Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het v. Capittel.

Prophetie van de geboorte onses heylants Iesu Christi te Bethlehem, ende de bekeeringe der Heydenen, vers 1. van sijn Conincklick weyden ende regeren, ende de macht ende middelen sijner Kercke tegen hare vyanden, 4. van den wonderbaerlicken wasdom, vreeslickheyt, victorieusheyt, versekertheyt, ende heylichheyt der Kercke, ende Godts wrake over de ongehoorsaeme, 7.

1

ENde ¹ ghy ^{a 2} Beth-lehem Ephratha, ³ zijt ghy kleyn om te wesen onder de ⁴ duysenden van Iuda? ⁵ uyt u sal ⁶ my voort-komen, ⁷ die een Heerscher sal zijn in Israël: ende wiens ⁸ uytgangen zijn

1 D. u aengaende.

a Matth. 2.6. Ioh. 7.42.

2 Siet Genes. 35.16, 19. Iudic. 12.8. met d’aenteeck. Hebr. Bethlechem. D. huys des broots: gelijck Ephrath ofte Ephratha (welck oock den naem was van Calebs huysvrouwe. 1.Chron. 2.19, 24.) komt van vruchtbaerheyt.

3 D. ghy en zijt geensins kleyn. Matth. 2.6. Ofte, [hoewel] ghy kleyn zijt. etc. [nochtans] sal, etc. And. aldus: het [is wat] kleyns, ofte, gerings, een kleyne sake, dat ghy zijt onder de duysenden, ofte, voorgangeren, vorsten, van Iuda. (Vergel. de aenteeckeninge deser plaetse, gedaen by de Over-priesters ende Schriftgeleerden voor den Coninck Herodes. Matth. 2.6.) De sin is, ghy zijt wel kleyn nae ’t uyterlick aensien, maer ghy sult tot seer groote weerdicheyt verheven worden door de geboorte des Messie ende Salichmakers Iesu Christi.

4 Dit siet op de afdeelinge der stammen in hare duysenden, hebbende elck duysent sijn hooft ende overste, ofte leydtsman, ende voorganger: (siet Iud. cap. 6. vers 15. 1.Sam. 10.19. met d’aenteeck. item 2.Chron. 12.20.) Daerom staet by Matth. 2.6. onder de vorsten, ofte, voorgangers, leytslieden, Hertogen: zijnde daerenboven de twee Hebr. woorden, die duysent ende eenen leytsman, ofte voorganger beteeckenen, malkander seer nae verwandt, ende van eenen oorspronck.

5 Nae sijne menschlicke natuere, ende ten aensien dat het eeuwich ende selfstandich woort des Vaders vleesch sal worden, so sal hy in u, ó Beth-lehem, gebooren worden, ende alsoo uyt u voortkomen, ofte, uytgaen.

6 Woorden Godts des Vaders.

7 Hebr. om een heerscher te zijn.

8 Ofte, hoewel sijne uytgangen, etc. gelijck het woort uytgaen, ofte, voortkomen in’t voorgaende gebruyckt is van Christi voortkomste uyt Beth-lehem nae sijne menscheyt, om dat hy aldaer uyt Maria soude geboren worden; alsoo wort het selve Hebr. woort hier nu gebruyckt van sijne eeuwige voortkomste, ofte, uytganck van den Vader, tot beteeckeninge sijner eeuwiger Godtheyt, ende Godtlicke geboorte van den Vader, ende dat in ’t veelvoudich getal, uytgangen, het welcke niet vreemt en is in de Hebr. tale, insonderheyt tot beteeckeninge van yet groots ende bysonders, (Siet Obad. op vers 1, etc.) als daer is de eenwesicheyt des Soons met den Vader, ende sijner onbegrijplicke geboorte van den selven. Siet Hebr. 1.3.

[fol. 123v]

⁹ van outs, van de dagen der eeuwicheyt.

9 D. Voor den beginne der scheppinge, ja van eeuwicheyt, ofte eeuwige tijden af. Vergel. Prov. 8.22, 23, 24, 30, 31. Ioh. 1.1. ende 17.5. dat het Hebr. woort, Kedem, als het van Godt gebruyckt wort, somtijts eeuwicheyt beteeckent, siet daer van Deut. 33.27. met d’aent.

2

Daerom sal ¹⁰ hy ¹¹ haerlieden ¹² overgeven, totter tijt toe, dat sy, die ¹³ baren sal, gebaert hebbe: Dan sullen ¹⁴ de overige ¹⁵ sijner broederen sich bekeeren ¹⁶ met de kinderen Israëls.

10 Godt.

11 De Ioden.

12 Ofte, laten. Te weten, onder de heerschappye ende macht harer vyanden, soo Babyloniers, als anderen, tot dat haer Coninck, de Messias, kome.

13 Tot dat de Israelitische kercke door de predicatie der Apostelen eene menichte der geestlicke kinderen sal voortbrengen, soo Ioden, als insonderheyt heydenen. Vergel. Iesa. 54.1, etc. ende 66.7, 8. ofte (als sommige) tot dat den arbeyt ende kintsnoot (D. het lijden der Ioodsche kercke) over zy, ende blijtschap kome, als wanneer eene vrouwe verlost is, vergel. bov. 4.9, 10. Ioh. 16.20, 21. men kan dit oock eenvoudichlick duyden op de geboorte des Messie uyt de Maegt Maria. Vergel. Iesa. 7.14.

14 Hebr. het overige sullen. etc.

15 Des Heeren Christi broederen, N. de uytverkorene uyt de heydenen, die haer tot de gemeenschap Christi, ende sijner kercke, sullen begeven, ende met de Ioden onder een hooft door een geloove vereenicht worden. Siet Ioh. 10.16. Hebr. 2.11, 12. Ephes. 2.11, 12.

16 And. tot: den sin over-een-komende.

3

Ende ¹⁷ hy sal ¹⁸ staen; ende sal ¹⁹ weyden in de kracht des ²⁰ HEEREN, in de hoocheyt des Naems des HEEREN sijns Godts: ende ²¹ sy sullen woonen, ²² want ²³ nu sal hy groot ²⁴ zijn tot aen de eynden der aerde.

17 De voorseyde heerscher, de Messias.

18 D. steets besich zijn met verrichtinge sijns ampts, als een getrouw herder, die goede wacht houdt over sijne kudde, ende altoos op de beenen is, alsmen seyt: Vergel. ond. 7.14. Zach. 1.8. ende 3.5. ende de maniere van spreken met Zach. 14.4, 12. ofte, hy sal staen. D. bestaen, eene bestandige heerschappye hebben.

19 Als een herder sijne kudde, met den staf sijns woorts ende geests: ofte, weyden. D. regeren, in eenen sin. siet 2.Sam. 5. op vers 2, etc. daerom oock voor heerschen (boven vers 2.) staet Mat. 2.6. weyden.

20 Sijns vaders, die oock sijne eygene kracht is. Siet Iohan. 10.38. ende 14.10. daerom hem de hoocheyt, ofte, voortreflickheyt des Naems sijns Vaders wort toe-ge-eygent. Vergel. Iohan. 5.18. Philip. 2.6. Hebr. 1.3, 5.

21 Sijne onderdanen ofte schapen, sullen eenen gerusten, vasten, ende sekeren staet hebben onder desen heerscher ende herder. Vergel. bov. 4.4, etc.

22 Ofte: wanneer hy nu groot sal zijn, etc.

23 D. al haest, ter gesetter tijt. Siet bov. 4.10.

24 Ofte, worden: And. groot gemaeckt worden. D. sijne eere ende heerlickheyt sal wassen, uytgebreydt, ende vermaert worden, door de predicatie des Euangeliums, ende werckinge des H. Geests onder de heydenen: ofte, hy sal sijne grootheyt ende heerlickheyt alsoo bewijsen, tot aen de uyterste eynden der aerde.

4

Ende dese sal ²⁵ Vrede zijn: ²⁶ wanneer Assur in ons lant sal komen, ende wanneer hy in onse paleysen sal treden, so sullen wy tegen hem ²⁷ stellen ²⁸ seven ²⁹ Herders, ende acht ³⁰ Vorsten ³¹ uyt de menschen.

25 Dit is een reden, waer om de kercke Christi soo vast ende vredich woonen sal, als in ’t voorgaende belooft is: om dat Christus Vrede sal zijn. D. sijne geestelicke ende godtlicke vrede haer onfeylbaerlick ende in alle manieren geven ende beschicken, die haer geen vyant sal konnen nemen, (vergel. Iudic. 6. op vers 24. ende Ioh. 14.27.) hoewelse in de werelt veel sal moeten lijden: waer tegen sy in’t volgende getroost wort.

26 Hier wort de kercke ingevoert, betuygende hare gerustheyt ende ’t vertrouwen, dat sy op desen haren Coninck heeft, tegen alle vyantlickheyt, die haer sal mogen bejegenen. Vergel. Iesa. 41.25. ende 59.19. met d’aenteeck. De eenvoudichste sin deser figuerlicke woorden schijnt te zijn: wanneer de vyanden der kercke ende de kinderen deser werelt (afgebeeldt door de vyantlicke Assyriers ende Nimrods lant) haer overlast sullen doen, (het welcke sy van te vooren wel weet dat haer sal wedervaren) dat sy alsdan van haren Coninck (die vers 6. geseyt wort van Assur te verlossen) daertegen genoech, ja overvloedichlick, met tegenweer ende wederwrake versien sal zijn, om haren geestelicken staet te mainteneren, ende de vyanden te straffen: (alsoo wel, als ofse seven, ofte, acht heyrlegers onder soo vele krijchs-oversten konde te velde brengen tegen de Assyriers ende Chaldeen:) ende dat voor eerst door ’t sweert des Godtlicken woorts, ende het middel der kerckelicke discipline (welcke de geestelicke wapenen der kercke zijn) gebruyckt van herders ende Regeerders der kercke, (waer van sommige dit alleen verstaen, als oock van de bekeeringe der voorseyde vyanden tot de gemeenschap der kercke, ende der selver kerckelicke ende geestlicke weydinge ende regeringe.) Daer na oock, nu ende dan, uyterlick ende lichaemlick (als andere hier by voegen) wanneer’t den Sone Godts believen mach sijne kercke van der vyanden overval door sijne helden, die hy ten besten van sijn volck verwecken kan, te verlossen, ende de vyanden te verdelgen, sulcks hy selfs ten laetsten eens volkomelick sal doen. Vergel. versen 9, 15.

27 Ofte, over hem verwecken, doen opstaen, verkiesen, beroepen, ordineren. T.w. door de regeringe ende ’t beleyt onses Conincks ende sijns Geests. siet Eph. 4.11. Actor. 20.28. item 13.2, etc.

28 D. genoech, ofte, vele: een seker getal voor een onseker. Vergel. Eccles. 11.2. met d’aent.

29 Kerckelicke, ende politijcke Regenten, oock krijchs-oversten, gelijck het krijchs-volck oock kudden genoemt worden. Siet Ier. 49.19, 20. met d’aenteeck.

30 Ofte, principale, Geweldige, Stadthouders. siet Ezech. 32. op vers 30.

31 Hebr. des, ofte, eens menschen, ofte, der menschen. D. nae sommiger gevoelen, uyt de gemeyne lieden. Vergel. Psal. 4. op vers 3. so dat de slechtste van Godts kercke, door wetlick beroep ende den Geest des Heeren Christi, bequaem sullen worden tot tegenstant: gelijck Godt Mose ende Aaron, etc. ende Christus sijne Apostelen uyt de menichte, ende voorts d’andere door d’Apostelen, ende sijn volck, beroepen ende daer toe ingestelt heeft. Siet Actor. 4.13. ofte, men kan’t aldus nemen, de Vorsten des menschen: D. de treflicxte ende dapperste, die in’t midden van ons begaeft zijn met den geest der dapperheyt, Vergel. Psal. 149.6, 7, 8, 9. met d’aenteeck. item 2.Cor. 10.4, 5, 6. item Ioh. 16, 8, 9, 10, 11.

5

Die sullen het lant Assurs afweyden metten sweerde, ende het lant ³² Nimrods in desselven ³³ ingangen. Also sal ³⁴ hy [ons] redden van Assur, wanneer deselve in ons lant sal komen, ende wanneer hy in onse lant-pale sal treden.

32 Siet Gen. 10.8, 9, 10.

33 Ofte, openingen, deuren des lants. D. frontieren, grenzen, ofte daer ’t lant open is. And. met desselven [lants eygene] bloote sweerden, om dat een ander verwandt Hebr. woort alsoo genomen wort. siet Psal. 55.22. met d’aent.

34 De Heerscher, die uyt Beth-lehem sal voortkomen, sal dat doen, gebruyckende daertoe ende segenende de voorseyde middelen.

6

Ende Iacobs overblijfsel sal zijn in’t midden van vele volcken, als een ³⁵ dauw van den HEERE, als droppelen op het kruyt, dat nae ³⁶ geenen man en wacht, noch geen menschen-kinderen en verbeydt.

35 Om dat uyt Iacobs overblijfsel Christus (nae den vleesche) ende sijne Apostelen, ende voorts uyt d’algemeyne kercke leeraers souden voortkomen, die, door de predicatie des Euangeliums van de salichmakende genade, vele volckeren souden bedruypen ende overgieten, als met eenen hemelschen dauw ende lieflicke regen-droppelen, waer by de Geest des Heeren (wiens werck dat alleen is) alsoo soude wercken in de herten der uytverkorenen, datter menichten van geloovigen ter eeren Godts souden opschieten, ofte geboren worden, wassen, groeyen ende bloeyen, etc. Vergel. Psal. 110.3. Iesa. 26.19. ende 66.8, 9. Ezech. 47.7. met d’aenteeck. etc. item 1.Cor. 3.6, 7.

36 D. so dat dit gewas puyr ende alleenlick een werck Godes sal zijn van boven. Vergel. Iob 38.26, 27. met d’aenteeck.

7

Ia het overblijfsel Iacobs sal zijn onder de Heydenen, in’t midden van vele volcken, als een ³⁷ leeuw onder de beesten des wouts, als een jonge leeuw onder de schaeps-kudden: de welcke, wanneer hy doorgaet, so vertreedt ende ³⁸ verscheurt hy, dat niemant en redde.

37 Vrymoedich in sijnen wech, ende sijnen vyanden vreeslick, door de onverwinnelicke kracht haers hoofts Christi (des Leeuws uyt Iuda, Apoc. 5.5.) ende sijns Geests. Siet Ioh. 16.33. 1.Ioh. 5.4, 5. Sommige stellen tegen malcanderen, der kercken dauw, als lieflickvoor de boetveerdige, ende den leeuw, als vreeslick, tegen de onboetveerdige ende hartneckige, in’t gebruyck der sleutelen des hemelrijcx.

38 Vergel. Psal. 7.3.

8

Uwe ³⁹ hant sal verhoocht zijn boven uwe wederpartijders: ende ⁴⁰ alle uwe vyanden sullen uytgeroeyt worden.

39 D. macht, ô Iacob, uyt het voorgaende. Vergel. Gen. 49.8. ende siet Gen. 16. op vers 6.

40 Niet alleen de geestlicke, maer oock ten laetsten, alle lichaemlicke, als vers 15.

9

Ende het sal te dien dage geschieden, spreeckt de HEERE, dat ick uwe ^{b 41} peerden uyt het midden van u sal uytroeyen: ende ick sal uwe wagenen verdoen.

b Hose. 14.4.

41 De Heere wil hier ende in’t volgende seggen, dat hy alles, waermede sijn volck hem nu so lange onteert ende vertoornt hadde, sal wechnemen, te weten, den vleeschlicken arm, allen ydelen, afgodischen, ende duyvelschen toeverlaet: ende sijne kercke alsoo heyligen, datse haer op hem alleen verlate, hem alleen religieuslick eere ende diene, ende onder sijne bescherminge seker zijnde, door sijne macht ende oordeelen over alle hare vyanden triumphere. Vergel. Hose. 2.7. ende 14.4. met d’aenteeck.

10

Ende ick sal de steden uwes lants uytroeyen: ende ick sal alle uwe vestingen afbreken.

11

Ende ick sal de tooverien uyt uwer hant uyt-roeyen: ende ghy en sult geene ⁴² guychelaers hebben.

42 Siet Levit. 19. op vers 26.

12

Ende ick sal uwe gesnedene beelden ende uwe opgerichte beelden uyt het midden van u uytroeyen: dat ghy u niet meer en sult nederbuygen voor het ⁴³ werck uwer handen.

43 D’afgodische beelden.

13

Voorts sal ick uwe ⁴⁴ bosschen uyt het midden van u uytroeyen: ende ick sal uwe steden verdelgen.

44 Ter eeren der afgoden gesticht, ende ter afgoderye gebruyckt. Siet Deut. 12. op vers 3. ende 16.21. met d’aenteeck. ende vergel. hier mede Ezech. 43.7, 8, 9.

14

Ende ick sal in toorne ende in grimmicheyt wrake doen aen de Heydenen, die niet en ⁴⁵ hooren.

45 D. gehoorsamen. Vergel. Ies. 60.12. Ier. 12.17. And. d’welcke (T.w. wrake, D. diergelijcke) sy niet en hebben gehoort. D. diergelijcke noyt te voren gehoort en is.