Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het Eerste Capittel.

By wat occasie Daniel ende sijne metgesellen in’t hof des Conincks te Babel gekomen zijn, vers 1, etc. hoe godtsalichlick sy haer aldaer gedragen hebben, 8. hoe wonderlick Godt haer hebbe bygestaen, 17. Ende de uytnemende wijsheyt daer mede de Heere haer begaeft heeft, insonderheyt Daniel, boven alle Wijse ende sterre-kykers der Chaldeen, 19 ende 20.

1

IN ¹ het derde jaer des Coninckrijcx ² Iojakims des Conincks van Iuda, ^a quam ³ Nebucadnezar de Coninck van ⁴ Babel, ⁵ te Ierusaelem, ende belegerdese.

1 Te weten, doe het derde jaer ten eynde ginck, ende het vierde begon, doe Iojakim absoluyt Coninck woude zijn, sich onttreckende uyt de gehoorsaemheyt die hy te vooren aen Nebucadnezar belooft hadde, Ierem. 25.1. And. na het derde jaer. Vergel. 2.Reg. 24.1.

2 Hy is geweest een sone Iosiae, de broeder Zedekiae, des laetsten Conincx van Iuda.

a 2.Reg. 24.24. 2.Chron. 36, 6.

3 Hy wort van Iosepho ende andre genoemt Nebucadnezar de Groote, van wegen sijn groot Coninckrijcke, ende groot gebiedt: Sijn Vader hiet oock Nebucadnezar.

4 Siet Ies. cap. 13. vers 19.

5 Of, voor, of nae Ierusalem toe, T.w. om de belegeringe te bereyden, doende in het vierde jaer ’t gene dat Ieremias voorseyt hadde cap. 1. etc.

2

Ende de Heere gaf Iojakim den Coninck van Iuda, in sijne hant, ende ⁶ een deel der vaten des huyses Godes, ende hy ⁷ brachtse ⁸ [in] ’t lant Sinear, [in] sijnes Godts huys: Ende de vaten bracht hy ⁹ in het schat-huys ¹⁰ sijnes Godts.

6 De reste wiert, door Godes beschickinge, in den Tempel bewaert, tot de wechvoeringe des Conincx Iechoniae, Ier. 27.18, 19, 20. Ia oock bleven der noch eenige tot de destructie der stadt toe.

7 T.w. de vaten, die hy, nae de wijse der heydenen, eerst sijnen afgodt heeft gepresenteert, ende daer nae in ’t schathuys wech-geleyt, als volcht. Vergel. 2.Chron. 36.7. Andersins ist waerachtich dat hy oock Iojakim, met vele andere, gevanckelick gesonden heeft nae Babel. Siet het volg. ende ond. 2.25.

8 And. nae ’t lant Sinear sijnes Godts huys. Van Sinear siet Gen. 10. op vers 10. ende cap. 11.2.

9 ’Twelck binnen Babylonien was, siet 2.Chron. 36.7.

10 T.w. Bels, des grooten Afgodts der Babyloniers, der Assyriers, ende der Perssen. siet Ies. 46.1. ende Dan. 4.8.

3

Ende de Coninck seyde tot Aspenaz, ¹¹ den Oversten sijner ¹² Camerlingen, dat hy voortbrengen soude [eenige ] uyt de kinderen Israëls, te weten, ¹³ uyt het Conincklicke zaet, ende uyt de ¹⁴ Princen,

11 Of, sijnen grooten hofmeester.

12 Of, hovelingen, eygentlick gesnedene. siet Gen. 37. op vers 36. en 2.Reg. 20.18.

13 Hebr. uyt het zaet des Rijcks. D. uyt, of van de jongelingen, die uyt Coninclicken zade geboren waren. siet Ies. 39.7. ende Ierem. 41.1.

14 Of Vorsten, of Overste. Eenige onder de Rabbinen, meynen dat het woort Parthemim beteeckent de Gouverneurs, woonende ende regerende ontrent de riviere Perath of Phrath. Andre onder de Ioden meynen dat dit woort soo veel beteeckent, als, groote Vorsten, ende Heerschappers.

4

Iongelingen aen de welcke ¹⁵ geen gebreck en ware, maer ¹⁶ schoon van aensicht, ende ¹⁷ vernuftich in alle wijsheyt, ende ervaren ¹⁸ in wetenschap, ende ¹⁹ kloeck van verstande, ende in de welcke ²⁰ bequaemheyt ware, ²¹ om te staen in des Conincks paleys: ende datmense onderwese in ²² de boecken, ende ²³ sprake der Chaldeen.

15 T.w. geen gebreck noch smette des lichaems, maer volmaeckt van lijf ende van leden.

16 Hebr. goet van aensien.

17 Of, verstandich in alle wijsheyt, niet datse even doe ter tijt alle wijsheyt, etc. mosten hebben, maer sy mosten van goeden aert ende verstant wesen, om sulcx met der tijt te konnen begrijpen ende leeren.

18 Of, in kennisse. Hebr. kenners der kennisse.

19 Hebr. verstant hebbende [in] wetenschap.

20 Hebr. kracht. D. aert, vernuft, verstant.

21 D. om te dienen. siet Deut. 1. op. vers 38. ende 1.Reg. 10.8. Dit was van den Prophete Iesaia voorseyt, cap. 39.7. voor den Coninck staen, kan hier oock verstaen worden, om treffelicke ampten in toecomende tijden te bedienen. Dese jongelingen liet de Coninck tot desen eynde aldus optrecken, op hope dat hy de Ioden door de selve, als sy tot hare jaren souden gecomen zijn, te beter in gehoorsaemheyt soude konnen houden.

22 Het Hebr. woort beteeckent alles daer in yet geschreven, ofte verhaelt wort, een boeck, een brief, een register, etc. Te vooren waren dese jongelingen van hare godtsalige ouders ende leermeesters onderwesen geweest in Godes Wet-boeck: Nu souden sy onderwesen worden inder Chaldeen boecken, die vol van ydele konsten, ende afgodische superstitien waren: Ende alsoo wierden sy gebracht in het grootste gevaer nae ziele, ende lichaem.

23 Of, tale, Hebr. tonge.

5

Ende de Coninck ²⁴ verordineerde haer ²⁵ watmense dach by dach geven soude van ²⁶ de stucken der spijse des Conincks, ende

24 Of, stelde, verordede, bestelde.

25 Hebr. het woort, ofte de sake des daechs op sijnen dach. gelijck Exod. 5.13.

26 Brocken, portie, gerichten, of overshot.

[fol. 96v]

van den wijn ²⁷ sijnes drancks, ende datmense ²⁸ drie jaren [also] optoge, ende dat sy ten eynde der selver souden ²⁹ staen voor het aengesichte des Conincks.

27 Hebr. sijner drancken, of drinckingen. D. van sulcke wijnen, of dranck, als hy selfs dronck.

28 In welcken tijdt vermoedelick sy de Chaldeeusche sprake, de Relige, ende wetten der Chaldeen souden konnen leeren.

29 D. dienen. Siet Deu. 10.8. ende 1.Reg. 17.1. ende d’aent.

6

Onder de selve nu waren uyt de kinderen Iuda, Daniel, Hananja, Misaël, ende Azarja.

7

Ende de Overste der Camerlingen ³⁰ gaf hen ³¹ [andre] namen, ende ³² Daniel noemde hy ³³ Beltsazar, ende Hananja Sadrach, ende Misaël Mesach, ende Azarja AbedNego.

30 T.w. uyt bevel des Conincks, als te sien is ond. cap. 5.22. Hebr. stelde.

31 Aldus heeft oock Pharao, Iosephs name verandert. Gen. 41.45. Ende Pharao-Necho, Eliakims, 2.Reg. 23.24. ende 24.17. ’tschijnt dat dit pleech te geschieden tot een teecken van heerschappye over sulcke persoonen, Oock schijnt het hier geschiet te zijn aen Daniel ende sijne metgesellen, uyt haet vande namen des waren Godts, die inde namen deser jongelingen waren, T.w. El, ende Iah, ende op dat sy alsoo den waren Godt des te eer vergeten ende de namen der Afgoden haer gemeyn ende familier maken souden, haer gevende namen der afgoden, in plaetse des waren Godts. want nae sommiger gevoelen, is Daniel, so veel, als Godt is mijn Richter: Chananjah, Godt heeft my genade gedaen: Misael beteeckent so veel, als eenen die den Heere aengrijpt: Azarjah, de hulpe des Heeren, of, dien Godt helpt: Maer Beltsazar beteeckent eenen, die Bels schatten wechleyt ende bewaert: Sadrach, eene die invloeyingen krijgt van den Coninck der Planeten, D. van de Sonne, Mesach, eenen die de Godinne Sacha toebehoort, Abed Nego, beteeckent eenen dienaer van Nego, den Afgod des vyers. het heeft, buyten twijfel, desen godtsaligen jongelingen seer verdroten, datmen haer gedwongen heeft de namen der Afgoden te dragen, in plaetse van die troostelicke namen des waren Godts, die hare godsalige ouders haer gegeven hadden.

32 Hebr. hy stelde voor Daniel. ende soo in’t volg. Daniel wort eerst genoemt, als zijnde uyt Coninclicken stamme, ofte om dat hy sijne metgesellen in wijsheyt ende verstant overtrefte: Ofte, om datter in dit Boeck voornamelick van hem gesproken wort.

33 Nae den name des Afgodts Bels, siet c. 4.8. Tusschen desen name Daniels, ende des Conincks te Babel, en is maer een letter onderscheyt, Daniel wiert genoemt Beltschazar, ende de Koninck Belschazar, ond. cap. 5.1.

8

³⁴ Daniel nu ³⁵ nam voor in sijn herte, dat hy sich niet en soude ³⁶ ontreynigen met de stucken der spijse des Conincks, noch met den wijn ³⁷ sijnes drancks: daerom versocht hy vanden Oversten der Camerlingen, dat hy sich niet en mochte ontreynigen.

34 ’Tgene dat Daniel gedaen heeft, moetmen verstaen, dat sijne metgesellen oock gedaen hebben, als blijckt vers 11, 12.

35 Hebr. settede, of, leyde op sijn herte.

36 D. sijne conscientie besmetten met onreyne spijse te eten: Want de Chaldeen aten van verscheyden spijsen, als van verckens, hasen, ende verscheydene soorten van visschen ende vogelen, die den kinderen Israels te eten van Godt verboden waren, Levit. 11. Deut. 14. Ende sy besmetteden oock de geoorloofde spijsen met Afgodische ceremonien ende aenroepingen harer Goden, Dan. 5.4. ende 1.Cor. 10.7. Immers en konde Daniel sulcx niet doen, sonder sijnen naesten te ergeren. siet Matt. cap. 18.7.

37 T.w. des Conincks, D. des wijns daer de Coninck selfs van dronck. Doch in het Hebr. staet het veelvoudich getal, sijner drancken, waer uyt, nae sommiger meyninge, af te nemen is, dat de Coninck van verscheydene soorten der wijnen dronck, die oock Daniel, ende sijnen metgesellen voorgestelt wierden.

9

Ende Godt ³⁸ gaf Daniel genade ende barmherticheyt voor het aengesichte van den Oversten der Camerlingen.

38 Hebr. stelde Daniel ter goedertierenheyt, ende ter barmherticheden. Siet dergelijcke maniere van spreken, ende van dergelijcke genade Godes 1.Reg. 8. op vers 50. ende Psal. 106.46. Siet oock Neh. cap. 1. op vers 11. De sin is, Godt gaf dat Daniel, noch sijne metgesellen niet gedwongen en wierden van des Conincks spijse te eten: Maer Aspenaz sach het door de vingeren, als de Bottelier of spijsmeester haer moes, of hof-spijse te eten gaf.

10

Want de Overste der Camerlingen seyde tot Daniel, ³⁹ Ick vreese mijnen heere den Coninck, die ulieder spijse, ende ulieder dranck verordineert heeft: ⁴⁰ want waerom soude hy ulieder aengesichten droever sien, dan der jongelingen, ⁴¹ die in gelijckheyt met ulieden zijn? ⁴² also soudt ghy ⁴³ mijn hooft by den Coninck ⁴⁴ schuldich maken.

39 Hy geeft hier te kennen, dat hy Daniel, ende sijnen metgesellen wel soude toelaten ’tgene dat sy van hem begeerden, ten ware dat hy gevreest hadde in perikel sijnes levens te komen, indien de Coninck gemerckt hadde, dat hare gestalte ware vervallen: ende dat hy d’oorsake daer van soude ondersocht hebben.

40 Als of hy seyde, Waerom soude ick d’oorsake daer van zijn, dat de Coninck soude sien, dat uwe aengesichten droever, jammerlicker, mismaeckter, ontstelder, magerder, of treuriger souden zijn? Vergel. Gen. 40.6. ende de aenteeck. aldaer.

41 T.w. van drye jaren, D. die oock, gelijck ghylieden, drye jaren lanck aldus moeten opgetrocken worden. Andere verstaen het aldus. die ulieden in ouderdom gelijck zijn. Hebr. nae uwe gelijckheyt, ofte, nae uwe blijtschap, ’twelck soude zijn, die blijde van gelaet zijn, gelijck ghy nu zijt, ende niet droeve.

42 De sin is, dusdoende, soudt ghylieden maken, dat ick van den Coninck aen het leven soude gestraft worden: anders, wil hy seggen, soude ick geern ulieden uwe begeerte toelaten.

43 D. mijn leven.

44 Hebr. verschulden, D. mijn leven in perikel brengen.

11

⁴⁵ Doe seyde Daniel ⁴⁶ tot Melzar, dien de Overste der Camerlingen ⁴⁷ gestelt hadde over Daniel, Hananja, Misaël, ende Azarja:

45 Te weten, doe hy merckte dat de overste der Camerlingen sulcks door de vingeren sach, als hy maer buyten perikel ende verwijt mochte blijven.

46 And. Tot den besorger, uytdeelder, Bottelier, keucken-meester, Schaffer.

47 Te weten, om haer spijse ende dranck te geven, ende sorge te dragen over hare opvoedinge.

12

⁴⁸ Beproeft doch ⁴⁹ uwe knechten tien dagen lanck, ende men geve ons ⁵⁰ van het gezaeyde te ⁵¹ eten, ende water te drincken.

48 And. versoeckt het doch met uwe knechten.

49 D. ons, my Daniel, ende mijn metgesellen.

50 Hebr. van het zaet, D. van ’t gene dat uyt het gezaeyde zaet der aerde voort-comt, als allerley moeskruyt, item gerste, erwten, boonen, Rijs, gijrse, etc. Natuerlicker wijse is vleesch ende wijn voetsamer dan moes en water, maer vermoedelick sal Daniel, ende sijne metgesellen, gesien hebben op ’t gene datter geschreven staet Deut. 8.3. De mensche en leeft niet vanden broode alleen, maer, etc.

51 Hebr. en wy sullen eten, etc.

13

Ende men sie voor u aengesichte onse gedaenten, ende de gedaente der jongelingen, die de stucken van de spijse des Conincks eten: ende doet met uwe knechten ⁵² nae dat ghy sien sult.

52 D. nae gelegentheyt van saken, nae dat ghy sult raetsaem vinden, als ghy een proeve aen ons sult gedaen hebben.

14

Doe hoorde hyse in dese sake, ende hy beproefdese tien dagen.

15

Ten eynde nu der tien dagen, sachmen dat hare gedaenten ⁵³ schoonder waren, ende sy vetter waren van vleesche, ⁵⁴ dan alle de jongelingen, die de stucken der spijse des Conincks aten.

53 Hebr. goed, of goeder, D. levendiger, beter van coleure, schoonder.

54 D. van den jongelingen, die van de beste ende voetsaemste spijse gegeten hadden. niet de delicate spijse ende dranck, maer Godes segen maeckt schoon ende vett. Vergel. Iud. 13.4. Siet hier van Godes belofte Exod. 23.25. ende Vergel. voorder Psa. 104.13, 14, 15. ende Psal. 145.15, 16. Hebr. 11.37, 38. Matt. 4.4.

16

Doe geschieddet, dat Melzar de stucken harer spijse wechnam, mitsgaders ⁵⁵ den wijn hares drancks, ende hy gaf haer [van] ’t gezaeyde.

55 D. dien sy drincken souden, siet vers 8.

17

Dese vier jongelingen nu, dien gaf Godt ⁵⁶ wetenschap ende verstant in alle ⁵⁷ boecken, ende wijsheyt: maer ⁵⁸ Daniel gaf hy verstant in allerley ⁵⁹ gesichten ende droomen.

56 T.w. inde vrye konsten, in politijcke saken, ende in naturelicke dingen: maer niet in de conste van tooverye, welcke Godt verboden heeft, Deut. 18.11.

57 Siet bov. vers 4.

58 Daerom heeft Godt Daniel, eenige besondere gaven boven sijne metgesellen gegeven, om hem daer door in aensien te brengen, want hy hem boven sijne metgesellen in voortreffelicke saken gebruycken wilde.

59 Van Gesichten: siet Gen. 15. op vers 1. ende cap. 46. op vers 2. Num. 12.6. ende van droomen, Gen. 20. op. vers 3. doch somtijts worden gesichten ende droomen voor een genomen, als Iob 33.15.

18

Ten eynde nu ⁶⁰ der dagen waer van de Coninck geseyt hadde, ⁶¹ datmense soude inbrengen, so brachtse de Overste der Camerlingen in voor het aengesichte Nebucadnezars.

60 Te weten, dier drye jaren, daer van vers 5. gesproken is.

61 Of, dat hyse, Te weten, de Overste der Camerlingen, soude inbrengen, Te weten, in het palleys.

19

⁶² Ende de Coninck sprack met haer, doch daer en wert uyt haer alle niemant gevonden, gelijck Daniel, Hananja, Misaël, ende Azarja: ende ⁶³ sy stonden voor het aengesichte des Conincks.

62 Of, als de Coninck met haer sprack, so en isser niemant, etc.

63 Dat is, als de Coninck hare wijsheyt hoorde, heeft hy geoordeelt, dat sy weerdich waren in het getal sijner officieren aengenomen te worden, ende hem in groot-wichtige saken te dienen. siet vers 4.

20

Ende [in] alle saken ⁶⁴ van verstandige wijsheyt, die de Coninck haer afvraegde, so vondt hyse ⁶⁵ tien malen ⁶⁶ boven alle de ⁶⁷ tooveraers, [ende] sterre-kijckers, die in sijn gantsch Coninckrijcke waren.

64 Hebr. van wijsheyt der verstandicheyt.

65 Of, veel mael. Hebr. tien handen. Siet Gen. 43. op vers 34. Siet oock 2.Sam. 19.43.

66 Dat is, treffelicker, verstandiger, dan alle de tooveraers.

67 Siet Genes. 41. op vers 8. ende Exod. 7.11.

21

Ende ⁶⁸ Daniel ⁶⁹ bleef ⁷⁰ tot ⁷¹ het eerste jaer des Conincks Cores toe.

68 Hier wort Daniel alleen genoemt, niet sijne metgesellen, om dat doorgaens in dit Boeck sal gesproken worden van ’tgene dat Godt door Daniel heeft gedaen ende voorseyt.

69 Hebr. was. alhoewel niet altoos in evengrooten aensien ende hooch-achtinge inder Coningen hoven, als blijckt, cap. 5, versen 13, 16.

70 Het woordeken tot, en sluyt niet altoos den toekomenden tijt uyt, alsoo dat het hier niet te seggen en is, dat hy sulcks niet en soude gebleven zijn ten tijde des Conincks Cores: wy lesen cap. 10.1. dat hem in den derden jare deses Conincks, noch groote dingen van Godt zijn geopenbaert geworden. In sulcker beteeckenisse moet oock het woordeken tot genomen worden. 2.Sam. 6.23. Psal. 110.1. Matt. 1.25.

71 Daniel heeft over de LXXVII jaren geleeft in het hof der Coningen te Babel, eerst onder Nebucadnezar den Grooten: daer na onder Euilmerodach sijnen sone: ende onder Belsazar. In het eerste jaer van Cores (die Coninck van Persen zijnde, oock Coninck van Babel geworden is,) zijn de Ioden uyt hare seventich-jarige gevangenisse ontslagen. soo lange, ende noch daer na heeft Godt Daniel in ’t leven gespaert, op dat hy sijn volck soude voorstaen, onderwijsen, ende troosten den gantschen tijt harer gevangenisse. een bewijs van Godes sonderlinge sorge over sijn volck.