Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xviij. Capittel.

1 Paulus komt tot Corinthen, ende vindt aldaer Aquilam ende Priscillam, by welcke hy hem geneert met tenten te maken. 4 Leert inde Synagoge dat Iesus is de Christus. 6 Schudt tegen de lasteraers het stof van sijne kleederen af. 7. Crispus ende vele Corinthiers gelooven, ende worden gedoopt. 9 Paulus wort door een gesichte vanden Heere vermaent daer te blijven. 12 Wordt van de Ioden voor den Stadthouder Gallio beschuldight, die sulcks niet aen en neemt. 17 Sosthenes wort voor den Rechter-stoel geslagen. 18 Paulus reyst nae Syrien, komt tot Ephesen, daer na te Cesareen, ende daer nae tot Antiochien. 23 Door-reyst Galatien ende Phrygien. 24 Apollos leert te Ephesen den Doop Ioannis. 26 ende van Aquila ende Pricilla naerder onderwesen zijnde, reyst nae Achajen, ende bewijst uyt de Schriften dat Iesus is de Christus.

1

ENde na desen scheydde Paulus van Athenen, ende quam tot ¹ Corinthen.

1 De hooft-stadt van Achajen in Grieckenlandt, gelegen tusschen twee zeen, in de enghte waer mede Peloponesus aen Acharen vast was. Siet breeder van dese stadt, 1.Cor. 1.2.

2

Ende vondt eenen sekeren Iode met name ^a Aquila, ² van geboorte uyt ³ Pontus, die onlanghs van Italien gekomen was, ende Priscillam sijn wijf, (om dat ⁴ Claudius ⁵ bevolen hadde, dat alle de Ioden uyt Roomen vertrecken souden) ende hy ginck tot haer:

a Rom. 16.3. 1.Corinth. 16.19. 2.Tim. 4.19.

2 Ofte, van afkomste, geslachte.

3 Dit was een landschap in kleyn Asien, gelegen tusschen Cappadocien ende de swarte zee. Act. 2.9.

4 De Keyser van Roomen.

5 Gr. verordineert hadde. van dit bevel getuygen oock de histori-schrijvers Suetonius in Claud. cap. 25. Orosius lib. 7. cap. 6. De reden wordt verscheydelick aengewesen: het schijnt dat het daerom is geweest, overmits de Ioden haer geduerichlick met oproer stelden tegen de gene die uyt haer de Christelicke Religie aennamen: ofte om dat eenige notabele persoonen van Roomen haer tot de Christelicke Religie begaven. want de heydensche Romeynen hielden de Ioden ende Christenen voor volck van een Religie.

3

Ende om dat hy van 'tselve handwerck was, bleef hy by haer, ende ^b wrocht: want sy waren ⁶ tenten-makers van handwerck.

b Actor. 20.34. 1.Cor. 4.12. 2.Cor. 11.9. ende 12.13. 1.Thess. 2.9. 2.Thess. 3.8.

6 Die doe ter tijdt meest van vellen gemaeckt ofte genaeyt wierden.

4

Ende hy ⁷ handelde op elcken Sabbath in de Synagoge, ende ⁸ beweeghde [tot den geloove] Ioden ende Griecken.

7 Of, disputeerde. Siet cap. 17.2.

8 Namel. door goede redenen ende gronden uyt de heylige Schrifture genomen, om sijne leere aen te nemen.

5

Ende als Silas ende Timotheus ^c van Macedonien afgekomen waren, wiert Paulus ⁹ door den Geest ¹⁰ gedrongen, ¹¹ betuygende den Ioden dat Iesus is ¹² de Christus.

c Actor. 17.15.

9 Namel. ofte door den Heyligen Geest, die Paulum aendreef: ofte, van sijn gemoet het welck met yver was ontsteken.

10 D. door eenen stercken yver aengedreven.

11 Gr. krachtelick, ofte, allesins betuygende.

12 D. de gesalfde, de ware Messias door de Propheten belooft.

6

Maer als sy weder-stonden ende lasterden, ¹³ schuddede hy ^d [sijne] kleederen af, ende seyde tot haer, ¹⁴ Uw' bloedt [zy] op uw' hooft: ¹⁵ Ick ben reyn: ende van nu voort sal ick tot de Heydenen henen gaen.

13 Dit was een teecken dat sy met haer geen gemeenschap meer en wilden hebben.

d Matth. 10.14. Actor. 13.51.

14 D. de straffe niet alleen des tijdtlicken, maer oock des eeuwigen doodts, haelt ghy u selven door uw' eygen schult op uwen hals. Siet van dese maniere van spreken, Levit. 20. versen 9, 12. 2.Sam. 1.16. Mat. 27.25.

15 Namel. van u bloet ende verderf, overmits ick u getrouwelick voor het verderf hebbe gewaerschouwt, ende den wegh der saligheyt aengewesen, die ghy niet en hebt willen volgen. Ezech. 33. versen 8, 9. Actor. 20.26.

7

Ende van daer gegaen zijnde quam hy in het huys van eenen [man] met name Iustus, ¹⁶ die Godt diende, wiens huys ¹⁷ paelde aen de Synagoge.

16 D. die een Ioden-genoot was. siet Act. 13.43.

17 Waerom hy schijnt daer te hebben willen logeren, om over straet gaende, 't perijckel van oploop der ongeloovige Ioden, te vermijden.

8

^e Ende ¹⁸ Crispus ¹⁹ de Overste der Synagoge geloofde aen den Heere met geheel sijn huys, ende vele van de Corintheren [hem] hoorende geloofden, ende wierden gedoopt.

e 1.Cor. 1.14.

18 Siet van desen 1.Corinth. 1.14.

19 Siet van de Overste der Synagogen Marc. 5.22. Actor. 13.15.

9

^f Ende de Heere seyde tot Paulum door een gesichte in der nacht, En zijt niet bevreest, maer spreeckt ²⁰ ende swijght niet.

f Actor. 23.11.

20 Dit wort aldus tweemael verhaelt, om te kennen te geven, dat hy door geenderhande swarigheyt hem en soude laten af-schricken van het Euangelium vrymoedelick te spreken ende te prediken. siet Ioan. 1.20.

10

Want ick ben ²¹ met u, ende niemandt en sal [de handt] aen u leggen om u quaedt te doen: want ick hebbe ²² veel volcks in dese stadt.

21 Siet Luc. 1.66.

22 D. vele uytverkorene, die door uwe predicatie sullen bekeert worden. Siet Ioan. 10.16.

11

Ende hy ²³ onthield hem [aldaer] een jaer ende ses maenden, leerende onder haer het woort Godts.

23 Gr. sat aldaer. Nam. te Corinthen. Hebr. Siet Matth. 4.16.

12

Maer als ²⁴ Gallio ²⁵ Stadthouder van ²⁶ Achaja was, stonden de Ioden eendrachtelijck tegen Paulum op, ende brachten hem voor den Rechter-stoel:

24 Dese was een broeder vanden vermaerden L. Anneus Seneca, d'onderwijs-meester van den Keyser Nero, gelijck Seneca selve getuyght Praefat. quaest. nat. l. 4. was eerst genaemt M. Anneus Novatus, maer van C. Iunius Gallio tot een soon aengenomen zijnde, heeft hy oock desselven name aengenomen.

25 Gr. Anthypateuon, D. in plaetse van den Burgemeester van Roomen regerende. Siet van dit woordt Actor. 13.7. ende 19.38.

26 Ende oock van geheel Grieckenlant, Pausan.

13

Seggende, Dese raedt de menschen aen, dat'se Godt souden dienen tegen ²⁷ de Wet.

27 N. der Ioden, dien de Romeynen toe gelaten hadden by hare Wet te mogen blijven.

14

Ende als Paulus ²⁸ [sijnen] mondt souden open doen, seyde Gallio tot de Ioden, ^g So daer eenigh ongelijck, ofte ²⁹ quaet stuck [begaen] ware, O Ioden, so soude ick ³⁰ met reden u lieden ³¹ verdragen:

28 Nam. om hem te verantwoorden.

g Actor. 25.11.

29 Nam. van dootslagh, dieverye, oproer, ofte diergelijcke.

30 Ofte, na reden, D. soo veel de reden sal toe-laten: so veel redelick sal wesen.

31 D. met lijdsaemheyt hooren ende recht doen.

15

Maer indien daer geschil is over ³² een woort, ende ³³ namen, ende [over] de wet die onder u is, so sult ghy selve toesien: want ick en wil over dese dingen geen rechter zijn.

32 N. dat yemant soude geseght ofte qualick gesproken hebben van uwe wet ofte religie.

33 D. soo dit geschil is over eenige tijtelen die yemandt souden mogen toe-geschreven worden.

16

Ende hy ³⁴ dreef'se wech van den Rechter-stoel.

34 D. geboodt'se dadelick te vertrecken.

17

Maer alle ³⁵ de Griecken namen ³⁶ Sosthenem den oversten der Synagoge, ende sloegen [hem] voor den Rechter-stoel: ende Gallio ³⁷ en trock hem geen van dese dingen aen.

35 Namel. die noch Heydensch ende ongeloovigh waren gelijck Gallio.

36 Of dese Softhenes de selve is geweest daer van gesproken wort. 1.Cor. 1.1. is onseker.

37 N. uyt verachtinge der Ioden, ende der Ioodtsche ende der Christelicke Religie.

18

Ende als Paulus daer noch vele dagen gebleven was, ³⁸ nam hy afscheydt van de Broederen, ende scheepte van daer ³⁹ na Syrien: ende Priscilla ende Aquila met hem, ⁴⁰ [sijn] hooft ⁴¹ te Cenchreen ^{h 42} geschoren hebbende: want hy hadde ⁴³ een gelofte [gedaen].

38 N. op sijne ende der Gemeynte saken ordre gestelt hebbende, gelijck het Gr. woort medebrenght. Siet Marc. 6.46.

39 D. de streecke henen die nae Syrien gaet.

40 Ofte, het hooft: want het Griecksch woordt kan op beyde gepast worden, soo op Paulum, als op Aquilam.

41 Dit was de haven van Corinthen, aen't oosten van de stadt: gelijck de haven aen d'ander zijde Lecheen genaemt was. Strabo l. 8.

h Num. 6.18. Actor. 21.23.

42 N. gelijck de gene deden die de belofte der Nazireen voor eenen tijt gedaen hadden. Num. 6. versen 18, 19, 20.

43 N. der Nazireen, die beschreven wort, Num. capit. 6. welcke belofte sommige deden voor haer leven, andere voor eenen tijdt, gelijck hier geschiet is. De reden waerom dese belofte was gedaen, Siet Actor. 21. versen 23, 24. ende 1.Cor. 9.20. waer uyt blijckt dat dese een belofte is geweest, niet om Godt daer mede dienst te doen, maer om uyt liefde de swacke Ioden te dienen tot stichtinge, ende om te toonen, dat hy geen verachter van de Wet en was.

19

Ende hy quam te Ephesen aen, ende ⁴⁴ liet'se ⁴⁵ aldaer: maer hy ginck in de Synagoge, ende handelde met de Ioden.

44 N. Aquilam ende Priscillam.

45 N. tot Ephesen, om de Ephesiers in't geloove te stercken.

20

Ende als sy baden dat hy ⁴⁶ langer by haer blijven soude, en bewillighde hy't niet:

46 Gr. tot meerderen tijdt.

21

Maer hy nam afscheydt van haer, seggende, Ick moet ⁴⁷ ganschelijck het toekomende ⁴⁸ Feest te Ierusalem houden: Doch ick sal tot u weder keeren, ⁱ so Godt wil. Ende hy ⁴⁹ voer wech van Ephesen.

47 D. noodtsakelick, in alle manieren.

48 Op dit Feest heeft hy willen zijn, niet om dat hy achtede dat de Ioodtsche Feest-dagen noch moesten onderhouden zijn: want daer tegen leert hy, Galat. 4.10. Colos. 2.16. maer om dat hy op dat Feest gelegentheyt soude vinden om het Euangelium aen vele te prediken, die om het Feests wille daer by een souden zijn.

i 1.Cor. 4.19. Hebr. 6.3. Iac. 4.15.

49 Gr. hy wierdt nae de hoochte, dat is, nae de diepte, gedreven over zee.

22

Ende als hy te ⁵⁰ Cesareen was gekomen, ginck hy op [na Ierusalem], ende de Gemeynte gegroet hebbende, ginck hy af na ⁵¹ Antiochien.

50 N. in Palestina gelegen, Actor. 10.1.

51 Namel. in Syrien gelegen.

23

Ende als hy [aldaer] eenigen tijdt ⁵² geweest hadde, ginck hy wech, ende doorreysde ⁵³ vervolgens het landt van Galatien ende Phrygien, versterckende alle de Discipelen.

52 Gr. gemaeckt hadde. Siet Actor. 15.33. ende 20.3. 2.Corinth. 11.25. Iac. 4.13.

53 N. van d' eene Gemeynte tot de andere, om haer te besoecken.

24

Ende een seker Iode, met name ^k Apollos, van geboorte een Alexandriner, een ⁵⁴ welsprekende man, quam te Ephesen, ⁵⁵ machtigh zijnde in de Schriften.

k 1.Cor. 1.12.

54 Ofte, welberedet: die sijn woordt wel konde doen.

55 Dat is, seer ervaren in de Schriften ende beqaem om de selve uyt te leggen.

25

Dese was ⁵⁶ inden wegh des Hee-

56 D. in de leere des Heeren Christi, die ons den wegh der saligheydt aenwijst. Matth. 22.16. Actor. 9.2. ende 22.4. ende 24.14.

[fol. 70r]

ren ⁵⁷ onderwesen: ende vyerich zijnde van geeste, sprack hy ende leerde neerstelijck de saecken des Heeren, wetende alleenlijck ⁵⁸ den Doop Ioannis.

57 Gr. Catechemenos. D. door levendige stemme onderwesen in de beginselen der Christelicke religie.

58 D. soo veel van Christo, als Ioannes de Dooper sijne discipelen geleert, ende dese leere aen haer met den doop bevestight hadde, by welcken niet en wierden uytgedeelt de extra-ordinarise gaven des H. Geests, gelijck by den doop der Apostelen aen vele geschiedde. Act. 8.15. ende 19.3.

26

Ende dese begon vrymoedelijck te spreken inde Synagoge: ende als hem Aquila ende Priscilla gehoort hadden, namen sy hem tot haer, ende leyden hem ⁵⁹ den wegh Godts ⁶⁰ bescheydelijcker uyt.

59 Siet vers 25.

60 D. overvloediger in alle deelen der leere, van stuck tot stuck.

27

Ende als hy wilde ⁶¹ na Achajam reysen, de Broeders [hem] ⁶² vermaent hebbende, schreven aen de Discipelen, dat sy hem ontfangen souden: welcke daer gekomen zijnde, ^l heeft hy ⁶³ veel toegebracht den genen die geloofden ⁶⁴ door de genade.

61 D. na Corinthen de hooft-stadt van Achajen, gelijck afgenomen kan worden 1.Corinth. 3.6.

62 N. Om kloecklick in't leeren te willen voort-varen, ende sijne reyse te volbrengen.

l 1.Cor. 3.6.

63 D. veel geholpen tot versterckinge der geloovige.

64 Dit can gevoeght worden, ofte met het woort toegebracht. ofte met het woordt gelooft. want beyde moet komen van de genade Godts.

28

Want hy overtuyghde de Ioden ⁶⁵ met grooten ernst in't openbaer, bewijsende door de Schriften, dat Iesus de Christus was.

65 Ofte, sterckelick aenhoudende.