Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het Eerste Capittel.

1 De voor-reden Luce over sijn Euangelium. 5 Zacharie ende Elisabets geslachte ende leven. 8 Een Engel verschijnt Zacharie inden tempel. 13 welcke hem voorseght d'ontfanckenisse ende geboorte Ioannis, wiens ampt hy beschrijft. 18 Zacharias sulcks niet geloovende wort dear over gestraft met stommicheyt voor een tijdt. 24 Elisabeth wort bevrucht. 26 De Engel Gabriel boodtschapt de maget Maria, datse den Sone Godts ontfangen ende baren sal. 39 sy reyst daer na tot Elisabeth, welcke haer met blijdtschap ontfanght ende salich prijst. 46 Maria danckt den Heere met eenen lof-sanck. 57 Elisabeth baert haren sone. 59 de welcke besneden ende Ioannes genaemt wort. 64 Zacharias wort wederom sprekende, ende singt den Heere eenen lofsanck, propheterende van het ampt Christi ende sijns voorloopers Ioannis. 80 die inde woestijne op-wast, ende wort sterck inden geest.

1

NA-de-mael ¹ vele ter hant genomen hebben, om in orden te stellen een verhael van de dingen, die ² onder ons volkomene sekerheyt hebben,

1 Vele oude leeraers meenen, dat door dese verstaen worden eenige persoonen, die uyt hare eygene beweginge onderstaen hadden eenige stucken der Euangelische historien te beschrijven, die van de Christelicke kercke niet aengenomen en zijn geweest, ofte die sy niet volbracht en hadden. Doch andere meenen dat hier door soude konnen Mattheus ende Marcus verstaen worden, overmits Lucas hem selven onder die schijnt te stellen, ende vele historien ende stucken beschrijft, die van de selve ofte niet, ofte met weynige woorden aengeroert worden.

2 N. Christenen.

2

Gelijck ons overgelevert hebben ³ die van den beginne selve aenschouwers ende dienaers ⁴ des woorts geweest zijn:

3 N. de Apostelen ende discipelen Christi. Siet 1.Ioan. 1.1.

4 Dat is, der sake die hier beschreven wort. Hebr. hoe wel sommige meenen dat hier door Christus selve verstaen wort, gelijck hy also genaemt wort Ioa. 1.1.

3

Soo heeft het oock my goet gedacht, hebbende alles ⁵ van voren aen neerstelick ⁶ ondersocht, vervolgens aen u te schrijven, ⁷ voortreffelicke ⁸ Theophile:

5 Gr. van boven af. want hy vande ontfanckenisse Ioannis des doopers begint.

6 Gr. achtervolcht, na-gespeurt, nagetracht. D. grondige kennisse van alles gekregen hebbende, het welck alles van hem gedaen is door eene bysondere drijvinge des Heyligen Geests. 2.Petr. 1.21. Actor. 15. versen 25, 28.

7 Gr. machtichte.

8 Wie dese Theophilus is geweest is onseker. Doch blijckt uyt desen tijtel, die hem hier gegeven wort, dat hy een aensienlick ende treffelick man is geweest, also de selve tijtel den Romeynschen Stadthouderen Felix ende Festus oock gegeven wort. Actor. 24.3. ende 26.25. Aen den selven heeft oock Lucas sijn tweede boeck van de handelingen der Apostelen toege-eygent. Act. 1.1.

4

Op dat ghy meucht kennen de sekerheyt der dingen, daer van ghy ⁹ onderwesen zijt.

9 Het Griecx woort beteeckent veel tijts met levende stemme te onderwijsen, doch wort oock somtijts in't gemeen genomen voor allerley onderwijsinge. Act. 18.25. Rom. 2.18. 1.Cor. 14.19. Gal. 6.6.

5

I ¹⁰ N de dagen ¹¹ Herodis des Conincks van Iudea, was een seker Priester met name Zacharias, ^a van de ¹² dagh-orden Abie: ende sijn wijf was uyt de dochteren Aarons, ende haren naem Elisabet.

10 D. ten tijden.

11 N. des Grooten. siet van hem Matt. 2.1.

a 1.Chron. 24.10.

12 Gr. Ephemeria, 't welck hier beteeckent een seker orden ofte klasse van Priesteren, die onder een hooft stonden, ende eenige dagen des jaers op hare beurte den Godts-dienst inden tempel moesten waernemen, van welcke, de orden van Abia de achtste was, volgens de eerste instellinge. siet 1.Chro. 24.10.

6

Ende sy waren beyde rechtveerdigh ¹³ voor Godt, wandelende in alle de geboden ende rechten des Heeren ¹⁴ onberispelick.

13 D. niet alleen voor de menschen, gelijck de huychelaers somtijts doen, maer in aller oprechticheyt voor Godt.

14 N. van de menschen: sonder ergenisse te geven: want dat Zacharias niet sonder sonde geweest is, blijckt uyt vers 20.

7

Ende sy en hadden geen kindt, om dat Elisabet onvruchtbaer was, ende sy beyde verre op hare dagen gecomen waren.

8

Ende het geschiedde, dat als hy ¹⁵ het Priester-ampt bediende voor Godt inde beurte sijner dagh-orden,

15 N. als sijnen bysonderen dienst neffens andere: alsoo hy een gemeen priester was, ende geen hoogen-priester, gelijck sommige meenen, want dien moest met niemant loten.

9

Na de gewoonte der Priesterlicke bedieninge, hem te lote was gevallen, ^b dat hy soude ingaen inden Tempel des Heeren om te ^c reuck-offeren.

b Hebr. 9.6.

c Exod. 30.7. Levit. 16.17.

10

Ende alle de menichte des volcks was ¹⁶ buyten biddende ter uyre des reuckoffers.

16 N. inde voorhoven des Tempels. 1.Reg.7.12. 2.Chro. 4.9.

11

Ende van hem wiert gesien een Engel des Heeren staende te rechter [zijden] van den ¹⁷ altaer des reuck-offers.

17 Dese altaer stont in het heylige, waer achter was het heylige der heyligen met het voorhancksel afgescheyden. Hier moest tweemael des daechs 'smorgens ende 'savonts het reucwerck geoffert worden. Exod. 30.7, 8.

12

Ende Zacharias [hem] siende, wiert ontroert ende vreese is op hem gevallen.

13

Maer de Engel seyde tot hem, En vreest niet Zacharia, want uw' gebedt is verhoort, ende uw' wijf Elisabet sal u eenen sone baren, ende ^d ghy sult sijnen naem heeten ¹⁸ Ioannes.

d Luc. 1.60.

18 Is te seggen in't Hebreeusch de genade Godts, ofte begenadight van Godt, ofte, Godt heeft genadelick gegeven.

14

Ende u sal blijdschap ende verheuginge zijn, ende vele ^e sullen haer over sijne geboorte verblijden.

e Luc. 1.58.

15

Want hy sal ¹⁹ groot zijn voor den Heere: ^f noch ²⁰ wijn noch stercken dranck en sal hy niet drincken, ende hy sal met den heyligen Geest vervult worden, oock van sijns moeders lijve aen.

19 Dat is, voortreffelick, ten aensien van sijne gaven ende ampt, waer mede hy alle andere voorgaende Propheten heeft te boven gegaen. Mat. 11.9, 11.

f Iud. 13.4.

20 Gelijck de Nazireen haer daer van moesten onthouden. siet. Num.6.3. Iud. 13.4, 7.

16

Ende ^g sal vele der kinderen Israëls bekeeren tot den Heere haren Godt.

g Malach. 4.5. Matth. 11.14.

17

Ende ^h hy sal voor hem henen gaen ²¹ in den geest ende cracht Elie, ^{i 22} om te bekeeren de herten der vaderen tot de kinderen, ende de ongehoorsame tot de voorsichticheyt der rechtveerdige, om den Heere te bereyden een ²³ toegerust volck.

h Matth. 3.2. Marc. 9.12.

21 Siet hier van Matth. 11.14.

i Malach. 4.6.

22 N. door sijnen dienst.

23 D. bequaem ende veerdich om den Heere te ontfangen.

18

Ende Zacharias seyde tot den Engel, Waer by sal ick dat weten? want ^k ick ben oudt, ende mijn wijf is verre op hare dagen gecomen.

k Genes. 17.17.

19

Ende de Engel antwoordde, ende seyde tot hem, Ick ben Gabriel, die voor Godt ²⁴ stae, ende ben uytgesonden om tot u te spreken, ende u dese dingen te ²⁵ vercondigen.

24 D. Godt voor sijne throon geduerichlick diene, gelijck de Dienaers staen voor haren Coninck om sijne bevelen te ontfangen. Siet Apocal. 8.2.

25 Gr. Euangelizeren, D. blijde boodtschap te brengen.

20

Ende siet ghy sult swijgen, ende niet konnen spreken, tot op den dagh dat dese dingen geschiedt sullen zijn, om dies wille dat ghy mijne woorden niet gelooft en hebt, welcke vervult sullen worden op haren tijdt.

21

Ende het volck ²⁶ was wachtende op Zachariam, ende waren verwondert,

26 N. dat hy soude uytkomen om haer den gewoonlijcken zegen te geven. Siet Num. 6.23.

[fol. 28r]

dat hy so lange vertoefde inden tempel.

22

Ende als hy uyt quam en konde hy tot haer niet spreken: ende sy bekenden dat hy een gesichte inden tempel gesien hadde. Ende hy wenckte haer toe, ende bleef stom.

23

Ende het geschiedde, als de dagen sijner bedieninge ²⁷ vervult waren, dat hy na sijn huys ginck.

27 D. ten eynde gekomen waren: welcke tijdt was ontrent een halve maent in 't jaer, 1.Chron. 24.7, 18. 'telckens van den eenen Sabbath tot den anderen 1.Chron. 9.25. ende 2.Chron. 23.8. geduerende welcken tijdt sy inden tempel bleven, in eenige wooningen, inde voor-hoven des tempels tot dien eynde gesticht. Siet Ierem. 35.4.

24

Ende na die dagen wiert Elisabet sijn wijf ²⁸ bevrucht: ende sy verberghde haer ²⁹ vijf maenden, seggende,

28 Gr. heeft ontfangen.

29 N. tot dat het volkomenlick konde blijcken, dat sy bevrucht was.

25

Alsoo heeft my de Heere gedaen, inde dagen in welcken hy [my] aengesien heeft om ^l mijne ³⁰ versmaetheyt onder de menschen wech te nemen.

l Genes. 30.23. Iesai. 4.1.

30 D. Onvruchtbaerheyt, die by de Ioden smadelijck was.

26

Ende in de ³¹ seste maendt wiert de Engel Gabriel van Godt gesonden na een stadt in Galilea genaemt Nazareth,

31 N. na dat Elisabet swanger is geworden, ende Ioannem den dooper ontfangen hadde, gelijck blijckt uyt het 36. vers.

27

^m Tot een maeghd die ondertrouwt was met eenen man, wiens name was Ioseph, uyt den ³² huyse Davids, ende de name der Maget was Maria.

m Matth. 1.18.

32 D. Geslachte. Siet Luc. 2.4.

28

Ende de Engel tot haer ingekomen zijnde, seyde, Weest gegroet ghy ³³ begenadighde, de Heere [is] met u, ghy [zijt] ³⁴ gesegent onder de vrouwen.

33 D. die by den Heere genade gevonden hebt, gelijck daer na d'Engel verklaert vers 30.

34 N. om dat ghy de eere ende segen van Godt uyt genade sult hebben, dat ghy de moeder sult zijn, die den Messiam ter werelt sal brengen. Siet vers 42, 43.

29

Ende als sy [hem] sagh wiert sy zeer ontroert over dit sijn woort, ende overleyde hoedanige dese groetenisse mochte zijn.

30

Ende de Engel seyde tot haer, En vreest niet Maria, want ghy hebt genade by Godt gevonden.

31

ⁿ Ende siet, ghy sult ³⁵ bevrucht worden, ende eenen sone baren, ende sult sijnen ^o name heeten ³⁶ JESUS.

n Iesai. 7.14.

35 Ofte, inden lichame ontfangen.

o Matth. 1.21.

36 D. Salichmaker, gelijck d'Engel verklaert, Matth. 1.21.

32

^p Dese sal groot zijn, ende de Sone des Allerhooghsten ³⁷ genaemt worden. Ende ^q Godt de Heere sal hem ³⁸ den throon sijns ³⁹ vaders Davids geven.

p Iesai 54.5.

37 D. in der daet zijn, ende van alle geloovige daer voor bekent worden, gelijck hier na oock vers 35.

q 2.Sam. 7.12. Iesai. 9.6. Psal. 132.11.

38 D. de Conincklicke macht, door welcke hier verstaen wort het geestlijck Rijck Christi, waer van Davids rijck een voorbeeldt was.

39 N. na den vleesche. Siet Mat. 1.1.

33

^r Ende hy sal over ⁴⁰ het huys Iacobs ⁴¹ Coninck zijn in der eeuwicheyt, ende sijns Coninckrijcx en sal geen eynde zijn.

r Dan. 7.14, 27. Mich. 4, 7. Hebr. 1.8. 1.Paral. 22.10. Psal. 45.7. ende 89.37. Ierem. 23.5.

40 D. de Gemeente Godts, welcke het geestlijck huys Iacobs, ende het Israel Godts is. Gatal. 6. vers 16.

41 N. Een geestelijck Coninck. Siet Ioan. 18.36.

34

Ende Maria seyde tot den Engel, ⁴² Hoe sal dat wesen? dewijle ick geenen man en bekenne.

42 Dit vraeght sy overmits den Engel haer maget zijnde sulcks aenseyde, sonder gewach te maken van haren toekomende man: ende sy verstont uyt de woorden des Engels, dat sulcks dadelijck soude geschieden, alsoo dat dese vrage van Maria niet voort en quam uyt eenigh ongeloove, gelijck de vrage van Zacharias vers 18. maer alleen uyt eene begeerte om in desen naerder onder-recht te worden.

35

Ende de Engel antwoordende seyde tot haer, De heylige Geest sal ⁴³ over u komen, ende de cracht des Allerhooghsten sal u overschaduwen. Daerom oock dat heylige dat uyt u ⁴⁴ geboren sal worden, sal ⁴⁵ Godts Sone genaemt worden.

43 N. om alsoo te wercken door sijne kracht in u, dat ghy sonder toedoen des mans ontfangen sult.

44 D. die heylige persoon.

45 Hier mede wort niet geseght, dat Christus de Sone Godts soude zijn, om dat hy van den H. Geest ontfangen is: want alsoo soude hy een sone des Heyligen Geests zijn: maer om dat de ontfanckenisse uyt den H. Geest een seker bewijs is, dat de eeuwige Sone Godts de ware menschelijcke nature uyt den vleesche ende bloede van Maria door de werckinge des H. Geests in eenicheyt sijns persoons heeft aengenomen, Hebr. 2.14. Phil. 2.7. gelijck Iesaias beyde heeft gepropheteert, Ies. 7.14.

36

Ende siet Elisabet ⁴⁶ uwe nichte is oock selve bevrucht met eenen sone in haren ouderdom: ende dese maendt is haer, die onvruchtbaer genaemt was, de seste.

46 Hier uyt blijckt dat Elisabet van haers moeders wegen uyt de stamme Iuda geweest is, hoewel haer vader uyt den geslachte Aarons ofte Levi was, vers 5. want de Priesteren, wel uyt andere stammen huysvrouwen trouwden, om dat'se geen erffenisse en hadden.

37

^s Want ⁴⁷ geen dinck en sal by Godt onmogelick zijn.

s Iob 42.2. Ierem. 32.17. Zach. 8.6. Matth. 19. vers 26. Luc. 18.27.

47 Gr. geen woort.

38

Ende Maria seyde, Siet de dienstmaeght des Heeren: my geschiede na uwen woorde. Ende de Engel ginck wech van haer.

39

Ende Maria ⁴⁸ opgestaen zijnde in die selve dagen, reysde met haeste na het geberghte in ⁴⁹ een stadt Iuda.

48 N. na datse swanger geworden was, gelijck uyt het volgende blijckt.

49 D. liggende onder de stamme Iuda. Dese stadt schijnt geweest te zijn de stadt Hebron, eerst genaemt Kiriatharbe, die inde stamme Iuda gelegen den Leviten ende Priesters was ten deele gevallen, ende in het geberchte lach, zuydtwaerts van Ierusalem. Siet Iosu. 21.9, 10, 11.

40

Ende quam in het huys Zacharie, ende groettede Elisabet.

41

Ende het geschiedde als Elisabet de groetenisse Marie hoorde, ⁵⁰ so sprongh het kindeken op in haren buyck: ende Elisabet wiert vervult met den heyligen Geest.

50 Dit is geschiet door een boven-natuerlicke ende extra-ordinarise beweginge des H. Geests.

42

Ende riep uyt met grooter stemme, ende seyde, Gesegent [zijt] ghy onder de vrouwen, ende gesegent [is] de vrucht uwes buycks.

43

Ende van waer [komt] my dit, dat de moeder mijns Heeren tot my komt?

44

Want siet als de stemme uwer groetenisse in mijne ooren geschiedde, so spronck het kindeken van vreuchden op in mijnen buyck.

45

^t Ende salich is [sy] die gelooft heeft: Want de dingen, die haer ⁵¹ van den Heere geseght zijn, sullen volbracht worden.

t Luc. 11.28

51 D. van des Heeren wegen door den Engel. Siet vers 31.32,33.

46

Ende Maria seyde, Mijn ziele ⁵² maeckt groot den Heere:

52 D. Roemt ende prijst hem op het hoochste.

47

Ende mijnen geest verheught hem in Godt mijnen Salichmaker:

48

Om dat hy ⁵³ de nederheyt sijner dienstmaeght heeft aengesien: Want siet van nu aen sullen my salich spreken alle de geslachten.

53 D. den nedrigen ende slechten staet. want het strijt tegen de deught van nedrigheyt daer van te roemen.

49

Want groote dingen heeft aen my gedaen hy die machtich is, ende heylich [is] sijnen naem.

50

^v Ende sijne barmherticheyt is ⁵⁴ van geslachte tot geslachte over de gene die hem vreesen.

v Exod. 20.6.

54 Gr. tot geslachten der geslachten.

51

^x Hy heeft ⁵⁵ een crachtigh werck gedaen ⁵⁶ door sijnen arm: ^y Hy heeft ⁵⁷ verstroyt de hooghmoedige in de gedachten harer herten.

x Iesai. 51.9. ende 52.10.

55 Gr. kracht.

56 D. door sijne mogentheyt.

y Psal. 33.10. 1.Petr 5.5.

57 N. gelijck het kaf van de wint verstroyt wort, Psal. 1. vers 4.

52

Hy heeft machtige van de throonen afgetrocken, ende ^z nedrige heeft hy verhooght.

z Psal. 113.6. 1.Sam. 2.8.

53

^a Hongerige heeft hy met goederen vervult: ende rijcke heeft hy ledich wech gesonden.

a Psal. 43.11

54

^b Hy heeft Israël sijnen knecht ⁵⁸ opgenomen, op dat hy gedachtich ware der barmherticheyt,

b Iesai. 30.18. ende 41.9. ende 54.5. ende Ierem. 31.3, 20.

58 Het Griecksch woort beteeckent de helpende handt bieden, wanneer yemant gevallen ofte verlaten is.

55

(Gelijck hy gesproken heeft tot onse vaderen, [namelick] ^c tot Abraham, ende sijnen zade) inder eeuwicheyt.

c Genes. 17.19. ende 22.18. Psal. 132.11.

56

Ende Maria bleef by haer ontrent drie maenden, ende keerde weder tot haer huys.

57

Ende de tijdt Elisabets wiert vervult, dat sy baren soude, ende sy baerde eenen sone.

58

Ende die daer rontom' woonden, ende hare magen, hoorden dat de Heere sijne barmherticheyt ⁵⁹ grootelicks aen haer bewesen hadde: ende ^d waren met haer verblijdt.

59 Gr. groot gemaeckt hadde.

d Luc. 1.14.

59

Ende het geschiedde dat sy op den ^e achtsten dagh quamen, om het kindeken te besnijden, ende ⁶⁰ noemden het Zachariam, na den name sijns vaders.

e Genes. 17.12. Levit. 12.3.

60 N. na 'tgebruyck der Ioden, die de kinderen hare namen gaven, alsse besneden wierden, Gen. 21.3. Iesai. 8.1. Luc. 2.21. Gelijck daerom oock sulcx by ons in den doop geschiet.

60

Ende sijne moeder antwoordde ende seyde, Niet [also]: maer ^f hy sal Ioannes heeten.

f Luc. 1.13.

61

Ende sy seyden tot haer, Daer en is niemandt in uw' ⁶¹ maeghschap, die met dien naem genaemt wort.

61 Ofte, geslachte.

62

Ende sy wenckten sijnen vader, hoe hy wilde dat hy genaemt soude worden.

63

Ende als hy ⁶² een schrijf-tafelken ge-eyscht hadde, schreef hy, seggende, Ioannes is sijnen name. Ende sy verwonderden haer alle.

62 Dit waren tafelkens, ofte berdekens met was bestreecken, daermen met priemen ofte greffien op schreef.

[fol. 28v]

64

Ende terstont wiert sijnen mondt geopent, ende sijne tonge [los gemaeckt], ende hy sprack, Godt ⁶³ lovende.

63 Gr. segenende.

65

Ende daer quam vreese over alle die rontom haer woonden, ende in het geheele geberchte van Iudea wiert veel gesproken van alle dese ⁶⁴ dingen.

64 Gr. woorden.

66

Ende alle die het hoorden ⁶⁵ namen het ter herten, seggende, Wat sal doch dit kindeken wesen? Ende ⁶⁶ de handt des Heeren was met hem.

65 Gr. leyden't in haer herte: dat is, behielden ende overleyden dese dingen sorchvuldelick.

66 D. een sonderlinge kracht ende genades des Heeren.

67

Ende Zacharias sijn vader wiert vervult met den heyligen Geest, ende propheteerde, seggende,

68

⁶⁷ Gelooft [zij] de Heere, de Godt Israëls, want hy heeft ⁶⁸ besocht, ende verlossinge te wege gebracht sijnen volcke:

67 Gr. gesegent.

68 N. in genade.

69

^g Ende heeft ⁶⁹ eenen hoorn der salicheyt ons opgerecht, in het huys Davids sijns knechts.

g Psal. 132.17.

69 D. eenen stercken Verlossen, D. Christum, gelijck Psalm 132.17. Een gelijckenisse genomen van dieren die hoornen hebben, daer mede sy groot gewelt doen.

70

^h Gelijck hy gesproken heeft door den mondt sijner heyliger Propheten, die ⁷⁰ van den beginne der werelt [geweest zijn],

h Psal. 72.12. Iesai. 40.10. Ierem. 23.6. ende 30.10. Dan. 9.27.

70 Gr. van de eeuwe: D. van dat de eeuwe ofte werelt geweest is.

71

[Namelick] eene verlossinge van onse vyanden, ende van de handt aller der gene die ons haten.

72

Op dat hy barmherticheyt dede aen onse Vaderen, ende ⁷¹ gedachtich ware sijns heyligen verbondts:

71 D. metter daet betoonde dat hy gedachtich ware.

73

ⁱ [Ende] ⁷² des eedts, dien hy Abraham onsen Vader gesworen heeft, om ons te geven,

i Genes. 22.16. Psal. 105.9. Ierem. 31.33. Hebr. 6.13. 17.

72 Gr. den eedt: het welck sommige uytleggen, volgens den eedt, ofte, om den eedt.

74

^k Dat wy verlost zijnde uyt de handt onser vyanden, hem dienen souden sonder vreese,

k Hebr. 9.14.

75

^l In heylicheyt ende gerechticheyt voor hem, alle de dagen onses levens.

l 1.Pet. 1.15.

76

^m Ende ghy kindeken sult een propheet des Alderhooghsten genaemt worden: want ghy sult voor het aengesicht ⁷³ des Heeren voor henen gaen, om sijne wegen te bereyden.

m Malach. 4.5. Luc. 1.17.

73 N. des Messiae, Iesu Christi. Siet Matth. 3.3.

77

ⁿ Om sijnen volcke kennisse der salicheyt te geven, ⁷⁴ in vergevinge harer sonden.

n Luc. 3.3.

74 Ofte, tot, met.

78

Door de ⁷⁵ innerlicke bewegingen der barmherticheyt onses Godts, met welcke ons besocht heeft ⁷⁶ de ^o Opganck uyt der hoochte.

75 Gr. ingewanden der barmherticheyt, een gelijckenisse genomen van de menschen, welcker ingewanden beroert worden, als het herte sterckelick met barmherticheyt ontsteken wort. Gen. 43.30. 1.Reg. 3.26.

76 Daer mede wort de Messias beteeckent, om dat hy genaemt wort een sterre uyt Iacob opgaende. Num. 24.17 ende de Sonne der gerechticheyt. Malach. 4.2. Anders beteeckent het Griecks woort oock een opgaende scheute ofte spruyte, gelijck de Messias alsoo genaemt wort, Ier. 23.5. Zach. 3.8. ende 6.12. maer 't volgende vers toont dattet hier inde eerstebeteeckenisse bequamelicker genomen wort.

o Malach. 4.2.

79

^p Om te ⁷⁷ verschijnen den genen die geseten zijn in duysternisse, ende schaduwe des doots: om onse voeten te richten op den wech des vredes.

p Iesai. 9.1. ende 42.7. ende 43.8. ende 49.9. ende 60.1.

77 Ofte, verlichten.

80

^q Ende het kindeken wies op, ende wiert gesterckt ⁷⁸ inden geest, ende was inde woestijnen tot den dagh ⁷⁹ sijner vertooninge aen Israël.

q Luc. 2.40.

78 Ofte, door den Geest, D. door de werckinge des Heyligen Geests.

79 D. dat hy te voorschijn is gekomen, om onder de Israeliten sijn ampt te bedienen ende uyt te voeren. Siet d'aent. Matth. 3.1.