wort gheseght: ende om dat sy daer nae oock hulpe van Coningen ende Princen hadde verworven, die haer tegen ’t ghewelt ende de aenvallen des Antichrists met de sijne, beschermden.

39 N. die in sulcke plaetsen noch waren verstroyt, ende versteken, daer geen openbare Kercken en waren, ende daer den Antichrist, ende de Coningen, die den selven hare macht leenden, haer gebiedt noch hadden: van welcke verstroyde Christenen hier twee merck-teeckenen worden ghestelt, namelick dat sy Godt dienden nae sijne geboden, ende niet nae menschelicke insettingen: ende dat sy het getuygenisse Iesu hielden, dat is, hare saligheyt sochten alleen in de verdiensten des eenigen ende volmaeckten Salighmakers Iesu, ende niet in hare eygene, ofte eeniger creatueren, volgens de leere ende getuygenisse des Heyligen Euangeliums: waer in het recht onderscheyt bestaet van een dienaer des Antichrists, ende van een Euangelisch ende gereformeert Christen.

18

Ende ick ⁴⁰ stont op het zandt der zee.

40 N. in een Gesichte, ofte oock met der daedt, in het eylandt Patmos, gelijck van Daniel cap. 10.4. diergelijck wort betuyght, namelick om te sien wat voorder gheschieden soude, ofte wat Gesichte my uyt de zee soude ghetoont worden. Gelijck het volgende capit. uytwijst, waeraen dit vers schijnt te behooren, ’t welck daerom oock van sommige by het volgende cap. gevoeght wort.