Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het Eerste Capittel.

1 Nae het opschrift 2 vermaent den Apostel de verstroyde geloovighe Ioden lijdsamelick te verdragen de beproevingen door het kruyce. 3 om de vruchten die daer uyt voort-komen. 5 ende die dese wijsheyt niet en hebben om sulcks te doen, leert hy de selve van Godt te bidden. 6 Doch met geloove, alsoose anders die niet en sullen verkrijgen. 9 Troost de vernederde. 10 vermaent de rijcke tot nedrigheyt, om de ongestadigheyt der rijckdommen ende des levens. 13 leert dat als yemandt versocht wort tot sonde, sulcks niet en komt van Godt, maer van sijne eygene begeerlickheyt, die de sonde ontfanght ende baert. 17 Dat van Godt alle goet komt, ende insonderheyt de wedergeboorte. 19 Vermaent tot lanckmoedigheyt. 21 ende sachtmoedigheyt. 22 ende Godts woort niet alleen te hooren, maer oock te doen, alsoo het andersins te vergeefs gehoort wort. 23 ’t welck hij verklaert met de ghelijckenisse van een die hem spiegelt. 26 Eyndelick leert hy dat de oefeninge der rechte Religie meest bestaet in het bedwingen van sijne tonghe. 27 in liefde te oefenen, voornamelick tegen Weduwen ende Weesen, ende in heylighlick te leven.

1

¹ IACOBUS ² een dienstknecht Godts ende des Heeren Iesu Christi, ³ den twaelf stammen ^a die in ⁴ de verstroyinge zijn, ⁵ saligheyt.

1 Siet d’aenteeckeningen op den tytel.

2 N. in den dienst des Apostelschaps. siet Rom. 1.1. Phil. 1.1. 2.Petr. 1.1. Iud. vers 1. Apoc. 1.1.

3 N. der Israeliten ofte Ioden, die in twaelf stammen ofte geslachten waren verdeelt: N. die onder de selve het Euangelium hadden aenghenomen. Siet Genes. 49.28. Exod. 24.4. Ios. 3.12. Act. 26.7.

a Actor. 8.1. 1.Petr. 1.1.

4 De Israelieten, ofte Ioden, zijn dickmael buyten haer vaderlant verstroyt, de tien stammen door de Assyriers, ende de twee door de Babyloniers, die daer nae wel wedergebracht zijn, doch eenige zijn inde verstroyinge gebleven. waer van siet nader Act. 2.5.ende eyndelick zijn’se t’eenemael verstroyt door de oorloge der Romeynen onder Vespasiano ende Tito: in welcke verstroyinghe sy gebleven zijn tot desen tijdt toe. Dese laetste verstroyinge en schijnt doe noch niet geschiet geweest te zijn, als dese brief geschreven is: soo dat hier verstaen worden de gene die door de eerste verstroyinghen zijn gebleven in de landen van Pontus, Galatien, Cappadocien, Asien ende Bithynien, etc. gelijck de selve worden uytgedruckt 1.Pet. 1.1. ende oock blijckt dat in die ende andere verre landen de Ioden verstroyt waren, ende eenige der selve tot de Christelicke Religie bekeert, Actor. 2. versen 9, 10, 11, 41.

5 Gr. chairein: Dat is, blijde zijn: welcke was een wijse van groeten by de Griecken gebruycklick. Siet Matth. 26.49. ende 27.29. Ioan. 19.3. Actor. 15.23.

2

^b Acht het voor ⁶ groote vreughde, mijne broeders, wanneer ghy in velerley ⁷ versoeckingen ⁸ valt:

b Matth. 5.11. Rom. 5.3. 1.Petr. 1.6.

6 Gr. alle. dat is, enckele vreughde, anders niet dan vreugde. Dese vreughd ontstaet niet uyt het gevoelen van de verdruckingen, maer uyt het gevoelen van Godts genade in’t midden vande verdruckingen, ende uyt het aenmercken vande nutticheden ende vruchten der selve, die inde volgende verssen worden uytgedruckt.

7 D. verdruckingen, die alsoo worden genaemt, om dat Godt daer mede onse stantvasticheydt in het geloove beproeft, ende bekent maeckt, ghelijck in het volghende vers verklaert wordt. Soo wordt oock geseght dat Godt Abraham versocht. Gen. 22.1. Dat is, sijn gheloove beproefde. siet oock 2.Pet. 2.9. Apoc. 3.10.

8 ’t Gr. woort beteeckent midden daer in vallen, als van allen zijden om ende om daer mede behangen zijnde.

3

^{c 9} Wetende dat ¹⁰ de beproevinge uwes geloofs ¹¹ lijdsaemheyt werckt.

c Rom. 5.3. 1.Petr. 1.7.

9 D. dewijle ghy weet, N. tot wat eynde u Godt dese verdruckingen laet overkomen, ende wat nutticheden de selve den geloovigen toebrengen. Dese wetenschap dan is oorsake van de vreughde, daer toe hy vermaent.

10 D. de verdruckingen, waerdoor uw’ geloove, gelijck het goudt door het vyer, beproeft wordt. 1.Petr. 1.7.

11 N. niet uyt haer selven, also sy in den ongeloovigen voortbrenght ongeduldicheydt ende murmureren tegen Godt, maer om dat Godt door sijnen Geest het verstant der geloovige also verlicht, datse verstaen, dat hy door de selve haer geloove wil beproeven, ende bekent maken, ende haer daer door tot de eeuwige vreughd bereyden. Ende dit en strijdt niet tegen het gene Paulus seght Rom. 5.4. De lijdsaemheydt werckt beproevinge, want door het woordt beproevinge verstaet Paulus niet de verdruckingen door welcke het geloove beproeft wort, gelijck hier Iacobus, maer bevindinge, ende ervaringe, namelick, van Godts hulpe, bystant, troost, ende getrouwicheyt in sijne beloften.

4

Doch de lijdsaemheyt hebbe ¹² een volmaeckt werck, op dat ghy moogt ¹³ volmaeckt zijn ende ¹⁴ gheheel oprecht, ¹⁵ in geen dinck ¹⁶ gebreckelick,

12 D. een oprecht, ongeveynst, ende tot den eynde toe duerende werck. Matth. 10.22.

13 Gelijck te voren. Want dat de Apostel dit niet en verstaet van een gantsch volkomene volmaecktheydt nae den eysch der Wet, blijckt hier nae cap. 3.2.

14 D. dat ghy niet alleen en lijdt om een goede sake. 1.Petr. 4. versen 15, 16. maer oock in uw’ gantsch leven alle oprechticheyt betoont, opdat een yegelick daer uyt mach sien dat ghy ten onrechte lijdet.

15 N. dat de Christelicke beroepinghe van ons eyscht. Ofte, in geen versoeckinge. Namel. hoe swaer de selve oock soude zijn.

16 D. naelatende dat ghy schuldich zijt ende behoort te doen, als goede Christenen.

5

^d Ende ¹⁷ indien yemant van u ¹⁸ wijsheyt ontbreeckt, dat hy’se van Godt begeere, die ¹⁹ een yegelick ²⁰ mildelick geeft, ende ²¹ niet en verwijt: ende ^{22 e} sy sal hem gegeven worden.

d Proverb. 2.3.

17 Namel. gelijck’se ons allen van natueren ontbreeckt.

18 Dit kan wel verstaen worden van alle wijsheydt, doch de Apostel verstaet hier voornamelick de wijsheyt van geestelicke ende hemelsche saken, welcker begin de vreese Godts is, ende bysonderlick die wijsheyt die gebruyckt moet worden in de verdruckingen, om te verstaen de rechte oorsaken der selve, ende de wijse hoe men sich in de selve moet dragen ende troosten: waer groote wijsheydt in gelegen is.

19 Namel. die om dese wijsheydt hem recht biddet.

20 Gr. eenvoudelick: dat is, sonder swaricheyt ofte karicheyt.

21 N. dat hy ons soo dickmaels ende soo veel gegeven heeft: gelijck de menschen gemeynlick doen, die niet geerne en geven.

22 N. de wijsheyt: welcke belofte oock kan uytgestreckt worden tot andere dingen ons ter salicheyt noodich. Siet Matth. 7.7, etc. Luc. 11.9. Ioan. 16.23.

e Ierem. 29.12. Matth. 7.7. ende 21.22. Marc. 11.24. Ioan. 16.24. 1.Ioan. 3.22. ende 5.14.

[fol. 139r]

6

Maer dat hy’se begeere ²³ in geloove, ²⁴ niet twijfelende: want die twijfelt is een bare der zee gelijck, die van de wint gedreven ende op ende neer geworpen wort.

23 D. met een vast vertrouwen van verhoort te sullen worden. Marc. 11.22, 23, 24.

24 N. of hy sal verhoort worden ofte niet. Ofte, of Godt in sijne beloften getrouw is, ofte niet. Van dit woort siet Act. 10.20. ende 11.12. Rom. 4.20.

7

Want ²⁵ die mensche en meyne niet dat hy yet ontfangen sal van den Heere:

25 N. die so biddet, sonder vertrouwen, ende twijfelende.

8

²⁶ Een dobbelhertigh man ²⁷ [is] ²⁸ ongestadich ²⁹ in alle sijne wegen.

26 Gr. een twee-zielich man. Dat is, die sijne ziele ofte herte gelijck als in tween gedeelt heeft tusschen Godt ende sijne begeerlickheden, ende also beyde wil dienen, gelijck de Israelieten haer herte ghedeelt hadden tusschen den Heere ende Baal. 1.Regum 18.21. Hos. 10.2.

27 Dit woordeken is, en staet in den Gr. text niet: waerom sommighe dese woorden hechten aen de voorgaende woorden des 7 vers, aldus, Als zijnde een dobbel-hertigh man, etc.

28 D. niet alleen veranderlick van sinnen, maer oock ongerust in zijn gemoet.

29 D. in alle sijne gedachten, raedtslagingen, ende handelingen. Hebr.

9

Maer de broeder ³⁰ die nedrich is, ³¹ roeme in sijne ³² hoocheyt:

30 Dat is, die door kruys, armoede, ende verdruckingen in eenen nedrigen ende elendighen staet is. Want also wort vernederinge voor verdruckinge dickmael genomen. siet Psal. 116.6. ende 119.71.

31 D. verheuge hem gelijck vers 2.ende 1.Petr. 1.6.

32 D. in dien heerlicken staet, daer toe hem Godt beroepen heeft dat hy door het geloove een kint ende een erfgenaem Godts is gheworden. Ioan. 1.12. Rom. 8.17.

10

Ende ³³ de rijcke ³⁴ in sijne vernederinge: want ³⁵ hy sal als een bloeme des gras voor by gaen.

33 N. die soodanige verdruckingen niet en is onderworpen, maer rijckom, eere, ende alle ander gemack deses levens overvloedigh heeft.

34 N. roeme. D. hoe wel hy in geenen nedrigen, maer in eenen verheven staet is nae de werelt, dat hy hier in soo seer niet en roeme, maer daer in voornamelick dat hy een nedrigh herte heeft dat hem daerom boven andere niet en verheft, maer gedachtigh zijnde der veranderlickheyt der saken deses werelts, hem in nedrigheyt draeght voor Godt ende de menschen.

35 N. soodanigen rijcke, gelijck in het volgende vers uytgedruckt wort.

11

^f Want ³⁶ de Sonne is opgegaen met de hitte, ende heeft het gras dorre gemaeckt, ende sijn bloeme is af-gevallen, ende de schoone gedaente hares aenschijns is vergaen: alsoo sal oock ³⁷ de rijcke ³⁸ in sijne weegen ³⁹ verwelckeren.

f Ies. 40.6. 1.Cor. 7.31. Iac. 4.14. 1.Petr. 1.24. 1.Ioan. 2.17.

36 D. gelijck als de Sonne, etc.

37 Dit is wel waer van alle menschen, maer wort van de rijcke voornamelick geseght, om dat de selve seer qualick van’t vertrouwen op hare rijckdommen connen afgetrocken worden. Siet 1.Tim. 6.17.

38 Siet de aenteeck. op ’t 8 vers Gr. poreiais, D. wandelingen.

39 D. sijne hoocheyt ende heerlickheyt verliesen, gelijck een bloeme die verwelckert.

12

^g Salich is de man die ⁴⁰ versoeckinge ⁴¹ verdraeght: want als hy ⁴² beproeft sal geweest syn, so sal hy ^{h 43} de kroone des levens ⁴⁴ ontfangen, welcke de Heere ⁱ belooft heeft den genen ⁴⁵ die hem lief hebben.

g Iob 5.17.

40 D. verdruckinge. siet vers 2.

41 N. lijdsamelick ende stantvastelick.

42 N. door de verdruckingen, ende bevonden dat hy evenwel stantvastigh blijft in ’t geloove.

h 2.Timot. 4.8. 1.Petr. 5.4. Apoc. 2.10.

43 D. het eeuwige leven, waer mede hy nae den strijdt ende overwinninge, als met een kroone sal verheerlickt worden.

44 D. verkrijgen, niet als eenen verdienden loon: want het lijden des tegenwoordigen tijts is niet te wegen met de toekomende heerlickheyt. Rom. 8.18. maer als een genadigh geschenck. Rom. 6.23.

i Matth. 10.22. ende 19.28, 29.

45 D. die in Christum gelooven. Ioan. 3.36. ende 5.24. ende haer geloove betoonen met een stantvastige liefde Godts ende hares naesten. Siet 2.Tim. 4.8.

13

Niemant ⁴⁶ als hy versocht wordt, ⁴⁷ en segge, Ick worde van Godt versocht: want Godt ⁴⁸ en kan niet versocht worden met het quade, ende hy selve ⁴⁹ en versoeckt niemant.

46 Hier wort het woort versoecken in een ander beteeckenisse genomen, als in het voorgaende, namelicken voor aenlocken ofte verwecken tot quaet ofte sonde. Het welck dewijle de Satan altijdt doet, daerom oock genaemt wordt de versoecker. Matth. 4.3. 1.Thess. 3.5.

47 Namel. ghelijck schijnt dat sommige deden, die om dat de verdruckinghen (waer door men tot afval ende andere sonden aengelockt ofte verweckt wordt om die te ontvlieden) door de voorsienigheydt Godts ons toe-gesonden worden Genes. 45.7. 2.Sam. 16.10. daer uyt besloten dat dan Godt oock een auteur moeste zijn van de verweckinge tot quaet, die door de verdruckingen geschiedt: het welck de Apostel hier krachtelick wederleght.

48 Gr. is onversoecklick der quaden. Dat is, en kan van wegen sijne volmaeckte goetheydt, noch selve tot quaet verweckt worden, noch yemant oock daer toe verwecken, dewijle hy niet doen en kan het gene tegen sijne natuere strijdt, ende daer van sijne natuere eenen afkeer heeft.

49 D. en verweckt niemant tot quaet.

14

Maer een yegelick ⁵⁰ wort versocht ⁵¹ als hy van sijne eygene begeerlickheyt ⁵² afgetrocken ende ⁵³ verlockt wort.

50 D. tot het quaet aengelockt: als voren.

51 Dat is, van de quade lusten sijns vleeschs, die alle menschen van natueren hebben, ende haer nae den val der eerste ouderen, aengeboren zijn. Want hoe wel de Satan ende de werelt ons oock tot quaedt aenlocken, soo en souden sy nochtans niet uytrichten, indien dese quade lusten, als inwendige ende voornaemste oorsaken, daer niet by en quamen.

52 Namel. van het goet.

53 Namel. tot het quaet, door de soetigheydt des selven als door een aes daer toe aengelockt zijnde. Dit is de eerste quade beweginge in het herte des menschen, als hy tot het quaet versocht ofte verweckt wort: welcke beweginge oock sonde is, overmits sy afwijckt van die oprechtigheydt die de Wet eyscht, 1.Ioan. 3.4. ende den Apostel Paulus haer dickmael sonde noemt Rom. 7. versen 7, 8, 9, 11, etc. ende sy tegen het tiende gebodt strijdt, ghy en sult niet begeeren.

15

Daer na de begeerlickheyt ⁵⁴ ontfangen hebbende ⁵⁵ baert sonde: ende de sonde ⁵⁶ voleyndight zijnde ⁵⁷ baert ⁵⁸ de doodt.

54 Hy verklaert dit naerder met een ghelijckenisse van een vrouwe die hare vrucht eerst ontfanght, ende daer nae baert. Door het ontfangen der begeerlickheydt wordt verstaen een tweede beweginge in het herte, waer door nu oock de wille sulcks toestemt, gelijck als David door het aenschouwen van de vrouwe van Urias eerst verlockt wierdt om die te begeeren, ende daer nae besloot in sijn herte dat hyse wilde ghebruycken. Waer mede de sonde nu gelijck als ontfangen was. 2.Sam. 1.1, etc.

55 Dat is, brenght voort, ende volbrenght dadelick de uyterlicke sonde, die daerom gemeenlick dadelicke sonde genaemt wort, ende hier voleyndighde sonde. Waer uyt dan niet besloten en kan worden, dat de begeerlickheydt geen sonde en soude zijn: maer wel het tegendeel, om datse sulcken quaden vrucht voortbrenght, datse een quade boom moet zijn. Mat. 7.17, 18.

56 Dat is, uyterlick begaen zijnde. Dit is een beschrijvinge van de dadelicke sonde.

57 De Apostel gebruyckt hier een Griecx woort, ’t welck eygentlick geseght wort van een vrouwe die van hare vrucht scheydt, ende de selve uyt haer lichaem voortbrenght, om te blijven by de vorige gelijckenisse.

58 Namel. de tijdtlicke ende eeuwige. Siet Deut. 27.26. Ezech. 18.4. Rom. 1.32. ende 6.23. waer uyt niet en kan besloten worden, dat alleen de dadelicke sonden den doodt verdienen, ende niet de inwendighe quade begeerlickheden. Want dat dese oock den doodt verdienen, getuygen uytdruckelick Moses, Deut. 27.26. Christus, Mat. 5.22, 28. Paulus Rom. 5.14. ende 7.7. Ioannes 1. Epist. 3.15. maer den Apostel leert alleenlick hoe de sonde ons allenskens, meer ende meer tot den doodt brenght.

16

⁵⁹ En dwaelt niet, mijne geliefde broeders.

59 N. in dit stuck voornamelick: dat ghy Godt soudet houden voor een auteur van de versoeckingen ofte aenlockingen tot het quaet. want dat is Godtslasterlick.

17

^k Alle goede gave, ende alle ⁶⁰ volmaeckte gifte is ⁶¹ van boven, van den ⁶² Vader der Lichten af-komende, ^l by welcken ⁶³ geen veranderinge en is, ofte ⁶⁴ schaduwe van ⁶⁵ omkeeringe.

k Proverb. 2.6. 1.Corinth. 4.7.

60 D. die noodigh ende dienstich is om den mensche meer ende meer te volmaken, ende tot salicheydt te brengen.

61 D. van Godt, die daer boven in den hemel sijnen throon heeft, ende van daer sijne gaven tot ons af-sendt. Siet Ioa. 3.31.

62 D. die niet alleen het licht selve is. 1.Ioan. 1. versen 5, 7. ende een ontoegancklick licht bewoont. 1.Tim. 6.16. maer oock verlicht een yegelick mensche die in de werelt komt. Ioa. cap. 1. vers 9.

l Iesa. 14.27. ende 46.10. Mal. 3.6. Rom. 11.29.

63 Gr. geen veranderinge in en is. Namelick, in sijn wesen, natuere, ende eygenschappen.

64 Gr. afschaduwinge: een gelijckenisse ghenomen van de Sonne, wiens schijn dickwils door eenige wolcken als schaduwen verduystert wort.

65 Namel. sijnes willens, van goedt tot quaet.

18

^{m 66} Nae sijnen wille geeft hy ons ⁶⁷ gebaert door ⁶⁸ het woort der waerheyt, op dat wy souden sijn [als] ⁶⁹ eerstelingen ⁷⁰ sijner schepselen.

m 1.Corinth. 4.15. Galat. 4.19. 1.Petr. 1.23.

66 Gr. willende, ofte, gewilt hebbende, dat is, nae sijn welbehaghen, het welck de oorspronck is van onse wedergeboorte ende salicheyt. Phil. 2.13.

67 ’t Griecx woordt beteeckent eyghentlick ghelijck als een moeder haer kindt ter wereld brenght. gelijck vers 15.

68 Dat is, door de predicatie des Euangeliums, als het uyterlick middel daer toe noodigh. Siet Rom. 10, 14, 17. 1.Petr. 1.23.

69 Gr. een seker eerstelingh. dat is, gelijck de eerstelingen der vruchten Gode eerst in geheylight waren, dat alsoo oock de geloovige Ioden Gode geheylight waren voor andere volcken.

70 Dat is, der andere menschen, soo Heydenen als Ioden, die in Christum noch souden gelooven

19

Soo dan, mijne geliefde broeders, ⁿ een yeghelick mensche zy rasch ⁷¹ om te hooren, traegh om ⁷² te spreken, traegh tot toorn.

n Prov. 17.27. Eccl. 5.13.

71 Namel. het woordt der waerheyt om het selve te leeren. ofte, oock in het gemeyn om wat goets te leeren.

72 D. uyt te spreken uw’oordeel van eenige saken, ofte persoonen.

20

Want de toorn des mans ⁷³ en werckt Godts gerechtigheyt niet.

73 Dat is, alsse te heftich is, en verweckt den mensche niet om te doen dat recht is voor Godt, maer tot wrake, schelden, slaen, ende dierghelijcke boose wercken. Siet Psal. 4.5. Matth. 5.22.

21

^o Daerom ⁷⁴ afgeleght hebbende alle ⁷⁵ vuylicheyt ende ⁷⁶ overvloedt van boosheyt, ⁷⁷ ontfanght met sachtmoedicheydt ⁷⁸ het woordt ⁷⁹ dat in [u] geplant wordt, ’t welck uwe zielen ⁸⁰ kan saligh maken.

o Rom. 13.12. Coloss. 3.8.

74 Dit is het eerste deel der ware bekeeringe, het quaet te laten. Psal. 34.15. Iesai. 1.16.

75 D. sonde, die vuyl ende stinckende voor Godt is, ende voornamelick die vuyle ende leelicke sonden, die verhaelt worden van den Apostel Petro, 1.Petr. 4.3.

76 Dat is, alle overvloeyende ende uytstekende boosheydt. De Christenen moeten alle boosheyt hoedanigh die zy af-leggen. 1.Cor. 5.7. 1.Pet. 2.1. maer insonderheyt, die uytsteeckt ende overvloeyt.

77 Namel. door geloove ende gehoorsaemheyt.

78 Dat is, de leere des Euangeliums.

79 Gr. ingeplant. Namel. door den dienst der Leeraren, die planten ende nat-maken. 1.Corinth. 3.16. ende het woordt, als een onverganckelick zaedt in de herten der menschen zaeyen, waer door sy wedergeboren worden ende opwassen. Siet Luc. 8.11. 1.Petr. 1.23. ende 2.2.

80 Namel. vergeselschapt zijnde met de kracht ende werckinge des heyligen Geests, ende door het geloove aengenomen. Ioan. 3.5.

22

^p Ende zijt ⁸¹ daders des woordts, ende niet alleen hoorders, u selven ⁸² met valsche overlegginge bedriegende.

p Matth. 7.21. Luc. 11.28. Rom. 2.13. 1.Ioan. 3.7.

81 Ofte, doenders: waer door d’Apostel niet en verstaet de gene, daer van Paulus spreeckt Rom. 2.13. die door het doen van de Wet wilden gerechtveerdight worden: maer de gene, die met der herten geloovende ter rechtveerdigheydt, haer leven nae de leere Christi schicken, ende haer geloove met de vruchten der bekeeringe betoonen.

82 Gr. paralogizomenoi, dat is, valsche besluyt-redenen makende, waer mede sy haer selven bedriegen, besluytende, dat’se salich sullen zijn, om dat’se hoorders zijn van het woordt. want Christus seght Luc. 11.28. dat’se salich zijn die Godts woort niet alleen hooren, maer oock bewaren.

23

^q Want soo yemandt een hoorder is des woordts, ende niet een dader, die is een man gelijck, welcke ⁸³ zijn aengeboren aengesicht bemerckt in ⁸⁴ eenen spiegel.

q Luc. 2.26.

83 Gr. aengesichte sijner geboorte.

84 Want Godts woordt is ghelijck als een spiegel: De Wet, om daer in te sien onse smetten ende sonden: ende het Euangelium, om daer in te aenschouwen de genade Godts in Christo. Die nu de Wet alleen aensiet, ende sijne sonden daer in aengewesen niet en betert ende nae en laet, ende die de genade in den Euangelio voor-gestelt, met waren geloove niet aen en neemt, die is sulcken man ghelijck, ende sulck aenschouwen en sal hem niet nut zijn, als het ander niet en volght.

24

Want hy heeft hem selven bemerckt, ende is wech gegaen, ende heeft terstont vergeten hoedanich hy was.

25

^r Maer ⁸⁵ die insiet ⁸⁶ in de volmaeckte Wet, ⁸⁷ die der vryheydt is, ende ⁸⁸ daer by blijft, dese geen vergetelick hoorder geworden zijnde, maer een dader des wercks, dese [segge ick], sal gelucksaligh zijn ⁸⁹ in dit sijn doen.

r Matth. 5.19.

85 Gr. die nederbuckt, dat is, die nederbuckende siet, gelijck men plach te doen als men yet neerstelick wil insien. Siet Luc. 24.12. Ioan. 20.5. 1.Petr. 1.12.

86 D. het ingeplante woordt, namelick des Euangeliums, gelijck vers 21 gheseght wordt. Want het woordt Wet wordt hier genomen in het gemeyn voor een leere, ghelijck Paulus oock de leere des Euangeliums noemt de Wet des geloofs, Rom. 3.27.

87 Dat is, die ons leert dat wy door den Sone waerlick van de sonde zijn vrygemaeckt, ende door welcke wy den Geest der vryheyt, ende niet der dienstbaerheydt ontfangen. Siet Ioan. 8.36. Rom. cap. 8. versen 2.15.

88 Dat is, in die Wet, ofte Leere.

89 Dat is, wanneer hy by dese Leere blijft, ende die in het werck stelt. Het welck wel niet een verdienende oorsake is der gelucksalicheydt, die door het geloove alleen verkregen wordt. Hab. 2.1. Rom. 3.22, etc. Galat. 2.16. ende 3.8, etc. maer een wegh is om tot de selve te komen. Psal. 1. versen 1, 2. Ephes. 2.10.

26

^s Indien yemandt onder u ⁹⁰ dunckt dat hy Godtsdienstigh is, ende ⁹¹ sijne tonge niet in toom en houdt, maer ⁹² sijn herte verleydt, deses ⁹³ Godtsdienst is ydel.

s Psal. 34.14. 1.Petr. 3.10. Iacob. 3.6.

90 Dat is, hem selven inbeeldt, hem laet voorstaen.

91 N. van lasteren, liegen, vuyl spreken, etc. want uyt overvloedt des herten spreeckt de mont, Matt. 12, 34. een soorte van sonde wordt ghenoemt, waer onder alle andere diergelijcke oock verstaen worden.

92 Namel. door dese ydele inbeeldinge.

93 Namel. die hy uyterlick betoont, ende daer van hy roemt.

[fol. 139v]

27

De suyvere ende onbevleckte Godtsdienst ⁹⁴ voor Godt ende den Vader is dese, ⁹⁵ Weesen ende Weduwen ⁹⁶ besoecken in hare verdruckinge, [ende] hem selven ⁹⁷ onbesmet bewaren ⁹⁸ van de werelt.

94 D. die Godt de Vader van ons eyscht, ende hem aengenaem is.

95 Onder dese eene soorte van liefde tegen den naesten worden verstaen alle andere, door welcke het geloove moet dadigh wesen. Galat. 5.6.

96 Ofte, opsicht hebben over weesen ende weduwen.

97 Namel. van de vuyligheden, daer van hy gesproken heeft vers 21. Siet oock 2.Timoth. 2.21.

98 Dat is, van de Godtloose menschen, daer de werelt vol af is. 1.Ioan. 5.19. ende van de wereltsche begeerlickheden, die in de wereltsche menschen heerschen. Siet 1.Ioan. 2.15, 16.