Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het v. Capittel.

1 Den Apostel verklaert ende bewesen hebbende de vryheydt der Christenen van het jock der Wet, vermaent de Galaten, dat’se in die vryheyt blijven ende volherden. 2 dat andersins Christus haer niet nut en is, 5 ende dat de rechtveerdigheydt niet en wordt verkregen dan door een geloove werckende door de liefde. 7 Betuyght dat ’t gevoelen der valsche leeraers uyt Godt niet en is, maer als een suur-deessem: ende dat de selve van Godt sullen gestraft worden. 11 dat sy oock t’ onrecht des Apostels naem misbruyckten. 13 Leert dat dese vryheydt moet ghebruyckt worden, met liefde des naesten, sonder twist. 16 Vermaent haer dat’se de begeerlickheden des vleeschs door de kracht des Geests overwinnen, 17 Beschrijft daerom den strijdt des vleeschs tegen den Geest inde geloovige. 19 verhaelt de vruchten des vleeschs 22 ende des Geests. 24 aenwijsende dat dit de rechte Christenen zijn, die door den Geest ’t vleesch overwinnen.

1

¹ STaet ^a dan ² in de vryheydt, met welcke ons ³ Christus vry gemaeckt heeft, ende en wordt niet ⁴ wederom ^b met ⁵ het jock der dienstbaerheyt ⁶ bevangen.

1 D. blijft volstandigh sonder afwijcken. Siet 1.Corint. 16.13.

a Ioan. 8.32. Rom. 6.18. 1.Petr. 2.16.

2 Namel. van de dienstbaerheydt der Wet, waer van in de voorgaende capittelen is gesproken.

3 N. die ons van den vloeck ende dwangh der Wet bevrijdt heeft, ende alle de Ceremonien der Wet vervult ende afgedaen heeft. Siet Ioan. 8.36.

4 Gelijck ghy te voren de dienstbaerheyt der afgoden onderworpen zijt geweest, ende daer van verlost, en neemt niet wederom een nieuwe dienstbaerheydt van Ceremonien aen. Siet Galat. 4.8.

b Iesai. 9.4.

5 D. de sware ende moeyelicke onderhoudinge der Ceremonien, welcke Petrus Actor. 15.10. noemt een ondragelick jock.

6 Dat is, gelijck als met zeelen ende stricken daer aen gebonden ende vast ghemaeckt. Een gelijckenisse genomen van de ossen, die men het jock aen de hoornen vast bindt, om haer te dwingen.

2

Siet, ⁷ ick Paulus segge u, ^{c 8} so ghy u laet besnijden, ⁹ dat Christus u niet nut en sal zijn.

7 Namel. die een Apostel ben Iesu Christi, niet van menschen noch door menschen, maer van Godt selve daer toe beroepen. Siet Galat. 1.1. Hy stelt dan sijne Apostolische authoriteyt tegen het aensien van de valsche Apostelen.

c Actor. 15.1.

8 Gr. soo ghy besneden wordt. Namel. met sulck een meyninge, dat de besnijdenisse noch ter saligheydt noodigh is, ende dat ghy daer door sult gerechtveerdight worden.

9 D. dat ghy dan geen deel en hebt aen de gerechtigheydt Christi. Want de gene die hare eygene gerechtigheyt soecken op te richten, en zijn de gerechtigheyt Godts niet onderworpen. Rom. 10.3. Ende die de besnijdenisse noch houdt als nootsakelick, die versaeckt daer mede dat Christus volbracht heeft ’t gene daer door voor-gebeelt was.

3

Ende ick betuyge wederom eenen yegelijcken mensche ¹⁰ die hem laet besnijden, dat hy ¹¹ een schuldenaer is ¹² de geheele wet te doen.

10 Gr. die besneden wordt. gelijck te voren vers 2.

11 D. dat hy daer mede hem selven verplicht ende verbindt.

12 D. volkomelick de gantsche Wet in alles te onderhouden om door de Wet gerechtveerdight te worden: ’t welck dewijle niemant en doet, ofte nu doen en kan, soo zijn alle die in de Wet hare gerechtigheyt soecken, den vloeck onderworpen. Deuter. 27.26. Iacob. 2.10.

4

Christus is u ¹³ ydel geworden die door de Wet gherechtveerdight ¹⁴ [wilt] worden, ghy zijt ¹⁵ van de genade ¹⁶ vervallen.

13 Gr. ghy zijt verydelt ofte vernietight van Christo. dat is, hoe wel ghy Christi gerechtigheydt wilt mengen met de Wet, soo en sal dat u niet mogen baten, alsoo sulcke vermenginge onmogelick is, ende de gerechtigheydt Christi te niete gedaen wordt, soo de gerechtigheydt uyt de Wet is. Gal. 2. vers 21.

14 Gr. gerechtveerdight wordt.

15 Dat is, van de gunste Godts, ende volgens dien van alle de weldaden Godts die daer uyt vloeyen, als daer zijn de krachtige beroepinge, het geloove, vergevinge der sonden, rechtveerdighmakinge, heylighmakinge, ende het eeuwige leven. Want door de wercken ende door de genade gerechtveerdight te worden, en konnen te samen niet bestaen. Rom. 11.6.

16 D. soudet vervallen, soo ghy door de Wet wilt gerechtveerdight worden. Ofte dit spreeckt hy niet ten aensien van de ware geloovige, die nimmermeer van de genade Godts t’eenemael noch eyndelick en vervallen, 1.Petr. 1.5. 1.Ioan. 3.9. maer teu aensien van de huychelaren, die in de genade Godts schenen te staen, ende geseght worden van de selve te vervallen, wanneer sy bekent ende openbaer worden, datse in de genade Godts noyt gestaen en hebben. 1.Ioan. 2.19.

5

Want ¹⁷ wy ¹⁸ verwachten ¹⁹ door den Geest ²⁰ uyt den geloove de hope der rechtveerdicheyt.

17 Namel. geloovige uyt de Ioden, dien de Wet gegeven was: hoe veel te meer behoort dan ghy die uyt de Heydenen zijt, ende de Wet niet gehadt en hebt, oock door ’t geloove ende niet door de Wet de rechtveerdigheyt te soecken, Galat. 2. versen 15, 16.

18 Dat is, vertrouwen dat wy de rechtveerdigheydt hebben ende de vrucht van die, welcke wy nu hopen, sekerlijck sullen verkrijgen. Rom. 8.24. Tit. 2.13.

19 Namel. Godts, die dit vertrouwen in ons werckt.

20 Namelick, in Christum, waer mede wy de verdiensten Christi aennemen. Ende niet uyt de wercken der Wet.

6

^d Want ²¹ in Christo Iesu en heeft noch ²² besnijdenisse eenige ²³ cracht, noch ²⁴ voorhuyt: maer ²⁵ het geloove ²⁶ door de liefde ^{e 27} werckende.

d Matth. 12.50. Ioan. 15.14. 1.Corinth. 7.19. 2.Corinth. 5.17. Galat. 6.15. Coloss. 3.11.

21 D. nu in het rijcke Christi onder het Nieuwe Testament: om een Christen te zijn.

22 Dat is, alle de Ceremonien ende voordeelen die den Ioden eertijdts gegeven waren.

23 Namel. om te rechtveerdigen.

24 Dat is, onbesneden te zijn, dat en voordert noch en schadet niet ter saligheydt. Siet Rom. 3.30.

25 Namel. heeft alleen die kracht, als zijnde een instrument waer door wy de gerechtigheydt Christi aennemen ende deelachtigh worden.

26 D. door betooninge van de wercken der liefde tegen Godt ende den naesten. Waer mede het ware geloove onderscheyden wordt van de uyterlicke belijdenisse des geloofs der huychelaren, het welck een doodt geloove is, ende niet en can saligh maken. Siet Iacob. 2. versen 14, 20, 26. Met dese beschrijvinge beantwoort hy oock de lasteringe der valsche Leeraren die leerden, dat de leere van de rechtveerdighmakinge door het geloove alleen sorgeloose ende godtloose menschen maeckt.

e 1.Thess. 1.3.

27 Ofte, werckachtigh ende dadigh zijnde.

7

Ghy ²⁸ liept wel, ^{f 29} wie heeft u verhindert ³⁰ de waerheyt ³¹ niet gehoorsaem te zijn?

28 Namel. in de loop-bane des rechten geloofs, dat is, vast houdende aen de rechte leere der rechtveerdighmakinge ende der Christelicke vryheydt. Een gelijckenisse van de gene die om strijdt in de loop-bane loopen. Siet 1.Corinth. 9. versen 24, 26. Philip. 3.14.

f Galat. 3.1.

29 Dat is, uwen loop op gehouden ende als afgesneden. Dit vraeght hy als hem verwonderende over hare groote onstantvastigheyt in de suyvere leere: ende met een leght hy hier van de voornaemste schult op de verleyders, om haer te toonen dat hy geloofde datse uyt swackheydt ende niet uyt boosheydt sondighden, ende om alsoo haer beter te gewinnen.

30 Namel. van de rechtveerdighmakinge des menschen uyt genade, door het geloove, sonder de wercken. Galat. 2.5.

31 D. niet aen te nemen, niet te gelooven, ende niet stantvastelick daer by te blijven.

[fol. 107v]

8

³² Dit gevoelen en is niet uyt ³³ hem die u roept.

32 Gr. dese wijsmakinge, ofte, over-redinge. N. der valscher Apostelen, die u wijs maken, en soecken u te doen gelooven, dat de rechtveerdigheyt oock uyt de Wet is, ende niet alleen door Christum.

33 N. Godt, ofte Christo. Siet Galat. 1.6. ende over sulcx niet goet, noch met de waerheyt over een komende.

9

^{g 34} Een weynich suerdeessem versuert het geheele deegh.

g 1.Corinth. 5.6.

34 Siet van dese gelijckenisse 1.Cor. 5. vers 6. Door desen suer-deessem kan verstaen worden, ofte de valsche leere selve, gelijck Mat. 16.6, 12. ofte de menschen, die dese leere dreven, welcke hoe welse weynich waren, even wel groote schade deden om de geheele Gemeynte met der tijdt te verderven, ende daerom te meer ghemijdet moesten worden.

10

^h Ick vertrouwe van u inden Heere, dat ghy ³⁵ niet anders en sult gevoelen: maer ³⁶ die u ontroert, sal ³⁷ het oordeel dragen, ³⁸ wie hy oock zy.

h 2. Cor. 2.3. ende 8.22.

35 N. als ick u geleert hebbe, ende noch in desen Sendt-brief leere.

36 D. met valsche ende vremde leere uwe conscientien onrustich maeckt, ende den vrede van de Gemeynte verstoort.

37 D. van Godt rechtveerdelick ende sekerlick ghestraft worden. een Hebr. wijse van spreken. Siet Matth. 23.14.

38 D. die daer aen schult heeft, van wat aensien hy oock soude mogen wesen.

11

Maer ick, broeders, indien ick ³⁹ noch ⁴⁰ de besnijdenisse predike, ⁴¹ waerom worde ick noch vervolght? So is dan ^{i 42} de ergernisse des cruyces ⁴³ vernieticht.

39 N. ghelijck ick gedreven hebbe als ick noch een Phariseer was, met sulcken meyninge, om daer door gerechtveerdigt te worden.

40 D. leere dat de besnijdenisse ende de andere Ceremonien der Wet noodich zijn om ter salicheyt onderhouden te worden, gelijck my de valsche Apostelen nae-geven.

41 D. dat sulck na-geven onwaerachtich is, blijckt uyt de vervolgingen, die my de Ioden dagelicks aendoen, om geen ander oorsaecke, dan om dat ick leere dat de besnijdenisse ende andere Ceremonien van Christo afgedaen zijn.

i 1.Cor. 1.23.

42 D. den aenstoot, die de Ioden nemen van de Christelicke leere, waer door geleert wordt dat Christus door sijne cruycinge ende doodt alleen ons van den vloeck verlost, ende de salicheyt verkregen heeft. 1.Cor. 1.23.

43 D. soude ophouden.

12

^k Och of sy oock ⁴⁴ afgesneden wierden, die u ⁴⁵ onrustigh maken.

k Ios. 7.25.

44 N. van de Gemeynte ende geselschap der geloovige. Dit wenscht hy uyt eenen Apostolischen yver tot de eere Godts, ende tot de salicheyt der menschen: niet uyt een wraeckgierigh gemoet. Daerom en strijdt sulcks niet tegen het gebodt Christi. Matth 5.44. noch tegen sijne eygene leere. Rom. 12.14.

45 D. ontroeren, gelijck vers 10.

13

Want ghy zijt ⁴⁶ tot vryheyt ⁴⁷ geroepen, broeders: ^l alleenlijck ⁴⁸ [en gebruyckt] de vryheyt niet tot ⁴⁹ een oorsaecke voor het vleesch: maer ⁵⁰ dient malcanderen door de liefde.

46 Siet vers 1.

47 N. van Godt ende van Christo. Siet vers 8. ende Galat. 1.6.

l 1.Corinth. 8.9. Iud. vers 4. ende 1.Petr. 2.16.

48 Te voren heeft hy haer vermaent om stantvastig te blijven by de Christelicke vryheyt, hier vermaent hy haer voorders tot het recht gebruyck der selve.

49 D. om dese vryheyt te misbruycken tot volbrenginge van de begeerlickheden des vleeschs, ende tot eenen deck-mantel der sonden. 1.Petr. 2.16.

50 D. hoe wel ghy vry zijt van de dienstbaerheyt der Wet, soo moet ghy even wel malcanderen de diensten der liefde betoonen. want hoe wel ghy vry zijt van de Wet der Ceremonien, so en zijt ghy niet vry van de Wet der liefde. Rom. 13.8. 1.Pet. 2.17.

14

^m Want ⁵¹ de geheele Wet wort in ⁵² een woort ⁵³ vervult, [namelijck] in dit, ⁿ Ghy sult uwen naesten lief hebben, gelijck u selven.

m Rom. 13.8.

51 Gr. alle de Wet. N. van de tweede tafel, waer in Godt ons voorschrijft hoe wy ons moeten dragen tegen onsen naesten. Siet Rom. 13.8.

52 D. in een gebodt. Siet Deut. 4.13.

53 D. kortelick ende sommierlick als in een Hooft-stuck begrepen. Siet Levit. 19.18. Matth. 22.39. Rom. 13.8.

n Levit. 19.18. Matth. 22.39. Marc. 12.31. Iacob. 2.8.

15

Maer ^o indien ghy malcanderen ⁵⁴ bijt ende vereet, siet toe dat ghy van malcanderen niet ⁵⁵ verteert en wort.

o 2.Corinth. 12.20.

54 D. met twisten, lasteren, ende oneenicheden over dit stuck van de Christelicke vryheyt malkandren quelt, ende leet aendoet.

55 D. door uw’ twisten uw’ geloove niet verkrenckt, ende de welstant, vrede, ende ruste der Gemeynte verbroken en worde.

16

Ende ⁵⁶ ick segge, ^p wandelt ⁵⁷ door den Geest, ⁵⁸ ende en volbrengt ⁵⁹ de begeerlijckheyt des vleesches niet.

56 D. dit ist dat ick wil seggen. Siet Galat. 3.17. ende 4.1. hy verklaert hier naerder het gene hy gheseght hadde vers 13. ende wijst aen het middel waer door het misbruyck der vryheydt vermijdet wordt.

p Rom. 13.14. 1.Pet. 2.11.

57 Wanneer Geest ende vleesch in den mensche tegen malkanderen gestelt worden, soo wordt door den Geest verstaen het deel des menschen dat door den Geest is wedergeboren: ende door het vleesch de natuerlicke verdorvenheydt, die de wedergeborene noch aenkleeft. Siet Rom. 8.1.

58 Ofte, ende ghy en sult niet volbrengen: aenwijsende wat vrucht daer uyt sal volgen, als men na den Geest wandelt. Ende so sal dan dit het middel zijn om te verhoeden het misbruyck der vryheyt.

59 D. de quade gedachten, genegentheden, bewegingen, ende lusten der verdorvene natuere, die den wedergeborenen noch aenhangen.

17

^q Want het vleesch ⁶⁰ begeert tegen den Geest, ende de Geest tegen het vleesch: ende dese ⁶¹ staen tegen malkanderen, also ⁶² dat ghy niet en doet het gene ⁶³ ghy wildet.

q Rom. 7.15, etc.

60 D. de quade lusten des vleeschs strijden tegen de goede lusten, die de H. Geest in de wedergeborene verweckt.

61 D. zijn tegen-strijdende lusten.

62 D. niet en kondt altijt volbrengen.

63 N. nae de goede lusten ende begeerten die de H. Geest u gewrocht heeft: gelijck oock daer tegen de lusten des Geests verhinderen dat ghy de lusten des vleeschs niet en volbrenght. Rom. 7.19, etc.

18

Maer indien ghy ⁶⁴ door den Geest geleydt wort, so en zijt ghy ⁶⁵ niet onder de Wet.

64 N. alsoo dat de Geest ende de goede begeerlickheden, die de selve in u werckt, de overhandt in u hebben, so dat ghy u daer door in de wegen Godts laet geleyden.

65 D. niet onder den dwanck der Wet, die door vreese van de dreyginge der Wet ontstaet, noch onder den vloeck desselven, noch onder het jock der Ceremonien. Want dese Geest, die de wedergeborene leydt, en is niet een Geest der dienstbaerheyt tot vreese, maer der aen-neminge tot kinderen, ende der vryheyt. Siet Rom. 8.15. Gal. 4.6.

19

^r De wercken ⁶⁶ des vleeschs nu ⁶⁷ zijn openbaer: welcke sijn overspel, hoererie, onreynicheyt, ⁶⁸ ontuchticheyt,

r 1. Cor. 3.3. Iacob. 3.14.

66 D. die het vleesch, ofte de verdorvenheyt onser natuere voortbrenght: ende daer in des menschen verdorvene aerdt behagen heeft.

67 D. zijn genoechsaem bekent, alsoo men uyt het licht der natuere weet, dat de selve quaet, schandelick, ende oneerlick zijn. Ofte, konnen niet verholen blijven, hoe seer de menschen die oock soecken te bedecken.

68 D. geylheyt, dertelheyt, wulpsheyt.

20

Afgoderie, ⁶⁹ fenijn-gevinge, vyandschappen, twisten, ⁷⁰ afgunstigheden, toorne, gekijf, tweedracht, ketterien,

69 Ofte, tooverie.

70 Ofte, jalousie, wanneer men misgunt dat het sijnen naesten wel gaet, ofte sijn voordeel soeckt met schade sijns naesten.

21

Nijdt, moordt, dronckenschappen, ⁷¹ brasserien, ende ⁷² diergelijcke: ^s van de welcke ick u ⁷³ te voren segge, gelijck ick oock ⁷⁴ te voren geseght hebbe, dat ⁷⁵ die sulcke dingen doen ⁷⁶ het Coninckrijcke Godts ⁷⁷ niet en sullen ⁷⁸ be-erven.

71 Siet Rom. 13. vers 13. Ephes. 5.18.

72 Dit wordt daer by gedaen, om datter noch veel meer zijn, ende het te langh soude vallen alle die te verhalen.

s 1.Cor. 6.10. Ephes. 5.5. Coloss. 3.6. Apoc. 22.15.

73 D. niet alleen als een Leeraer onderwijse, maer oock als een Propheet te voren sekerlick verkondige, ende waerschouwe.

74 Namel. 1.Cor. 6. versen 9, 10. Ephes 5.5.

75 D. sulcke ende diergelijcke wercken des vleeschs.

76 N. het rijcke der heerlickheyt: ofte de eeuwige saligheyt in den Hemel.

77 N. ten zy datse haer van sulcke sonden van herten bekeeren.

78 D. verkrijgen ende besitten, want dit rijck en wort niet verkregen uyt verdiensten, maer uyt genade, als een erfenisse. Siet Matt. 19.29. ende 25.34. 1.Cor. 6. vers 10.

22

^t Maer ⁷⁹ de vrucht des Geests, is liefde, ⁸⁰ blijdschap, vrede, lanckmoedicheyt, goedertierenheyt, goedtheyt, ⁸¹ geloove, sachtmoedicheyt, ⁸² maticheyt.

t Ephes. 5.9.

79 D. de wercken, die de Geest Godts, in de wedergeborene werckt: en uyt welcke de wedergeboorte bekent wordt.

80 N. door den Heyligen Geest. Rom. 14.17. ontstaende uyt de versekerheydt dat wy vrede met Godt hebben.

81 Dat is, trouwe in beloften ende bedieninge sijns ampts.

82 Ofte, kuyscheyt, onthoudinge van onbehoorlicke lusten.

23

^v Tegen ⁸³ de sodanige ⁸⁴ en is de Wet niet.

v 1. Timoth. 1.9.

83 D. die dese ende diergelijcke deughden in haer leven oeffenen ende betoonen.

84 Namel. die haer sal verdoemen. Siet vers 18.

24

^x Maer ⁸⁵ die Christi zijn, ⁸⁶ hebben het vleesch gecruyst met ⁸⁷ de bewegingen ende begeerlickheden.

x Rom. 6.6. ende 13.14. Galat. 2.20. 1.Petr. 2.11.

85 D. Christo door den waren geloove ingelijft, hem toebehooren: die rechte Christenen zijn.

86 D. zijn niet alleen schuldigh haren verdorvenen aert te dooden, ende die niet te laten heerschen: maer door de kracht des Geests Christi, die sy hebben ontfangen, doen oock sulcks in der daet.

87 Namel. niet de natuerlicke, maer die tegen de Wet Godts strijden, welcke voortkomen uyt den verdorvenen aert des menschen. Rom. 1. versen 24, 26.

25

Indien wy door ⁸⁸ den Geest leven, so laet ons oock ⁸⁹ door den Geest wandelen.

88 D. door den Heyligen Geest uyt den doodt der sonden tot een nieuw leven opgeweckt zijn.

89 D. in ons leven volgen de leydinge des Heyligen Geests, ende de voorseyde vruchten des selven voortbrengen. Rom. 8.5, etc.

26

⁹⁰ En laet ons niet zijn ⁹¹ soeckers van ydele eere, malcanderen ⁹² tergende, malcanderen ⁹³ benijdende.

90 De Apostel vermaent nu voorders de Galaten om eenige bysondere sonden te vlieden ende deughden te betrachten. Waerom sommige het seste capittel van hier beginnen.

91 D. eergierigh zijn, om boven andere uyt te steken, ofte over andere te heerschen.

92 Gr. beroepende, ofte, uytdagende. Namel. met verachtinge, smaetheden, schelden, ofte diergelijcke.

93 Namel. malkanders deughden, staten, ofte gelegentheden, het welck gemeynlick uyt eergierigheydt voortkomt, ende met de selve vergeselschapt is.