Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het viij. Capittel.

1 Christus leert smorgens vroech in den Tempel. 3 alwaer de Schriftgeleerde ende Phariseen een vrouwe in overspel bevonden tot hem brengen. 7 doch hy maeckt haer in haer voornemen beschaemt, schrijvende op de aerde, ende laet de vrouwe met een vermaninge gaen. 12 Leert dat hy het licht der werelt is. 13 ende verantwoort hem tegen de Phariseen soo met sijn eygen, als met sijns Vaders getuygenisse. 21Seght den Ioden aen, datse hem te vergeefs soecken sullen, ende in hare sonden sterven, soose in hem niet en gelooven. 25 Verklaert wie hy is, ende van wien hy is gesonden. 31 Belooft den genen die in hem gelooven kennisse der waerheyt, ende vryheyt van de dienstbaerheyt der sonde. 37 Bewijst dat de ongeloovige Ioden haer te onrecht beroemden datse Abrahams ende Godts kinderen waren: ende seght haer aen datse kinderen des Duyvels zijn, om datse sijne begeerten volbrengen. 46 Straft haer ongeloove. 48 waer over sy hem voor een Samaritaen schelden, die den Duyvel heeft. 49 't welck hy ontkent ende wederleght. 56 ende getuyght dat Abraham sijnen dagh gesien heeft, ende dat hy geweest is eer Abraham was. 59 waerom sy hem willen steenigen.

1

MAer Iesus ginck ¹ na den Olijfbergh.

1 N. om daer te vernachten ende bidden, gelijck hy gewoon was. Luc. 21.37. ende 22.39. van desen berch siet. Mat. 21.1.

2

Ende des morgens vroech quam hy wederom inden Tempel, ende alle het volck quam tot hem: ende ² nedergeseten zijnde leerde hy haer.

2 N. nae de maniere die de leeraers gebruyckten in de Synagogen. Siet Luc. 4.20. ende elders. And. heeft hy somtijts gestaen, als hy yet overluydt ende met bysondere beweginge wilde seggen. Ioan. 7.37.

3

Ende de Schriftgeleerde ende de Phariseen ³ brachten tot hem een vrouwe in overspel gegrepen:

3 Gr. leydden.

4

Ende haer gestelt hebbende in 't midden, seyden sy tot hem, Meester, dese vrouwe is op de daet selve gegrepen, overspel begaende.

5

^a Ende Moses heeft ons inde wet geboden, dat de sulcke ⁴ gesteenight sullen worden: Ghy dan wat seght ghy?

a Levit. 20.10. Deut. 22.22.

4 De Wet Mosis gebiedt dat sulcke met der doodt sullen gestraft worden. Lev. 20.10. maer datse gesteenight moesten worden, schijnen sy besloten te hebben uyt Deut. 22.23, 24.

6

Ende dit seyden sy, hem ⁵ versoeckende, op dat sy [yet] hadden, om hem te beschuldigen. Maer Iesus nederbuckende schreef met den vinger ⁶ in de aerde.

5 Namel. met sulcke meeninge, indien hy haer vry sprack, datse hem als een verbreker der Wet souden connen beschuldigen: ende in dien hy haer veroordeelde, datse hem als onbarmhertigh by het volck in haet souden brengen.

6 Dat is, in het stof van den vloer des Tempels. Wat hy nu geschreven heeft en wort niet uytgedruckt: sommige meenen dat hy geschreven heeft 't selve dat hy haer daerna aenseyde.

[fol. 49r]

7

Ende als sy hem bleven vragen, rechtede hy hem op, ende seyde tot haer, ^b Die van u lieden ⁷ sonder sonde is, ⁸ werpe eerst den steen op haer.

b Deut. 17.7.

7 Gr. onsondigh, D. in diergelijcke ofte andere sonden niet gevallen is, ofte meent dat hy niet en soude konnen vallen.

8 Christus schijnt hier te sien op de Wet. Deut. 17.7.

8

Ende wederom nederbuckende schreef hy in de aerde.

9

Maer ⁹ sy [dit] hoorende, ende van [hare] conscientie overtuyght zijnde, gingen uyt, d'een na d'ander, beginnende van de oudste tot de laetste: ende Iesus wiert ¹⁰ alleen gelaten, ende de vrouwe in't midden staende.

9 N. de beschuldigers.

10 Niet ten aensien der schare, die Christus terstondt aenspreeckt vers 12. maer ten aensien der Phariseen, die de vrouwe beschuldighden.

10

Ende Iesus hem oprechtende, ende niemant siende dan de vrouwe, seyde tot haer, Vrouwe waer zijn dese uwe beschuldigers? en heeft u niemant veroordeelt?

11

Ende sy seyde, Niemant Heere. Ende Iesus seyde tot haer, ¹¹ So en veroordeele ick u oock niet: gaet henen, ende ^c en sondight niet meer.

11 Christus en veroordeelt haer niet, noch en spreecktse oock niet vry, overmits sijn ampt niet en was, een politijck vonnisse over misdadige uyt te spreken, maer als een Leeraer de sondaren tot bekeeringe te brengen. siet diergelijcke Luc. 12.14.

c Ioan. 5.14.

12

Iesus dan sprack ¹² wederom tot ¹³ haerlieden, seggende, ^d Ick ben ¹⁴ het licht ¹⁵ der werelt: die my ¹⁶ volght en sal inde ¹⁷ duysternisse niet wandelen, maer sal het licht ¹⁸ des levens hebben.

12 N. na dat sijne predicatie, door de voorgaende beschuldinge der Over-priesters, opgehouden ofte verhindert was geweest.

13 N. den Ioden in den Tempel vergadert.

d Iesai. 42.16. Ioan. 1.9. ende 9.5. ende 12.35, 36.

14 Het schijnt dat Christus des morgens seer vroegh in den Tempel gekomen zijnde vers 2. alsoo de Sonne opginck, daer uyt occasie genomen heeft van het ware geestelick licht te spreken: gelijck hy oock dickwils elders by andere gelegentheden gedaen heeft. Ioan. 4.10. ende 6.35.

15 D. die het ware licht der salighmakende kennisse geve niet alleen den Ioden, maer oock den Heydenen, siet Iesai. 49.6.

16 D. die mijne Leere met een waer geloove aenneemt ende gehoorsaemt.

17 N. der dwalingen ende sonden.

18 D. dat den menschen brenght tot het eeuwige leven. Siet Ioan. 6.68.

13

De Phariseen dan seyden tot hem, Ghy getuyght van u selven: uw' getuygenisse en is niet ¹⁹ waerachtigh.

19 D. vast, ende genoechsaem om ons te doen gelooven.

14

Iesus antwoordde, ende seyde tot haer, ^e Hoewel ick van my selven getuyge, so is [nochtans] mijn getuygenisse waerachtigh: want ick weet ²⁰ van waer ick gekomen ben, ende waer ick henen gae: maer ghylieden en weet niet van waer ick kome, ende waer ick henen gae.

e Ioan. 5.31.

20 D. want ick ben niet alleen een mensche, maer oock de ware Sone Godts, die vanden hemel als een gesante des Vaders, vers 16. ben afgekomen, ende nae mijne menschelijcke natuere daer weder sal opvaren.

15

Ghy oordeelt ²¹ na den vleesche, ick en ²² oordeele niemant.

21 D. na den uyterlicken schijn, in welcken ghy my als een mensche alleen aensiet.

22 N. gelijck ghy: ofte, in dese tegenwoordige tijt. Want andersins heeft de Vader den Sone alle oordeel gegeven. Ioan. 5.22.

16

Ende indien ick oock oordeele, mijn oordeel is waerachtigh: want ick en ben niet alleen, maar ²³ ick, ende de Vader die my gesonden heeft.

23 N. Ick, voor so veel ick de Sone Godts ben, ende de Vader, wy zijn twee getuygen. Ende derhalven is mijn getuygenisse waerachtigh, gelijck Christus besluyt versen 17, 18.

17

^f Ende daer is oock in uwe ²⁴ Wet geschreven, dat het getuygenisse van twee menschen ²⁵ waerachtigh is.

f Num. 35.30. Deut. 17.6. ende 19.15. Mat. 18.16. 2.Corinth. 13.1. Hebr. 10.28.

24 N. Deut. 17.6. ende 19.15.

25 Dat is, genoechsaem om aengenomen te worden in het gerichte.

18

Ick ben't die van my selven getuyge, ende ^g de Vader, die my gesonden heeft, getuyght van my.

g Matt. 3.17. ende 17.5.

19

Sy dan seyden tot hem, Waer is uwe Vader? Iesus antwoordde, ^h Ghy en kennet noch my, noch mijnen Vader: ⁱ indien ghy my ²⁶ kendet, so soudt ghy oock mijnen Vader kennen.

h Ioan. 16.3.

i Ioan. 14.9.

26 Namel. nae mijne Godtlicke nature, nae de welcke ick het uytgedruckte beeldt des Vaders ben. Hebr. 1.3. Ioan. 14.9.

20

Dese woorden sprack Iesus ²⁷ by de Schat-kiste, leerende inden tempel: ^k ende ²⁸ niemandt en greep hem, Want sijne ²⁹ uyre en was noch niet gekomen.

27 Gr. in de schat-kiste, dat is, in de plaetse des Tempels, daer de Schat-kiste stont. Siet 2.Reg. 12.9. Marc. 12.41. Luc. 21.1.

k Ioan. 7.30.

28 N. hoewel hy soo vrymoedigh sprack.

29 N. tot lijden ende sterven, van Godt verordineert.

21

Iesus dan seyde wederom tot haer, ^l Ick ³⁰ gae henen, ende ghy sult my ³¹ soecken, ende ³² in uwe sonde sult ghy sterven: daer ick henen gae ³³ en kont ghy-lieden niet komen.

l Ioan. 7.34. ende 13.33.

30 N. nae den hemel.

31 Dat is, als het verderf over u komen sal, sult ghy te vergeefs tot Godt ende volgens tot my roepen. Siet Prov. 1.24, etc.

32 D. om u moetwilligh ongeloove sult ghy tijdtlick ende eeuwichlick vergaen. Marc. 16.16. Ioan. 3.18.

33 N. om dat ghy niet en kont ten hemel varen, gelijck ick gestorven zijnde doen sal nae mijne verrijsenisse. Siet Ioan. 13.33, 36.

22

De Ioden dan seyden, Sal hy oock ³⁴ hem selven dooden, om dat hy seght, Daer ick henen gae en kont ghy lieden niet komen?

34 N. om te ontgaen dat hy van de Overste der Ioden niet en werde gevangen ende omgebracht.

23

Ende hy seyde tot haer, ^m Ghylieden zijt ³⁵ van beneden, ick ben ³⁶ van boven: ³⁷ ghy zijt uyt dese werelt, ick en ben niet uyt dese werelt.

m Ioan. 3.31.

35 Gr. uyt die [plaetsen] van beneden.

36 Gr. uyt die [plaetsen] van boven.

37 D. ghy verstaet in eenen aerdtschen ende wereltschen sin 't gene ick in eenen geestelicken ende hemelschen sin spreke, om dat ghy aerdtsche menschen zijt.

24

Ick hebbe u dan geseght, ^n[] dat ghy in uwe sonden sult sterven. Want indien ghy niet en gelooft ³⁸ dat ick [die] ben, ghy sult in uwe sonden sterven.

n[] n[]

38 Dat is, dat ick de ware Messias ben, voor welcken ick my uytgeve. Alsoo oock hier nae vers 28.

25

Sy seyden dan tot hem, Wie zijt ghy? Ende Iesus seyde tot haer, ³⁹ Dat ick van den beginne u lieden oock segge.

39 Gr. In 't begin, dat ick tot u lieden oock spreke: D. dat ick van den beginne mijner Predicatie geseght ofte gesproken hebbe.

26

Ick hebbe vele dingen van u te seggen, ende te oordelen: ⁴⁰ maer ⁴¹ die my gesonden heeft ^o is waerachtigh: ^p ende de dingen die ick van hem gehoort hebbe, deselve spreke ick ⁴² tot de werelt.

40 D. doch overmits ghy het niet gelooven en soudt, so segge ick dit alleen, dat die my, etc.

41 N. de Vader.

o Ioan. 7.28. Rom. 3.4.

p Ioan. 15.15.

42 Ofte, inde werelt.

27

Sy en verstonden niet dat hy haer van den Vader sprack.

28

Iesus dan seyde tot haer, ^q Wanneer ghy den Sone des menschen sult ⁴³ verhooght hebben, ⁴⁴ dan sult ghy verstaen dat ick [die] ben, ende ⁴⁵ [dat] ick van my selven niet en doe, ^r maer dese dingen spreke ick, gelijck mijn Vader my geleert heeft.

q Num. 21.9. 2.Reg. 18.4. Ioan. 3.14. ende 12.32.

43 N. aen 't cruyce. Ioan. 3.14. ende 12.32. 2.41.

44 D. vele onder u sullen 't bekennen uyt de teeckenen, die alsdan geschieden sullen, ende uyt mijne opstandinge daer na. Luc. 23.48. Act.

45 D. dat ick geene leere voor en stelle, die ick selve verdicht hebbe.

r Ioan. 3.11. ende 7.16. ende 12.49. ende 14.10, 24.

29

^s Ende die my gesonden heeft, is met my. De Vader en heeft my ⁴⁶ niet alleen gelaten, want ick altijt doe, dat hem behagelijck is.

s Ioan. 14.10. ende 16.32.

46 N. overmits ick ende de Vader een zijn, ende hy met vele getuygenissen ende teeckenen mijne sendinge heeft bevesticht. Act. 2.22.

30

Als hy dese dingen sprack ^t geloofden vele in hem.

t Ioan. 7.31.

31

Iesus dan seyde tot de Ioden, die [in] hem geloofden, Indien ghylieden ⁴⁷ in mijn woort blijvet, so zijt ghy waerlijck mijne discipelen.

47 D. in mijne leere volherdet.

32

Ende sult ⁴⁸ de waerheyt ⁴⁹ verstaen, ^v ende de waerheyt sal u ⁵⁰ vry maken.

48 N. van mijne leere, by u aengenomen ende gelooft. Ioan. 1.12.

49 D. meer ende meer daer in onderwesen ende bevestiget worden.

v Rom. 6.18. Galat. 5.1. 1.Pet. 2.16.

50 N. van de doodt ende dienstbaerheyt der sonde.

33

Sy antwoordden hem, ^x Wy zijn Abrahams zaedt, ende en hebben ⁵¹ noyt yemandt gedient: hoe seght ghy [dan], Ghy sult vry worden?

x Matth. 3.9.

51 Dat Christus gesproken hadde van geestelijcke vryheyt ende dienstbaerheyt, verstaen sy van uyterlicke ofte lichamelicke: van welcke sy nochtans niet veel en conden roemen, alsoo hare voorouders in Egypten gedient hadden. Genes. 15.13. ende Exod. 20.2. ende sy selve alsnoch den Romeynen onderworpen waren.

34

Iesus antwoordde haer, Voorwaer, voorwaer segge ick u, Een yegelijck die de sonde ⁵² doet ^y is een dienstknecht der sonde.

52 D. die de sonde over hem laet heerschen, ende gelijck als sijn werck maeckt van sondigen. Rom. 6.17. 1.Ioan. 3.8. 2.Pet. 2.19.

y Rom. 6.20. 2.Pet. 2.19.

35

Ende de dienstknecht ⁵³ en blijft niet eeuwichlijck in het huys: de sone blijfter eeuwichlijck.

53 D. gelijck een slave geen recht en heeft om in sijns heeren huys altijt te blijven ofte sijn erfgenaem te zijn, overmits hem de Heeere mach uytstooten ofte aen andere verkoopen, alsoo en sullen oock in het Huys Godts niet blijven de gene die slaven der sonde zijn, maer alleen de ware kinderen Godts.

36

^z Indien dan de Sone u sal vry gemaeckt hebben, so sult ghy ⁵⁴ waerlijck vry zijn.

z Rom. 8.2.

54 Ofte, in der daet.

37

Ick weet dat ghy Abrahams ⁵⁵ zaet zijt: maer ghy soeckt my ⁵⁶ te dooden, want mijn woort ⁵⁷ en heeft in u geen plaetse.

55 N. na den vleesche.

56 Ende daer mede betoont ghy dat ghy geen rechte kinderen Abrahams en zijt. Siet vers 39.

57 Ofte, en gaet niet door in u, dat is, in u herte.

38

^a Ick spreke ⁵⁸ dat ick by mijnen Vader gesien hebbe: ghy doet dan oock, dat ghy ⁵⁹ by uwen Vader gesien hebt.

a Ioan. 3.11. ende 7.16. ende 12.49. ende 14.10, 24.

58 Siet Ioan. 5.19, 20.

59 D. dat ghy voor ingeven des Duyvels geleert hebt. Siet vers 44.

39

Sy antwoordden ende seyden tot hem, Abraham is onse vader. Iesus seyde tot haer, ^b Indien ghy ⁶⁰ Abrahams kinderen waert, soo soudt ghy de wercken Abrahams doen.

b Rom. 2.28. ende 9.7.

60 D. rechte ende ware kinderen Abrahams.

40

Maer nu soeckt ghy my te dooden, een mensche ^c die u ⁶¹ de waerheyt gesproken hebbe, welcke ick van Godt gehoort hebbe. Dat en dede Abraham niet.

c Ioan. 17.17.

61 Dat is, de ware leere der saligheyt.

41

Ghy doet de wercken uwes vaders. Sy seyden dan tot hem, Wy en zijn niet geboren ⁶² uyt hoererie: wy hebben eenen Vader, [namelick] Godt.

62 Namelick, als bastaerden ofte als afgoden-dienaers, hoedanige de Samaritanen waren.

42

Iesus dan seyde tot haer, Indien

[fol. 49v]

Godt uwe vaderware, so soudet ghy my lief hebben: want ick ben ⁶³ van Godt ⁶⁴ uytgegaen, ende come [van hem]. ^d Want ick en ben oock van my selven niet gekomen, maer hy heeft my gesonden.

63 Gr. uyt Godt. door de eeuwige geboorte van den Vader. Psal. 2.7. Mich. 5.1. Ioan. 5.26.

64 N. niet alleen gesonden als Middelaer, gelijck uyt het volgende blijckt: maer oock van hem geboren. siet Ioan. 10.30. Hebr. 5.5.

d Ioan. 5.43. ende 7.29.

43

Waerom en kent ghy mijne sprake niet? [Het is] om dat ghy ⁶⁵ mijn woort niet en kont hooren.

65 D. mijne leere ende wijse van spreken, met welcke ick de selve u voorstelle, verdragen, als strijdende tegen uwe quade vooroordeelen ende genegentheden, Ioan. 6.60.

44

^e Ghy zijt ⁶⁶ uyt den vader den Duyvel, ende wilt ⁶⁷ de begeerten uwes vaders doen. ^f Die was ⁶⁸ een menschen-moorder ⁶⁹ van den beginne, ende en is ⁷⁰ in de waerheyt ^g niet staende gebleven: want geen waerheyt en is in hem. Wanneer hy de leugen spreeckt, so spreeckt hy ⁷¹ uyt sijn eygen: want hy is een leugenaer, ende de ⁷² vader der selve [leugen].

e 1.Ioan. 3.8.

66 D. ghy aerdt na den Duyvel.

67 Welcke voornamelick zijn, lasteren ende menschen-moorden.

f Genes. 3.1. 2.Corinth. 11.3. 1.Ioan. 3.8.

68 Om dat hy den mensche tot de sonde, ende daer door tot de tijdtlicke ende eeuwige doot gebracht heeft.

69 N. der scheppinge des menschen.

70 D. in de oprechticheyt, in welcke hy geschapen was. 2.Pet. 2.4. Iudic. vers 6.

g Iudic.vers 6.

71 Gr. Uyt sijne eygene. N. ingevingen ende bewegingen.

72 D. vinder ende stichter der selve leugenen.

45

Maer my, om dat ick [u] de waerheyt segge, en gelooft ghy niet.

46

Wie van u overtuyght my ⁷³ van sonde? ende indien ick de waerheyt segge, waerom en gelooft ghy my niet?

73 D. van eenige feyle in mijne leere ofte leven.

47

^{74 h} Die uyt Godt is ⁷⁵ hoort de woorden Godts: daerom en hoort ghylieden niet, om dat ghy uyt Godt niet en zijt.

74 D. die Godt tot een vader heeft gelijck de Ioden roemden, vers 41.

h Ioan. 6.37. ende 10.26, 27. 1.Ioan. 4.6.

75 D. hoort ende gehoorsaemt geerne.

48

De Ioden dan antwoordden ende seyden tot hem, En seggen wy niet wel dat ghy ⁷⁶ een Samaritaen zijt, ⁱ ende ⁷⁷ den Duyvel hebt?

76 D. een die vremt is van den waren Godts-dienst, ende daerom vyant van de Ioden, gelijck de Samaritanen waren. Luc. 9.53.

i Ioan. 7.20. ende 10.20.

77 Siet Ioa. 7.20.

49

Iesus antwoordde, Ick en hebbe den Duyvel niet, ^k maer ick ⁷⁸ eere mijnen Vader, ende ghy ⁷⁹ ont-eert my.

k Ioan. 7.18.

78 N. met mijne leere ende wercken.

79 N. met uwe lasteringen.

50

[Doch] ick en soecke mijne eere niet: daer is een diese soeckt ende ⁸⁰ oordeelt.

80 Die tusschen u ende my rechten sal, ende sulcke lasteringen wreken.

51

Voorwaer, voorwaer segge ick u, ^l so yemandt mijn woort sal bewaert hebben, die en sal ⁸¹ den doodt ⁸² niet sien inder eeuwicheyt.

l Ioan. 5.24. ende 11.25.

81 D. den eeuwigen doot.

82 D. niet smaken, gelijck in 't volgende vers geseght wort, dat is, niet onderworpen zijn.

52

De Ioden dan seyden tot hem, Nu bekennen wy dat ghy den Duyvel hebt. Abraham is gestorven, ende de Propheten: ende ⁸³ seght ghy, So yemant mijn woort bewaert sal hebben, die en sal den doodt niet smaecken in der eeuwicheyt?

83 Ofte, ghy seght.

53

Zijt ghy meerder dan onse vader Abraham, ^m welcke gestorven is? ende ⁸⁴ de Propheten zijn gestorven: wien maeckt ghy u selven?

m Hebr. 11.13.

84 N. die nochtans het woort Godts bewaert hebben.

54

Iesus antwoordde, Indien ick my selven eere, so en is mijne eere niets: mijn Vader ist die my eert, welcken ghy seght dat uwe Godt is.

55

Ende ghy en ⁸⁵ kent hem niet, maer ick kenne hem: ende indien ick segge dat ick hem niet en kenne, so sal ick u lieden gelijck zijn, [dat is], een leugenaer: maer ick kenne hem ende beware sijn woort.

85 N. ten rechten ende soo het behoort. gelijck vers 19.

56

Abraham uwe vader heeft ⁸⁶ met verheuginge verlanght, ⁿ op dat hy ⁸⁷ mijnen dagh sien soude: ende hy heeft [hem] ⁸⁸ gesien, ende is ⁸⁹ verblijdt ⁹⁰ geweest.

86 Gr. van vreughde opgesprongen.

n Genes. 17.17. Luc. 10.24. Hebr. 11.13.

87 N. mijner komste in den vleesche. Luc. 10.24. Hebr. 11.13.

88 N. door den geloove, siende op de belofte Godts van dese komste.

89 Siet Genes. 17.17.

90 Ofte, wert verblijdt.

57

De Ioden dan seyden tot hem, Ghy en hebt noch geen ⁹¹ vijftich jaren, ende hebt ghy Abraham gesien?

91 N. ten hoochsten genomen, na het uytwijsen van u wesen, want Christus was maer ontrent vier ende dertich jaren oudt, doen hy leedt.

58

Iesus seyde tot haer, Voorwaer, voorwaer segge ick u, Eer Abraham ⁹² was, ⁹³ ben ick.

92 N. geboren. Ofte, wiert. N. geboren.

93 N. geweest, na mijne Godtlicke nature, die van eeuwicheyt is. Mich. 5.2.

59

^o Sy namen dan steenen op, dat syse ⁹⁴ op hem wierpen. Maer Iesus verberghde hem, ende ginck uyt den Tempel, ⁹⁵ gaende door het midden van haer: ende ginck also voorby.

o Luc. 4.29. Ioan. 10.31, 39. ende 11.8.

94 N. als op eenen dien sy hielden een Godts-lasteraer te zijn, overmits hy hem Gode gelijck maeckte, siet Lev. 24.16. ende Ioa. 10.33.

95 N. ofte hare oogen houdende, ofte hem verstekende onder de schare. Luc. 4.30. ende 24.16.